MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA IQTISODIY TARBIYA BERISH

Yuklangan vaqt

2025-01-17

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

58,2 KB


MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA IQTISODIY TARBIYA BERISH MUNDARIJA Kirish I bob. Maktabgacha tashkilotlarida iqtisodiy tarbiya berishning nazariy asoslari. 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning ahamiyati 1.2. Sharq mutafakkirlarini bola tarbiyasida iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.2. maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda qilingan ishlar samaradorligi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA IQTISODIY TARBIYA BERISH MUNDARIJA Kirish I bob. Maktabgacha tashkilotlarida iqtisodiy tarbiya berishning nazariy asoslari. 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning ahamiyati 1.2. Sharq mutafakkirlarini bola tarbiyasida iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.2. maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda qilingan ishlar samaradorligi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
I bob. Maktabgacha tashkilotlarida iqtisodiy tarbiya berishning nazariy asoslari. 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning ahamiyati Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilimlarni berishda dastavval tarbiyachi-pedagog iqtisodiyotga oid ma’lum bilimi va ma’lumotlar bilan qurollangan bo‘lmog‘i zarur. Inson o‘z kamoloti davomida turli yo‘nalishda tarbiyalanadi. Ular ma’naviy, ma’rifiy, ekologik, vatanparvarlik, huquqiy, mehnatsevarlik, fuqarolik, estetik, jismoniy va iqtisodiy tarbiya kabi yo‘nalishlarda joriy etilgan. Ular ichidan iqtisodiy tarbiya bo‘lajak mutaxassislarni jamiyat va davlat, qolaversa, oiladagi jarayonlarga ongli munosabatini shakllantirish bilan birgalikda, tejamkorlikni, isrofgarchilikka nafrat- ni, ishbilarmonlikni, tadbirkorlikni, tashabbuskorlik, iqtisodiy hisob- kitob va shu kabi iqtisodiy jihatlarni qamrab oluvchi insoniy fazilat- larni yuksaltirishga xizmat qiluvchi tarbiyaviy asosdir. Demak, iqtisodiy tarbiya insonning ham ma’naviy jihatdan, ham moddiy jihatdan yuksaklik sari sa’y-harakatlarini ta’minlashdan iborat. Shundan kelib chiqib maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida iqtisodiy trabiya muhim ahamiyat kasb etadi. Barkamol avlodni tejamkorlik ruhida tarbiyalashda iqtisodiy tarbiyaning ahamiyati beqiyos. Ma’lumki, insonning kundalik turmush tarzi mehnat yoki boshqa bir faoliyat turi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularda mehnat (xoh jismoniy bo‘lsin, xoh aqliy) sarfining nechog‘liq kam bo‘lib, yuqori samaradorlikka erishish muhimdir. XX asrning 70-yillarida olimlar L.N. Ponomaryov va L. E. Epstein iqtisodiy tarbiya xalq xo'jaligini rivojlantirishning muhim omili, ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etishning zarur sharti hamda yosh avlodning mehnat va mol-mulkka to'g'ri munosabatni shakllantirishning muhim vositasi sifatida targʻib etishdi. "Iqtisodiy ta'lim", "iqtisodiy tarbiya", "iqtisodiy tayyorgarlik"
I bob. Maktabgacha tashkilotlarida iqtisodiy tarbiya berishning nazariy asoslari. 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning ahamiyati Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilimlarni berishda dastavval tarbiyachi-pedagog iqtisodiyotga oid ma’lum bilimi va ma’lumotlar bilan qurollangan bo‘lmog‘i zarur. Inson o‘z kamoloti davomida turli yo‘nalishda tarbiyalanadi. Ular ma’naviy, ma’rifiy, ekologik, vatanparvarlik, huquqiy, mehnatsevarlik, fuqarolik, estetik, jismoniy va iqtisodiy tarbiya kabi yo‘nalishlarda joriy etilgan. Ular ichidan iqtisodiy tarbiya bo‘lajak mutaxassislarni jamiyat va davlat, qolaversa, oiladagi jarayonlarga ongli munosabatini shakllantirish bilan birgalikda, tejamkorlikni, isrofgarchilikka nafrat- ni, ishbilarmonlikni, tadbirkorlikni, tashabbuskorlik, iqtisodiy hisob- kitob va shu kabi iqtisodiy jihatlarni qamrab oluvchi insoniy fazilat- larni yuksaltirishga xizmat qiluvchi tarbiyaviy asosdir. Demak, iqtisodiy tarbiya insonning ham ma’naviy jihatdan, ham moddiy jihatdan yuksaklik sari sa’y-harakatlarini ta’minlashdan iborat. Shundan kelib chiqib maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida iqtisodiy trabiya muhim ahamiyat kasb etadi. Barkamol avlodni tejamkorlik ruhida tarbiyalashda iqtisodiy tarbiyaning ahamiyati beqiyos. Ma’lumki, insonning kundalik turmush tarzi mehnat yoki boshqa bir faoliyat turi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ularda mehnat (xoh jismoniy bo‘lsin, xoh aqliy) sarfining nechog‘liq kam bo‘lib, yuqori samaradorlikka erishish muhimdir. XX asrning 70-yillarida olimlar L.N. Ponomaryov va L. E. Epstein iqtisodiy tarbiya xalq xo'jaligini rivojlantirishning muhim omili, ishlab chiqarishni ilmiy tashkil etishning zarur sharti hamda yosh avlodning mehnat va mol-mulkka to'g'ri munosabatni shakllantirishning muhim vositasi sifatida targʻib etishdi. "Iqtisodiy ta'lim", "iqtisodiy tarbiya", "iqtisodiy tayyorgarlik"
kabi tushunchalarni talqin qilishda tadqiqotchilar A. F. Amend, L. P. Kurakov, B. T. Lixachev, V. A. Povstik, V. D. Popov, A. S. Prutchenkovlarning nuqtai nazarlarni hisobga olgan holda, biz iqtisodiy tarbiya shaxsning axloqiy va iqtisodiy fazilatlarini shakllantirishning maqsadli jarayoni-tejamkorlik, mas'uliyat, samaradorlik, tadbirkorlik, shuningdek, qiymat munosabatlariga yo'naltirilgan odamlarning iqtisodiy hayoti haqidagi bilimlarni o'zlashtirishning maqsadli jarayonidir, degan umumiy ta’rif berish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalash nazariyasi va amaliyotining holatini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy ta'lim jarayoni maktabgacha yoshdagi bolalarni iqtisodiy tarbiyalashning yaxlit nazariyasi yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Maktabgacha yoshda iqtisodiy ta'lim muhitining mazmuni quyidagilardan iborat: obyektiv muhit (o'yinga asoslangan iqtisodiy muhit yaratish); ijtimoiy - "qiziqishlariga atrof-muhit (ota-onalar, ta'lim jamoasi MTT), voqea-bilim muhiti (qiziqarli ekskursiyalar, mashhur odamlar bilan uchrashuvlar) va axborot muhit (jumboq, illyustratsiyalar, do'konlar, banklar, xizmat markazlari, shahar sanoat korxonalari xaritasi, tanga namunalari). Tarbiyachi ijtimoiy agentlarning ma'lumotlarini professional tarzda qayta ishlab, ushbu ta'sirni maqsadli yo'naltira olishi, ijtimoiy rivojlanish holatini pedagogik holatga aylantira olishi, yetakchi axloqiy va iqtisodiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan ta'lim muhitini yarata olishi lozim. Iqtisodiy ta'limning yana bir sharti-oila, odamlar, jamiyat va jamiyatning iqtisodiy ahvoliga oid bolalar faoliyati turlarini (o'yin, mehnat, bilim) tashkil etish va to'ldirish, shu asosda ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning ijobiy me'yorlari va qadriyatlariga bilimli qiziqishni rivojlantirishdir. Ta'limning tashkiliy shakllarini tanlash va iqtisodiy ta'lim bo'yicha faoliyat turlari bolalarning maqsadlari, vazifalari, yoshiga bog'liq. O'yin bolaning shaxsiyatini rivojlantirishda faol omil bo'lganligi sababli, o'yin mazmunini hayotiy muhim jihatlar bilan boyitilishi juda muhimdir. Jumladan, bola iqtisodiyot to’g’risidagi bilimning dastlabki tushunchalarini o’yinlar orqali egallashi iqtisodiyot haqidagi
kabi tushunchalarni talqin qilishda tadqiqotchilar A. F. Amend, L. P. Kurakov, B. T. Lixachev, V. A. Povstik, V. D. Popov, A. S. Prutchenkovlarning nuqtai nazarlarni hisobga olgan holda, biz iqtisodiy tarbiya shaxsning axloqiy va iqtisodiy fazilatlarini shakllantirishning maqsadli jarayoni-tejamkorlik, mas'uliyat, samaradorlik, tadbirkorlik, shuningdek, qiymat munosabatlariga yo'naltirilgan odamlarning iqtisodiy hayoti haqidagi bilimlarni o'zlashtirishning maqsadli jarayonidir, degan umumiy ta’rif berish maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalash nazariyasi va amaliyotining holatini tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy ta'lim jarayoni maktabgacha yoshdagi bolalarni iqtisodiy tarbiyalashning yaxlit nazariyasi yetarli darajada ishlab chiqilmagan. Maktabgacha yoshda iqtisodiy ta'lim muhitining mazmuni quyidagilardan iborat: obyektiv muhit (o'yinga asoslangan iqtisodiy muhit yaratish); ijtimoiy - "qiziqishlariga atrof-muhit (ota-onalar, ta'lim jamoasi MTT), voqea-bilim muhiti (qiziqarli ekskursiyalar, mashhur odamlar bilan uchrashuvlar) va axborot muhit (jumboq, illyustratsiyalar, do'konlar, banklar, xizmat markazlari, shahar sanoat korxonalari xaritasi, tanga namunalari). Tarbiyachi ijtimoiy agentlarning ma'lumotlarini professional tarzda qayta ishlab, ushbu ta'sirni maqsadli yo'naltira olishi, ijtimoiy rivojlanish holatini pedagogik holatga aylantira olishi, yetakchi axloqiy va iqtisodiy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan ta'lim muhitini yarata olishi lozim. Iqtisodiy ta'limning yana bir sharti-oila, odamlar, jamiyat va jamiyatning iqtisodiy ahvoliga oid bolalar faoliyati turlarini (o'yin, mehnat, bilim) tashkil etish va to'ldirish, shu asosda ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning ijobiy me'yorlari va qadriyatlariga bilimli qiziqishni rivojlantirishdir. Ta'limning tashkiliy shakllarini tanlash va iqtisodiy ta'lim bo'yicha faoliyat turlari bolalarning maqsadlari, vazifalari, yoshiga bog'liq. O'yin bolaning shaxsiyatini rivojlantirishda faol omil bo'lganligi sababli, o'yin mazmunini hayotiy muhim jihatlar bilan boyitilishi juda muhimdir. Jumladan, bola iqtisodiyot to’g’risidagi bilimning dastlabki tushunchalarini o’yinlar orqali egallashi iqtisodiyot haqidagi
g'oyalarini aniqlashtirish va mustahkamlash, odamlarning iqtisodiy hayoti haqida yangi bilimlarga ega bo'lish, bolaning o'zi, uning atrofidagi kattalar va tengdoshlari uchun muhim bo'lgan bilimlarga muvofiq to'g'ri harakatlar, munosabatlar, faoliyatlarda namoyon bo’lish imkonini beradi. Oila iqtisodiyoti, ona shahri, viloyat, biznes sohasidagi kasb-hunar haqida bilim olishning eng muhim rag'batlantiruvchi omillaridan biri-bu iqtisodiyotga bo'lgan bilim va qiziqishni rivojlantirishdir, bu esa bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiya tarbiya berisihda kam mehnat sarflab, ko‘proq (yaxshiroq) natijani qo‘lga kiritish ushbu sohadagi optimal variant hisoblanadi. Iqtisodiy tarbiya bolalarning tevarak-atrofdagi muhitni, muayyan buyumlarni anglab, ularni avaylab-asrash va bilib olishning mustahkam vositasi bo'lib, ularga nazariy bilimlarni qo‘Uash imkoniyatini yaratib beradi va ularning ongini hissiy tasavvurlar bilan boyitadi. Iqtisodiy tarbiya - ishlab chiqarishning jamiyatda tutgan o‘rni, ishlab chiqarish vositalari va ish qurollarining mohiyati, ular orasidagi uzviy aloqadorlikni o‘rgatish va odamlarda shu bilimlarga ko‘nikma hosil qilish. Iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning asosiy maqsadi o‘quv mashg‘ulotlarini olib borishda talaba-yoshlar ongida tejamkorlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlik kabi iqtisodiy jihatlarni o‘z ichiga oluvchi xislatlarga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Ular quyidagilar: - Iqtisodiyotning mohiyatini anglatish orqali inson iqtisodiy qudratining oila va davlat iqtisodiy qudratini yuksaltirishdagi ahamiyatini yoritish; - Inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylash; - tejamkorlik, ishbilarmonlikka muhabbatni uyg‘otish; - oila budjeti va moddiy boyliklarni sarflash haqidagi bilimlarni yuksaltirish; - tejamkorlik va boylikni ijtimoiy burch sifatida qarash;
g'oyalarini aniqlashtirish va mustahkamlash, odamlarning iqtisodiy hayoti haqida yangi bilimlarga ega bo'lish, bolaning o'zi, uning atrofidagi kattalar va tengdoshlari uchun muhim bo'lgan bilimlarga muvofiq to'g'ri harakatlar, munosabatlar, faoliyatlarda namoyon bo’lish imkonini beradi. Oila iqtisodiyoti, ona shahri, viloyat, biznes sohasidagi kasb-hunar haqida bilim olishning eng muhim rag'batlantiruvchi omillaridan biri-bu iqtisodiyotga bo'lgan bilim va qiziqishni rivojlantirishdir, bu esa bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiya tarbiya berisihda kam mehnat sarflab, ko‘proq (yaxshiroq) natijani qo‘lga kiritish ushbu sohadagi optimal variant hisoblanadi. Iqtisodiy tarbiya bolalarning tevarak-atrofdagi muhitni, muayyan buyumlarni anglab, ularni avaylab-asrash va bilib olishning mustahkam vositasi bo'lib, ularga nazariy bilimlarni qo‘Uash imkoniyatini yaratib beradi va ularning ongini hissiy tasavvurlar bilan boyitadi. Iqtisodiy tarbiya - ishlab chiqarishning jamiyatda tutgan o‘rni, ishlab chiqarish vositalari va ish qurollarining mohiyati, ular orasidagi uzviy aloqadorlikni o‘rgatish va odamlarda shu bilimlarga ko‘nikma hosil qilish. Iqtisodiy ta’lim va tarbiyaning asosiy maqsadi o‘quv mashg‘ulotlarini olib borishda talaba-yoshlar ongida tejamkorlik, ishbilarmonlik, tadbirkorlik kabi iqtisodiy jihatlarni o‘z ichiga oluvchi xislatlarga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal qilishga to‘g‘ri keladi. Ular quyidagilar: - Iqtisodiyotning mohiyatini anglatish orqali inson iqtisodiy qudratining oila va davlat iqtisodiy qudratini yuksaltirishdagi ahamiyatini yoritish; - Inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylash; - tejamkorlik, ishbilarmonlikka muhabbatni uyg‘otish; - oila budjeti va moddiy boyliklarni sarflash haqidagi bilimlarni yuksaltirish; - tejamkorlik va boylikni ijtimoiy burch sifatida qarash;
- moddiy va ma’naviy boyliklar haqida muntazam ravishda tasavvurlar shakllantirish; - iqtisodiy faoliyatni tashkil etishga ongli munosabatni tarbiyalash; iqtisodiyotni ilmiy asosda tashkil etish; - mehnat samaraligidan faxrlanish. Har qanday tarbiyada ham o‘sha tarbiyaga tegishli tushunchalarning mazmunini to‘liq anglab yetish o‘sha tarbiya samaradorligini oshirishi hech kimga sir emas. Iqtisodiyot bu- kishilarning o’z hayotiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Iqtisodiyot- kishilarni yashash uchun bo’lgan moddiy ashyolarni yaratish va istemolchiga yetkazib berib hayot kechirishini kafolatlaydi. Ehtiyojlar - insonlarning hayot kechirishi va kamol topishi hamda jamiyatda ma’lum mavqega ega bo’lishi uchun zarur bo’lgan turli tumannoz-ne’matlar, ya’ni, barcha mahsulot va xizmatlar majmuidir. Ehtiyojlar tarkiban ikki yirik guruhga ajratiladi: 1. Moddiy mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojlar buhga oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, uy asbob-anjomlari, transport, aloqa, kommunikatsiya va boshqalar. 2. Turli xizmatlarga bo’lgan ehtijoj, ya’ni, ta’lim, tibbiy xizmat, jismoniy tarbiya, sport, dam olish va sayohat, madaniy-marifiy xizmatlarni o’z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlari ularning talab istaklari asosida namoyon bo’ladi: - To’laqonli xoxishi bo’yicha ovqatlanishga bo’lgan ehtiyoj - Ota-onalar tomonidan berilgan pullarni o’z xoxishi bilan sarflash - Dam olish, sayohatga chiqish - Shaxsiy o’yinchoqlar, kompyuter - Shaxsiy o’rin-joy
- moddiy va ma’naviy boyliklar haqida muntazam ravishda tasavvurlar shakllantirish; - iqtisodiy faoliyatni tashkil etishga ongli munosabatni tarbiyalash; iqtisodiyotni ilmiy asosda tashkil etish; - mehnat samaraligidan faxrlanish. Har qanday tarbiyada ham o‘sha tarbiyaga tegishli tushunchalarning mazmunini to‘liq anglab yetish o‘sha tarbiya samaradorligini oshirishi hech kimga sir emas. Iqtisodiyot bu- kishilarning o’z hayotiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Iqtisodiyot- kishilarni yashash uchun bo’lgan moddiy ashyolarni yaratish va istemolchiga yetkazib berib hayot kechirishini kafolatlaydi. Ehtiyojlar - insonlarning hayot kechirishi va kamol topishi hamda jamiyatda ma’lum mavqega ega bo’lishi uchun zarur bo’lgan turli tumannoz-ne’matlar, ya’ni, barcha mahsulot va xizmatlar majmuidir. Ehtiyojlar tarkiban ikki yirik guruhga ajratiladi: 1. Moddiy mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojlar buhga oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, uy asbob-anjomlari, transport, aloqa, kommunikatsiya va boshqalar. 2. Turli xizmatlarga bo’lgan ehtijoj, ya’ni, ta’lim, tibbiy xizmat, jismoniy tarbiya, sport, dam olish va sayohat, madaniy-marifiy xizmatlarni o’z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlari ularning talab istaklari asosida namoyon bo’ladi: - To’laqonli xoxishi bo’yicha ovqatlanishga bo’lgan ehtiyoj - Ota-onalar tomonidan berilgan pullarni o’z xoxishi bilan sarflash - Dam olish, sayohatga chiqish - Shaxsiy o’yinchoqlar, kompyuter - Shaxsiy o’rin-joy
Bunda talab ishtak iboralarini bir biridan farqlashga o’rgatilib boriladi. Bolalarga har qanday talab bu huquqiy ma’sulyat deb qaralishni tushuntirib boorish lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarga inson o’sib rivojlanib birar ekan uning ehtiyojlari ham to’xtovsiz o’sib borilishi haqida ma’lumotlar berib boriladi. Masalan, ta’lim markazlariga bo’lgan ehtiyoj turli yo’nalishdagi o’quv markazlari, chet tillarini o’rganishga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlarining o’rin almashinuvi, muloqot yangi ehtiyojlarning paydo bo’lishi, ehtiyojlarning miqdorini ko’paytirish hisoblaniladi. Iqtisodiyot hech narsa yo’q joyda bo;lishi mumkin emas. Bu albatta, iqtisodiy resurlar, kattalar mehnati orqali amlaga oshadi. Iqtisodiy resurslarga quyidagilar kiradi: 1. Moddiy resurslar; 2. Mehnat resurslar; 3. Information axborot resurslari Maktabgacha yoshdagi bolalarga moddiy resurslar bilan tanishtiganda tabiiy resurslar – yer, suv, yer osti va usti boyliklari, bularning barchasi tabiat ne’matlari ekanligini, ulardan oqilona foydalanish, suvni inson hayoti uchun zaruriy jihatlari, ichimllik suvi va uni isrof qilmaslik, o’lkamizdagi barcha boyliklarni asrab- avaylash kerakkligi, tevarak-olam, tabiat, matematika, nutq o’stirish va boshqa pedagogik jarayonlarda o’rgatilib boriladi. Bu borada o‘quv yurti va oila sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy tafakkurini yuksaltirishda, ularni hamkorlikka va ishbilarmonlikka chaqirishni, iqtisodiy hisob-kitoblarni o‘rganishni hayotiy tajriba asosida amalga oshirish iqtisodiy tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tarbiyada tejamkorlik, tadbirkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob, oila budjeti va boylik
Bunda talab ishtak iboralarini bir biridan farqlashga o’rgatilib boriladi. Bolalarga har qanday talab bu huquqiy ma’sulyat deb qaralishni tushuntirib boorish lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalarga inson o’sib rivojlanib birar ekan uning ehtiyojlari ham to’xtovsiz o’sib borilishi haqida ma’lumotlar berib boriladi. Masalan, ta’lim markazlariga bo’lgan ehtiyoj turli yo’nalishdagi o’quv markazlari, chet tillarini o’rganishga bo’lgan ehtiyojni, shuningdek maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlarining o’rin almashinuvi, muloqot yangi ehtiyojlarning paydo bo’lishi, ehtiyojlarning miqdorini ko’paytirish hisoblaniladi. Iqtisodiyot hech narsa yo’q joyda bo;lishi mumkin emas. Bu albatta, iqtisodiy resurlar, kattalar mehnati orqali amlaga oshadi. Iqtisodiy resurslarga quyidagilar kiradi: 1. Moddiy resurslar; 2. Mehnat resurslar; 3. Information axborot resurslari Maktabgacha yoshdagi bolalarga moddiy resurslar bilan tanishtiganda tabiiy resurslar – yer, suv, yer osti va usti boyliklari, bularning barchasi tabiat ne’matlari ekanligini, ulardan oqilona foydalanish, suvni inson hayoti uchun zaruriy jihatlari, ichimllik suvi va uni isrof qilmaslik, o’lkamizdagi barcha boyliklarni asrab- avaylash kerakkligi, tevarak-olam, tabiat, matematika, nutq o’stirish va boshqa pedagogik jarayonlarda o’rgatilib boriladi. Bu borada o‘quv yurti va oila sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy tafakkurini yuksaltirishda, ularni hamkorlikka va ishbilarmonlikka chaqirishni, iqtisodiy hisob-kitoblarni o‘rganishni hayotiy tajriba asosida amalga oshirish iqtisodiy tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tarbiyada tejamkorlik, tadbirkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishbilarmonlik, iqtisodiy hisob-kitob, oila budjeti va boylik
kabi tushunchalarning muhim ahamiyati bor. Ular ichidagi boylik tushunchasiga juda qadimdan boshlab turli fikrlar bildirilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda tarbiyaning mazmun ohiyatiga e’tibor berilsa, ijobiy pedagogik samarani qo‘lga kiritish mumkin bo‘ladi. Iqtisodiyotda dastavval, oila budjeti va iqtisodiy qudrati eng muhim asoslardan ekanligi hech kimga sir emas. Shu sababli oila budjeti to‘g‘risidagi ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz. Inson shaxs sifatida shakllandimi, endi u oilaga va jamiyatga xoh iqtisodiy, xoh ma’naviy jihatdan bo‘lsin foydasi tegishini harakatlarni qilishi lozim. Ayniqsa, shaxs sifatida jamiyatda o’z o’rnini topdimi, iqtisodiy qudratini mustahkamlash asosiy vazifa bo‘lish kerakligini maktabgacha katta tayyorlov yoshdan tushuntirib borish zarur. Oila budjetini mustahkamlash va sarflashda quyidagilarga e’tibor berib borish zarur: - oilaviy ehtiyoj; - oilaviy orzu-havas; - oila ravnaqini o‘ylash va shu kabilar. Bunda oilaviy ehtiyoj zarur, uni bajarishga harakat qilish kerak. Oilaviy orzu- havas, oila ravnaqi uchun imkoniyat darajasida harakat qilish lozim. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiyani berish oiladan boshlash talab qilinadi. Bu orqali oilasiga va qolaversa, shaxsan o‘ziga tegishli bo‘gan imkoniyat hamda ne’matlarning qadr-qimmatiga etishga erishiladi. Bularning keyingi holatlarda ham, ya’ni o‘rta umumta’lim, o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi va oliy ta’limdagi o‘quv muassasalarida ham iqtisodiy tarbiyani amalga oshirishga ijobiy ta’siri katta bo‘ladi. Iqtisodiy tarbiyaning dastlabki bosqichlari uzoq tarixga ega. Ular kishilik jamiyati taraqqiyotiga mos ravishda to‘liqlashib kelavergan. Iqtisodiy tarbiyaga tegishli ma’lumotlarni ilohiy kitob - Qur’oni Karimda va muqaddas kitob - Hadisi sharif hamda «Avesto» bitiklarida ham topish mumkin. Iqtisodiy tarbiya Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham bayon etib kelingan. Jumladan, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy asarlarida qozixonada
kabi tushunchalarning muhim ahamiyati bor. Ular ichidagi boylik tushunchasiga juda qadimdan boshlab turli fikrlar bildirilgan. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda tarbiyaning mazmun ohiyatiga e’tibor berilsa, ijobiy pedagogik samarani qo‘lga kiritish mumkin bo‘ladi. Iqtisodiyotda dastavval, oila budjeti va iqtisodiy qudrati eng muhim asoslardan ekanligi hech kimga sir emas. Shu sababli oila budjeti to‘g‘risidagi ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz. Inson shaxs sifatida shakllandimi, endi u oilaga va jamiyatga xoh iqtisodiy, xoh ma’naviy jihatdan bo‘lsin foydasi tegishini harakatlarni qilishi lozim. Ayniqsa, shaxs sifatida jamiyatda o’z o’rnini topdimi, iqtisodiy qudratini mustahkamlash asosiy vazifa bo‘lish kerakligini maktabgacha katta tayyorlov yoshdan tushuntirib borish zarur. Oila budjetini mustahkamlash va sarflashda quyidagilarga e’tibor berib borish zarur: - oilaviy ehtiyoj; - oilaviy orzu-havas; - oila ravnaqini o‘ylash va shu kabilar. Bunda oilaviy ehtiyoj zarur, uni bajarishga harakat qilish kerak. Oilaviy orzu- havas, oila ravnaqi uchun imkoniyat darajasida harakat qilish lozim. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiyani berish oiladan boshlash talab qilinadi. Bu orqali oilasiga va qolaversa, shaxsan o‘ziga tegishli bo‘gan imkoniyat hamda ne’matlarning qadr-qimmatiga etishga erishiladi. Bularning keyingi holatlarda ham, ya’ni o‘rta umumta’lim, o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limi va oliy ta’limdagi o‘quv muassasalarida ham iqtisodiy tarbiyani amalga oshirishga ijobiy ta’siri katta bo‘ladi. Iqtisodiy tarbiyaning dastlabki bosqichlari uzoq tarixga ega. Ular kishilik jamiyati taraqqiyotiga mos ravishda to‘liqlashib kelavergan. Iqtisodiy tarbiyaga tegishli ma’lumotlarni ilohiy kitob - Qur’oni Karimda va muqaddas kitob - Hadisi sharif hamda «Avesto» bitiklarida ham topish mumkin. Iqtisodiy tarbiya Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham bayon etib kelingan. Jumladan, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy asarlarida qozixonada
meros va uni taqsimlash bo‘yicha alohida xodim faoliyat ko‘rsatishi qayd etilgan. Ular shubhasiz qozixonadagi iqtisodiy muammolar yechimlarini hal etish uchun jalb etilgan. Bu borada Farobiyning «Inson o‘z mablag‘ini sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka etaklaydi», degan fikri o‘rinidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga tejamkorlikda vaqt masalasi alohida e’tiborga molik tushunchaekanligini to’g’ri tushuntirish kerak. U inson ixtiyoridagi bebaho xazina. Shu sababli ham «Kun qaytadi, ammo vaqt qaytmaydi», degan naql bor, chunki vaqt o‘lchovlidir. Undan dunyoni o‘rganish, o‘zgartirish, shaxsiy manfaat, el-yurt xizmati va mehnat samaradorligini oshirish borasidagi faoliyatlarda foydalanish mumkin. Shu sababli ham u qadrlidir. Tarixiy voqealardan foydalanish iqtisodiy tarbiya berishning samaradorligini oshiradi va talaba-yoshlar ma’naviyatini yuksaltirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish yo‘llaridan yana biri - bu tarixiy voqealar asosida, ularning iqtisodiy tarbiyaga oid tafakkurini boyitishdan iboratdir. Tejamkorlik tarbiyasi mehnat, axloqiy va iqtisodiy tarbiyalarning muhim asosi hisoblanadi. Shu sababli ham talabalarga iqtisodiy tarbiya berishda, o‘gitlar va hikmatlardan foydalanib, ularni tahlil qilib borilsa, iqtisodiy tarbiya samarali kechadi. Demak, iqtisodiy tarbiya berishning samarali yo‘llaridan biri - bu iqtisodiy tafakkurni yuksaltirishga oid o‘git va hikmatlardan foydalanishdan iborat bo‘lib, dars mashg‘ulotlarida ulardan mosini tanlab va uni tahlil qilib, talabalarning iqtisodiy tafakkuri rivojlantiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish jarayonida trabiyachi quyidagi bilimlarni bilishi zarur: - Iqtisodiyotning inson hayotida tutgan o‘rni va uning rivojlanish tamoyila ri va nazariy asoslarini; - zaruriy hayotiy ehtiyojlar va bolalar faoliyatida oqilona qo‘llay olish;
meros va uni taqsimlash bo‘yicha alohida xodim faoliyat ko‘rsatishi qayd etilgan. Ular shubhasiz qozixonadagi iqtisodiy muammolar yechimlarini hal etish uchun jalb etilgan. Bu borada Farobiyning «Inson o‘z mablag‘ini sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka etaklaydi», degan fikri o‘rinidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga tejamkorlikda vaqt masalasi alohida e’tiborga molik tushunchaekanligini to’g’ri tushuntirish kerak. U inson ixtiyoridagi bebaho xazina. Shu sababli ham «Kun qaytadi, ammo vaqt qaytmaydi», degan naql bor, chunki vaqt o‘lchovlidir. Undan dunyoni o‘rganish, o‘zgartirish, shaxsiy manfaat, el-yurt xizmati va mehnat samaradorligini oshirish borasidagi faoliyatlarda foydalanish mumkin. Shu sababli ham u qadrlidir. Tarixiy voqealardan foydalanish iqtisodiy tarbiya berishning samaradorligini oshiradi va talaba-yoshlar ma’naviyatini yuksaltirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish yo‘llaridan yana biri - bu tarixiy voqealar asosida, ularning iqtisodiy tarbiyaga oid tafakkurini boyitishdan iboratdir. Tejamkorlik tarbiyasi mehnat, axloqiy va iqtisodiy tarbiyalarning muhim asosi hisoblanadi. Shu sababli ham talabalarga iqtisodiy tarbiya berishda, o‘gitlar va hikmatlardan foydalanib, ularni tahlil qilib borilsa, iqtisodiy tarbiya samarali kechadi. Demak, iqtisodiy tarbiya berishning samarali yo‘llaridan biri - bu iqtisodiy tafakkurni yuksaltirishga oid o‘git va hikmatlardan foydalanishdan iborat bo‘lib, dars mashg‘ulotlarida ulardan mosini tanlab va uni tahlil qilib, talabalarning iqtisodiy tafakkuri rivojlantiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish jarayonida trabiyachi quyidagi bilimlarni bilishi zarur: - Iqtisodiyotning inson hayotida tutgan o‘rni va uning rivojlanish tamoyila ri va nazariy asoslarini; - zaruriy hayotiy ehtiyojlar va bolalar faoliyatida oqilona qo‘llay olish;
- bolalarga iqtisodiy bilim berish orqali iqtisodiy ong, iqtisodiy madaniyatni tarbiyalash zarur. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi bolalarga iqtisodiy, bozor tushunchalari haqida ma’lumot beradi Bozor -bu xaridor bilan sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularni bir-biri bilan bog‘laydigan mexanizmdir. Bozorga tovar egasi sotish uchun, xaridor narsa sotib olish uchun chiqadi. Bozordagi sotuvchi va xaridorlar kimlar? Sotuvchilar bu tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar, fermalar, fermer xo‘jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi kishilardir. Xaridor esa barcha aholi, davlat idoralari va iste’molchilardir. 1.2. Sharq mutafakkirlarini bola tarbiyasida iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari O'rta asrlarda yashab ijod etgan olim va mutafakkirlar o'z ilmiy asarlari orqali mamlakat rivojida iqtisodiyotning ahamiyati, rolini falsafiy jihatdan yoritib berdilar. Eramizdan oldingi mingginchi yillarning o'rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusidagi juda ko'p afsonalar, rivoyatlar ay tilgan bo'lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto"da kiritilgan. “Avesto’”da insonning barkamol bo'lib yetishishida uning so'zi, fikri, ishi birligiga katta e'tibor qaratiladi. "Avesto"da mamlakatni iqtisodiy jihatdan ta’minlashda asosan: - Shahar va qishloqlarni obod qilish; - Bog'larni ko'paytirish; - Chorva va yaylovlarga e'tibor berish; - Kishilarni madaniy turmush tarziga undash g'oyalari o'rin egallaydi. Shuningdek: yer, suv, zamin;kiyim-kechak;oziq-ovqatlarni toza tutish va saqlashga e'tibor berish lozimligi ta'kidlanadi. Zardushtiylik ta'limotida inson shaxsining takomili, tabiatni muhofaza qilish, o'z ehtiyojlarini qondirish me'yorlarini tarbiyalash masalalari o'rin egallaydi. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy kamol topishi uchun zarur bo'lgan muayyan talablar
- bolalarga iqtisodiy bilim berish orqali iqtisodiy ong, iqtisodiy madaniyatni tarbiyalash zarur. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi bolalarga iqtisodiy, bozor tushunchalari haqida ma’lumot beradi Bozor -bu xaridor bilan sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularni bir-biri bilan bog‘laydigan mexanizmdir. Bozorga tovar egasi sotish uchun, xaridor narsa sotib olish uchun chiqadi. Bozordagi sotuvchi va xaridorlar kimlar? Sotuvchilar bu tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar, fermalar, fermer xo‘jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi kishilardir. Xaridor esa barcha aholi, davlat idoralari va iste’molchilardir. 1.2. Sharq mutafakkirlarini bola tarbiyasida iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari O'rta asrlarda yashab ijod etgan olim va mutafakkirlar o'z ilmiy asarlari orqali mamlakat rivojida iqtisodiyotning ahamiyati, rolini falsafiy jihatdan yoritib berdilar. Eramizdan oldingi mingginchi yillarning o'rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusidagi juda ko'p afsonalar, rivoyatlar ay tilgan bo'lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto"da kiritilgan. “Avesto’”da insonning barkamol bo'lib yetishishida uning so'zi, fikri, ishi birligiga katta e'tibor qaratiladi. "Avesto"da mamlakatni iqtisodiy jihatdan ta’minlashda asosan: - Shahar va qishloqlarni obod qilish; - Bog'larni ko'paytirish; - Chorva va yaylovlarga e'tibor berish; - Kishilarni madaniy turmush tarziga undash g'oyalari o'rin egallaydi. Shuningdek: yer, suv, zamin;kiyim-kechak;oziq-ovqatlarni toza tutish va saqlashga e'tibor berish lozimligi ta'kidlanadi. Zardushtiylik ta'limotida inson shaxsining takomili, tabiatni muhofaza qilish, o'z ehtiyojlarini qondirish me'yorlarini tarbiyalash masalalari o'rin egallaydi. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy kamol topishi uchun zarur bo'lgan muayyan talablar
o'z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida faqat sharq xalqlarining emas, balki g'arb mamlakatlarining muqaddas merosi bo'lib qoldi. Bu davrda G'arb bilan Sharqni, Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O'rta yer dengizini bog'lovchi buyuk savdo yo'li - "Buyuk Ipak yo'li" rivojlanib, madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot yuzaga keldi. Sharq uyg'onish davrida qishloq, hunarmandchilik va savdo- sotiqning rivojlanishi yo'l berdi. Natijada Yaqin va O'rta Sharq davlatlari bilan savdo ishlari olib borildi. Buning natijasida ko'plab sug'oriladigan yerlar ochildi, sug'orish inshootlari yaratildi. Paxta, zig'ir, kanop ekilib, ularning Movarounnahrda, asosan, Xorazm, Urganch, Farg'ona, Samarqad va Buxoroda to'qimachilik mahsulotlari ayniqsa, Samarqand va Buxoro shoyisi dunyosi mashhur bo'ldi. Bu davrlarda pul muammosi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida o'zgarishlar mamlakat iqtisodiyotiga o'z ta’sirini ko'rsatdi. Sharq mutafakkir va olimlardan Al-Xorazmiy Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy Ibn Sino, A.Navoiy, A.Temur kabi qomusiy olimlar Inson va uning kamoloti ta’lim-tarbiya iqtisodiyot va tabiat masalalari haqida fikr yuritadilar. Al-Xorazmiy ilmiy bilim, ta’lim metodlari insonni aqliy kamolotga yetaklash kabi falsafiy qarashlari bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim belgilari va omillarini o'z ilmiy asarlarida yoritib berdi. Avesto-zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Abu Rayhon Beruniy inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyas haqida fikr yuritib, har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga boiadi. Og'ir mehnat sifatida binokor, ko'mir qazuvchi, hunarmand mehnatini keltiradi. Beruniy "Minerologiya” asarida qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid qarashlari mamlakat iqtisodiyotini kengaytirish masalalarini ilgari suradi. Ibn Sino materiyanining eng sodda bo'laklarga bo’linmaydigan shakli to'rt unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat, ularning o'simlik, hayvonot olamiga ta'siri bebaho boyliklarni asrab-avaylash kerakligi to'g'risida o'zining “Aqsom ul-ulum ul-aqliya" (aqliy bilimlar tasnifi) asarida fikr yuritadi.
o'z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida faqat sharq xalqlarining emas, balki g'arb mamlakatlarining muqaddas merosi bo'lib qoldi. Bu davrda G'arb bilan Sharqni, Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O'rta yer dengizini bog'lovchi buyuk savdo yo'li - "Buyuk Ipak yo'li" rivojlanib, madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot yuzaga keldi. Sharq uyg'onish davrida qishloq, hunarmandchilik va savdo- sotiqning rivojlanishi yo'l berdi. Natijada Yaqin va O'rta Sharq davlatlari bilan savdo ishlari olib borildi. Buning natijasida ko'plab sug'oriladigan yerlar ochildi, sug'orish inshootlari yaratildi. Paxta, zig'ir, kanop ekilib, ularning Movarounnahrda, asosan, Xorazm, Urganch, Farg'ona, Samarqad va Buxoroda to'qimachilik mahsulotlari ayniqsa, Samarqand va Buxoro shoyisi dunyosi mashhur bo'ldi. Bu davrlarda pul muammosi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida o'zgarishlar mamlakat iqtisodiyotiga o'z ta’sirini ko'rsatdi. Sharq mutafakkir va olimlardan Al-Xorazmiy Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy Ibn Sino, A.Navoiy, A.Temur kabi qomusiy olimlar Inson va uning kamoloti ta’lim-tarbiya iqtisodiyot va tabiat masalalari haqida fikr yuritadilar. Al-Xorazmiy ilmiy bilim, ta’lim metodlari insonni aqliy kamolotga yetaklash kabi falsafiy qarashlari bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim belgilari va omillarini o'z ilmiy asarlarida yoritib berdi. Avesto-zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanadi. Abu Rayhon Beruniy inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyas haqida fikr yuritib, har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga boiadi. Og'ir mehnat sifatida binokor, ko'mir qazuvchi, hunarmand mehnatini keltiradi. Beruniy "Minerologiya” asarida qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid qarashlari mamlakat iqtisodiyotini kengaytirish masalalarini ilgari suradi. Ibn Sino materiyanining eng sodda bo'laklarga bo’linmaydigan shakli to'rt unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat, ularning o'simlik, hayvonot olamiga ta'siri bebaho boyliklarni asrab-avaylash kerakligi to'g'risida o'zining “Aqsom ul-ulum ul-aqliya" (aqliy bilimlar tasnifi) asarida fikr yuritadi.
Amir Temur mamlakatning iqtisodiy ahvolini ko'tarishgda savdoning ahamiyatini tushunib bozorlar, rastalar, turli- tuman ustaxonalar barpo ettirib xalq hunarmandchilik san’atini taraqqiy ettirdi. Shuningdek, xalq farovonligi, mamlakat obodonchiligi yo'lida suv omborlari, to'g'onlar qurishga, yangi yerlarni o'zlashtirishga e’tibor berdi. Amir Temurning soliqlar haqida qoidasi muhim ahamiyatga egadir. Ma’naviyatimizning buyuk siymosi Alisher Navoiy shahar va mamlakat obodonchiligiga katta hissa qo'shib, shifoxonalar, madrasa qurdirib, ularni kerakli jihozlar, mudarrislar, tabiblar va boshqa xodimlarga oylik maosh, ozuqa, kiyim-bosh bilan ta’minladi. Binolar qurilishi, dehqonchilik ishlarini yo'lga qo'yish, mamlakat iqtisodiyotiga o'z hissasini qo'shgan. Navoiy turli soha olimlariga homiylik qilib, o'ylab ilmiy risolalar bitirishga bevosita rahbarlik qilganligi shu asrda davlatchilikni boshqarishda bosh vazifa bu iqtisodiyotni rivojlantirish muhim masalalardan biri ekanligini ta’kidlanadi. Talabalar uchun "Ixlosiya'' madrasasi, darveshlar uchun "Xalosiya" xonaqoni, bemorlar uchun "Shifoiya” shifoxonasi, masjidi Jome yoniga Qorixona (Dor ul- hufroz) qurilib, ular uchun nafaqa ajratib, ularni kitoblar va zaruriy ashyolar bilan doimiy ravishda ta’minlab borilgan. Alloma tomonidan amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari ham farovonligini, turmush darajasini o'stirish bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini ko'tarishga olib keldi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, diyorimizda yashab o'tgan har bir olim-u fuzalolar mamlakat taqdiriga befarq bo'lmay, o'z asarlari va hayot faoliyatlari bilan mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishga o'z hissalarini qo'shganlar. O'zbekiston diyorimiz mustaqillikka erishgandan so'ng davlatimiz rahbari tomonidam buyuk bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimizda yangidan qad rostlagan ta’lim muassasalari, maskanlari (maktab, litsey-kollej, maktabgacha ta'lim tashkilotlari, oliy ta'lim); Shifoxonalar, sanatoriya, dam olish maskanlari; Madaniy va ma’rifiy inshootlar; Turli xildagi banklar; Mashinasozlikka mo'ljallangan korxona va zavodlar; Yo'l, ko'priklar, mamlakat temir yo'li, yangi Qamchiq dovoni; Respublika havo
Amir Temur mamlakatning iqtisodiy ahvolini ko'tarishgda savdoning ahamiyatini tushunib bozorlar, rastalar, turli- tuman ustaxonalar barpo ettirib xalq hunarmandchilik san’atini taraqqiy ettirdi. Shuningdek, xalq farovonligi, mamlakat obodonchiligi yo'lida suv omborlari, to'g'onlar qurishga, yangi yerlarni o'zlashtirishga e’tibor berdi. Amir Temurning soliqlar haqida qoidasi muhim ahamiyatga egadir. Ma’naviyatimizning buyuk siymosi Alisher Navoiy shahar va mamlakat obodonchiligiga katta hissa qo'shib, shifoxonalar, madrasa qurdirib, ularni kerakli jihozlar, mudarrislar, tabiblar va boshqa xodimlarga oylik maosh, ozuqa, kiyim-bosh bilan ta’minladi. Binolar qurilishi, dehqonchilik ishlarini yo'lga qo'yish, mamlakat iqtisodiyotiga o'z hissasini qo'shgan. Navoiy turli soha olimlariga homiylik qilib, o'ylab ilmiy risolalar bitirishga bevosita rahbarlik qilganligi shu asrda davlatchilikni boshqarishda bosh vazifa bu iqtisodiyotni rivojlantirish muhim masalalardan biri ekanligini ta’kidlanadi. Talabalar uchun "Ixlosiya'' madrasasi, darveshlar uchun "Xalosiya" xonaqoni, bemorlar uchun "Shifoiya” shifoxonasi, masjidi Jome yoniga Qorixona (Dor ul- hufroz) qurilib, ular uchun nafaqa ajratib, ularni kitoblar va zaruriy ashyolar bilan doimiy ravishda ta’minlab borilgan. Alloma tomonidan amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari ham farovonligini, turmush darajasini o'stirish bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini ko'tarishga olib keldi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, diyorimizda yashab o'tgan har bir olim-u fuzalolar mamlakat taqdiriga befarq bo'lmay, o'z asarlari va hayot faoliyatlari bilan mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishga o'z hissalarini qo'shganlar. O'zbekiston diyorimiz mustaqillikka erishgandan so'ng davlatimiz rahbari tomonidam buyuk bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimizda yangidan qad rostlagan ta’lim muassasalari, maskanlari (maktab, litsey-kollej, maktabgacha ta'lim tashkilotlari, oliy ta'lim); Shifoxonalar, sanatoriya, dam olish maskanlari; Madaniy va ma’rifiy inshootlar; Turli xildagi banklar; Mashinasozlikka mo'ljallangan korxona va zavodlar; Yo'l, ko'priklar, mamlakat temir yo'li, yangi Qamchiq dovoni; Respublika havo
yo'llari kompaniyasi; O'zbekiston Respublikasida tadbirkorlik ishlarining eng sermahsul zamonaviy tizimini joriy etishning o'zi ham davlatimizning ijtimoiy- iqtisodiy masalalarga e'tibori nihoyatda katta ekanligidan dalolat beradi. A.N.Forobiy “Baxt-saodatga erishuv haqida” asarida shunday yozadi: “Inson o‘z mablag‘ini to‘g‘ri sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka yetaklaydi”. A.Avloniy “Iqtisod deb, pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmakka aytilur” yana “Hozirgi zamonda maqsadga yetmoq, xalqqa maqbul bo‘lmoq uchun ilm va mol lozimdur” kabi qimmatli g‘oyalarni olg‘a surgan. Masalan, uning quyidagi fikrlarini ko‘raylik: “Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekib, yigirma qadoq bug‘doy olurlar, yevropaliklar o‘zimizdan olgan 5 tiyinlik paxtamizni o‘zimizga 25 tiyinga soturlar. Ammo biz osiyoliklar, xususan, turkistonliklar, dumba sotib, chandir chaynaymiz: qaymoq berub, non o‘rniga kesak tishlaymiz, so‘zning qisqasi, hozirgi zamonga muvofiq kishi bo‘lmak uchun ilm va ma’rifat ila barobar iqtisod, insof tugamas sa’i, bitmas g‘ayrat lozimdir”. Ahmad Yugnakiy “Hibbatul haqoyiq”da: “Mol-mulksiz kishi uchun bilim bitmas-tuganmas mulkdir, kambag‘al uchun bilim hisob – xatosiz hisobdir”. Bu fikrdan shuni anglash zarurki, inson o‘zining ilmi bilan ijtimoiy hayotga tejamkorlik ko‘nikmalarini shakllantiradi va o‘z hayotini oqilona tashkil qiladi. Buyuk mutafakkirlarning fikricha, tarbiyachi bolalar bilan muomalada bosiq bo‘lishi, o‘quvchilar ta’limni qanday o‘zlashtirayotganini kuzatib borishi, o‘qitishi va tarbiya jarayonida har xil usullarni qo‘llashi, o‘quvchining xotirasi va boshqa aqliy qobiliyatini bilishi, bolalarni tarbiyalashda tegishli jazo choralariniqo‘llashi, ularni fanga qiziqtirishi, aniq adabiy tilda tushuntirishi bolalarda hissiyot uyg‘otadig an bo‘lishi zarur. Ta’lim-tarbiya haqidagi bu fikrlar yosh avlodni komil inson qilib voyaga yetkazishda xizmat qiladi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha, insonning aqlan barkamol, jismonan yetuk, axloqiy– ma’naviy boy bo‘lishida tarbiyaning barcha turlarini uyg‘unlashgan holda
yo'llari kompaniyasi; O'zbekiston Respublikasida tadbirkorlik ishlarining eng sermahsul zamonaviy tizimini joriy etishning o'zi ham davlatimizning ijtimoiy- iqtisodiy masalalarga e'tibori nihoyatda katta ekanligidan dalolat beradi. A.N.Forobiy “Baxt-saodatga erishuv haqida” asarida shunday yozadi: “Inson o‘z mablag‘ini to‘g‘ri sarflashni bilishi kerak. Pul sarflashda qizg‘anchiqlik qilish xasislikka olib keladi. Pullarni rejasiz ishlatish esa insonni beboshlikka yetaklaydi”. A.Avloniy “Iqtisod deb, pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmakka aytilur” yana “Hozirgi zamonda maqsadga yetmoq, xalqqa maqbul bo‘lmoq uchun ilm va mol lozimdur” kabi qimmatli g‘oyalarni olg‘a surgan. Masalan, uning quyidagi fikrlarini ko‘raylik: “Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekib, yigirma qadoq bug‘doy olurlar, yevropaliklar o‘zimizdan olgan 5 tiyinlik paxtamizni o‘zimizga 25 tiyinga soturlar. Ammo biz osiyoliklar, xususan, turkistonliklar, dumba sotib, chandir chaynaymiz: qaymoq berub, non o‘rniga kesak tishlaymiz, so‘zning qisqasi, hozirgi zamonga muvofiq kishi bo‘lmak uchun ilm va ma’rifat ila barobar iqtisod, insof tugamas sa’i, bitmas g‘ayrat lozimdir”. Ahmad Yugnakiy “Hibbatul haqoyiq”da: “Mol-mulksiz kishi uchun bilim bitmas-tuganmas mulkdir, kambag‘al uchun bilim hisob – xatosiz hisobdir”. Bu fikrdan shuni anglash zarurki, inson o‘zining ilmi bilan ijtimoiy hayotga tejamkorlik ko‘nikmalarini shakllantiradi va o‘z hayotini oqilona tashkil qiladi. Buyuk mutafakkirlarning fikricha, tarbiyachi bolalar bilan muomalada bosiq bo‘lishi, o‘quvchilar ta’limni qanday o‘zlashtirayotganini kuzatib borishi, o‘qitishi va tarbiya jarayonida har xil usullarni qo‘llashi, o‘quvchining xotirasi va boshqa aqliy qobiliyatini bilishi, bolalarni tarbiyalashda tegishli jazo choralariniqo‘llashi, ularni fanga qiziqtirishi, aniq adabiy tilda tushuntirishi bolalarda hissiyot uyg‘otadig an bo‘lishi zarur. Ta’lim-tarbiya haqidagi bu fikrlar yosh avlodni komil inson qilib voyaga yetkazishda xizmat qiladi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha, insonning aqlan barkamol, jismonan yetuk, axloqiy– ma’naviy boy bo‘lishida tarbiyaning barcha turlarini uyg‘unlashgan holda
olib borilishi katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Tarbiyaning asosiy vazifasi–shaxsning aqliy, axloqiy erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanish,uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Buning uchun: - yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash; - hayot mazmunini tushunib olishga ko‘maklashish; - o‘zini o‘zi idora va nazorat qila bilishni shakllantirish; - o‘zining shaxsiy turmushga maqsadli yondashuvi; - ularda reja va amal birligi hissini uyg‘otish; Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy, umuminsoniy qadriyatlar va vatanimizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish; madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo‘lgan talablarni shakllantirish - malaka hosil qildirish, tobora o‘stirib-boyitib borish va estetik tushunchalarni shakllantirish; har bir o‘smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularnirivojlantirish kerak. Yoshlar faoliyatining turli sohalarida joriy qilib ko‘rish lozim. Bolalar ijodini, iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo‘llab-quvvatlash uchun doimo shart-sharoitlar yaratib berishimiz zarur. Farzandlarimizda insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish, bir- birini tushunadigan,o‘zaro mehribonlik,irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik va muomala odobini o‘rgatib,ularning ongiga singdirib boriladi. Tarbiyaning avvalo turgan o‘rni uyda, oila ichida, keyingisi maktablardadir. Shunday bo‘lsa ham, lekin tarbiya eng ko‘p oilaviy muhitga va ota-onaga tegishlidir. Tarbiyaning yaxshi bo‘lishi tarbiyachilarning nechog‘lik yetuk bo‘lishi ularning yetarli darajada tarbiya ko‘rganligiga bog‘liqdir. Yoshlar, jumladan talaba– o‘quvchilar, voyaga yetmaganlar ta’lim – tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi muassasalar, idoralar, komissiyalar,mahalliy tashkilotlar tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda izchillik va nazoratni to‘la ta’minlaganligi natijasida huquqbuzarlik,aqidaparastlik illatlarining oldi olinayapti. Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muqaddas kitob Qur’oni Karim, Hadisi sharifdan foydalanash juda muhim. Mahmud
olib borilishi katta ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Tarbiyaning asosiy vazifasi–shaxsning aqliy, axloqiy erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanish,uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir. Buning uchun: - yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash; - hayot mazmunini tushunib olishga ko‘maklashish; - o‘zini o‘zi idora va nazorat qila bilishni shakllantirish; - o‘zining shaxsiy turmushga maqsadli yondashuvi; - ularda reja va amal birligi hissini uyg‘otish; Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy, umuminsoniy qadriyatlar va vatanimizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish; madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bo‘lgan talablarni shakllantirish - malaka hosil qildirish, tobora o‘stirib-boyitib borish va estetik tushunchalarni shakllantirish; har bir o‘smirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab, ularnirivojlantirish kerak. Yoshlar faoliyatining turli sohalarida joriy qilib ko‘rish lozim. Bolalar ijodini, iqtidorini yuzaga chiqarish va yanada qo‘llab-quvvatlash uchun doimo shart-sharoitlar yaratib berishimiz zarur. Farzandlarimizda insonparvarlik odobi me’yorlarini shakllantirish, bir- birini tushunadigan,o‘zaro mehribonlik,irqiy va milliy kamsitishlarga toqatsizlik va muomala odobini o‘rgatib,ularning ongiga singdirib boriladi. Tarbiyaning avvalo turgan o‘rni uyda, oila ichida, keyingisi maktablardadir. Shunday bo‘lsa ham, lekin tarbiya eng ko‘p oilaviy muhitga va ota-onaga tegishlidir. Tarbiyaning yaxshi bo‘lishi tarbiyachilarning nechog‘lik yetuk bo‘lishi ularning yetarli darajada tarbiya ko‘rganligiga bog‘liqdir. Yoshlar, jumladan talaba– o‘quvchilar, voyaga yetmaganlar ta’lim – tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi muassasalar, idoralar, komissiyalar,mahalliy tashkilotlar tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda izchillik va nazoratni to‘la ta’minlaganligi natijasida huquqbuzarlik,aqidaparastlik illatlarining oldi olinayapti. Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muqaddas kitob Qur’oni Karim, Hadisi sharifdan foydalanash juda muhim. Mahmud
Qoshg‘ariyning «Devoni lugatit turk»,Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilik», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul haqoyiq»,Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yassaviyning «Hikmatlari», Alisher Navoiyning shoh asarlari, hikmatlari muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Manaviy qadriyatlar va g‘oyalar har hil millat talabalarini birlashtiradi, o‘quv va mehnat faoliyatlarini uyushtirishda yordam beradi. Xalqimizning ko‘p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy madaniy merosini chuqur bilmasdan, milliy o‘zlikni anglash, milliy g‘urur tuyg‘usini qaror toptirish mumkin emas. O‘zbek xalqi ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyotida katta madaniyatni yaratdi. U yaratgan boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo‘lib hizmat qiladi. Ismoil Al-Buxoriy, al-Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, Abu Ali Ibn Sino Fariddin Attor, Marg‘iloniy Alisher Navoiy, Nizomiy Ganjaviy va boshqa buyuk mutufakkirlarning asarlari orqali o‘quvchilar go‘zal axloq,, baxt, insof, poklik, iffat, sabr-matonat, mehr-shafqat, ota-onani hurmat qilish qoidalari haqida keng tasavvurga ega bo‘ladilar. Insoniylik o‘z tarkibiga insonning eng yaxshi axloqiy xususiyatlarini, ya’ni odamlar o‘rtasida o‘zaro yaxshi munosabatda bo‘lish, do‘stlik, ota-onaga sadoqatlik, mehnatsevarlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab oladi. Ota-bobolarimiz bolalarda yoshlikdan ana shunday go‘zal fazilatlarni qaror toptirishga katta ahamiyat berganlar. O‘zbek oilasida bola tarbiyasi haqida gapirganda, keyingi avlodlarga boy meros qoldirgan O‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlarini eslash muhimdir. Ular hozirgi kunlarimizda ham o‘z ahmiyatini yo‘qotmagan tarbiya, shaxsni kamol toptirish, oilada bolani tarbiyalashning yo‘llari haqida qimmatli fikrlarni bayon etganlar. Bir yigit Ibn Sinodan «Bola tarbiyasini qaysi» yoshdan boshlash kerak? – deb so‘rabdi. Ibn Sino: «O‘g‘lingiz necha yoshda» deb savol beribdi va uning bir yarim oylik bo‘ldi, degan javobini eshitgach «Siz bir yarim oy kechikibsiz?» - debdi. Bugungi kunda bolani haqiqatan tug‘ilgan kunidan boshlab tarbiyalash kerakligiga hech kim shubha qilmaydi, bu bizning psixologlarimiz va pedagoglarimiz tomonidan isbotlangan. Abu Ali Ibn Sino oilaviy tarbiyaning umumiy asoslarini bayon etishga harakat qilgan. «Aga oila
Qoshg‘ariyning «Devoni lugatit turk»,Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilik», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul haqoyiq»,Kaykovusning «Qobusnoma», Ahmad Yassaviyning «Hikmatlari», Alisher Navoiyning shoh asarlari, hikmatlari muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Manaviy qadriyatlar va g‘oyalar har hil millat talabalarini birlashtiradi, o‘quv va mehnat faoliyatlarini uyushtirishda yordam beradi. Xalqimizning ko‘p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy madaniy merosini chuqur bilmasdan, milliy o‘zlikni anglash, milliy g‘urur tuyg‘usini qaror toptirish mumkin emas. O‘zbek xalqi ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyotida katta madaniyatni yaratdi. U yaratgan boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo‘lib hizmat qiladi. Ismoil Al-Buxoriy, al-Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, Abu Ali Ibn Sino Fariddin Attor, Marg‘iloniy Alisher Navoiy, Nizomiy Ganjaviy va boshqa buyuk mutufakkirlarning asarlari orqali o‘quvchilar go‘zal axloq,, baxt, insof, poklik, iffat, sabr-matonat, mehr-shafqat, ota-onani hurmat qilish qoidalari haqida keng tasavvurga ega bo‘ladilar. Insoniylik o‘z tarkibiga insonning eng yaxshi axloqiy xususiyatlarini, ya’ni odamlar o‘rtasida o‘zaro yaxshi munosabatda bo‘lish, do‘stlik, ota-onaga sadoqatlik, mehnatsevarlik, diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab oladi. Ota-bobolarimiz bolalarda yoshlikdan ana shunday go‘zal fazilatlarni qaror toptirishga katta ahamiyat berganlar. O‘zbek oilasida bola tarbiyasi haqida gapirganda, keyingi avlodlarga boy meros qoldirgan O‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlarini eslash muhimdir. Ular hozirgi kunlarimizda ham o‘z ahmiyatini yo‘qotmagan tarbiya, shaxsni kamol toptirish, oilada bolani tarbiyalashning yo‘llari haqida qimmatli fikrlarni bayon etganlar. Bir yigit Ibn Sinodan «Bola tarbiyasini qaysi» yoshdan boshlash kerak? – deb so‘rabdi. Ibn Sino: «O‘g‘lingiz necha yoshda» deb savol beribdi va uning bir yarim oylik bo‘ldi, degan javobini eshitgach «Siz bir yarim oy kechikibsiz?» - debdi. Bugungi kunda bolani haqiqatan tug‘ilgan kunidan boshlab tarbiyalash kerakligiga hech kim shubha qilmaydi, bu bizning psixologlarimiz va pedagoglarimiz tomonidan isbotlangan. Abu Ali Ibn Sino oilaviy tarbiyaning umumiy asoslarini bayon etishga harakat qilgan. «Aga oila
tarbiya usullaridan to‘g‘ri foydalansa, - deb yozgan edi olim, - o‘z hayotida baxtga erishadi». Buning uchun tarbiyaning to‘g‘ri metodlari bayon etilgan «Tadbiri manzil» kitobida aks etg an. Ibn Sino oilada bolani tarbiyalash, ahvolidan qat’i nazar, ota-onaning asosiy burchi deb hisoblangan, o‘z qusurlarini bartaraf qilgan kishigina boshqalarni tarbiyalashi mumkinligini ta’kiflagan. Ibn Sino bolani tarbiyalash omillarini tahlil qilib, ulardan eng to‘g‘risi – bolalar bilan birga bo‘lish va ijobiy misollardan foydalanib, alohida0alohida suhbatlashish, uning izzat nafsiga tegmaslik, deb o‘qtirgan. Ibn Sino tarbiyada otaning rolini ifodalashga katta ahamiyat bergan. «Ro‘zg‘orshunoslik» kitobida «Otaning bolalarga munosabati» degan bob bor. Unda olim jumladan: «Onalar o‘z tabiatlariga ko‘ra yumshoq ko‘ngildirlar va o‘zlarining erkalashlari bilan bolaning xarakterini buzadilar», - deydi. Ibn Sinoning fikricha, oilada asosiy tarbiyachi ota bo‘lishi, u maqsadga erishmoq uchun bolani ba’zan jazolashi,ba’zan rag‘batlantirish, vaqti-vaqti bilan maqtashi, ba’zan tanbeh berish,vaqtida qo‘rqitib qo‘yish, hatto jismoniy jazolashi lozim. Oilada bola tarbiyasi to‘g‘risida Alisher Navoiyning ajoyib fikrlari bor. Navoiyning fikriga ko‘ra, eng muhimi bolalarni sevish, «Bolaga, degan edi ulug‘ shoir, - kichikligidan boshlab yoshini hisobga olgan holda axloqiy tarbiya bermoq zarur» Taniqli shoir va pedagog Abdulla Avloniy oilada bolalar tarbiyasi to‘g‘risida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ajoyib fikrlarni bayon qilgan. O‘zining «Yashnagan o‘lka va ahloq» degan kitobida yozganidek, bolaning sog‘lig‘i va baxti avvalo uning yaxshi tarbiyalanishiga, badanining tozaligiga, e’tiqod hosil qilishiga, yaxshi g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlardan ogohlantirilishiga bog‘liq. Bolani tarbiyalashni tug‘ilgan kunidanoq boshlash zarurligi quyoshday ravshan va aniq, uning organizmini mustahkamlash, aqliy qobiliyatini donishmandlik nuri bilan yoritish, uni axloqiy kamol toptirish, xotirasini mashqlantirish kerak. Bola tarbiyasi bilan birinchi navbatda ota-onalar shug‘ullanishi lozim. «Bolalarni tarbiyalash – onaning burchi va otaning muqaddas majburiyati». Mashhur pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy oila
tarbiya usullaridan to‘g‘ri foydalansa, - deb yozgan edi olim, - o‘z hayotida baxtga erishadi». Buning uchun tarbiyaning to‘g‘ri metodlari bayon etilgan «Tadbiri manzil» kitobida aks etg an. Ibn Sino oilada bolani tarbiyalash, ahvolidan qat’i nazar, ota-onaning asosiy burchi deb hisoblangan, o‘z qusurlarini bartaraf qilgan kishigina boshqalarni tarbiyalashi mumkinligini ta’kiflagan. Ibn Sino bolani tarbiyalash omillarini tahlil qilib, ulardan eng to‘g‘risi – bolalar bilan birga bo‘lish va ijobiy misollardan foydalanib, alohida0alohida suhbatlashish, uning izzat nafsiga tegmaslik, deb o‘qtirgan. Ibn Sino tarbiyada otaning rolini ifodalashga katta ahamiyat bergan. «Ro‘zg‘orshunoslik» kitobida «Otaning bolalarga munosabati» degan bob bor. Unda olim jumladan: «Onalar o‘z tabiatlariga ko‘ra yumshoq ko‘ngildirlar va o‘zlarining erkalashlari bilan bolaning xarakterini buzadilar», - deydi. Ibn Sinoning fikricha, oilada asosiy tarbiyachi ota bo‘lishi, u maqsadga erishmoq uchun bolani ba’zan jazolashi,ba’zan rag‘batlantirish, vaqti-vaqti bilan maqtashi, ba’zan tanbeh berish,vaqtida qo‘rqitib qo‘yish, hatto jismoniy jazolashi lozim. Oilada bola tarbiyasi to‘g‘risida Alisher Navoiyning ajoyib fikrlari bor. Navoiyning fikriga ko‘ra, eng muhimi bolalarni sevish, «Bolaga, degan edi ulug‘ shoir, - kichikligidan boshlab yoshini hisobga olgan holda axloqiy tarbiya bermoq zarur» Taniqli shoir va pedagog Abdulla Avloniy oilada bolalar tarbiyasi to‘g‘risida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ajoyib fikrlarni bayon qilgan. O‘zining «Yashnagan o‘lka va ahloq» degan kitobida yozganidek, bolaning sog‘lig‘i va baxti avvalo uning yaxshi tarbiyalanishiga, badanining tozaligiga, e’tiqod hosil qilishiga, yaxshi g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlardan ogohlantirilishiga bog‘liq. Bolani tarbiyalashni tug‘ilgan kunidanoq boshlash zarurligi quyoshday ravshan va aniq, uning organizmini mustahkamlash, aqliy qobiliyatini donishmandlik nuri bilan yoritish, uni axloqiy kamol toptirish, xotirasini mashqlantirish kerak. Bola tarbiyasi bilan birinchi navbatda ota-onalar shug‘ullanishi lozim. «Bolalarni tarbiyalash – onaning burchi va otaning muqaddas majburiyati». Mashhur pedagog Hamza Hakimzoda Niyoziy oila
tarbiya si masalasini, ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat masalasini yangicha tahlil qildi. U birinchi navbatda tan jazosini qo‘llashga qarshi chiqdi, uning fikricha, tan jazosi bola ruhini razil yoki yovuz va qaysar qilib qo‘yadi. Hamza oila tarbiyasida bolalar bilan ko‘proq bog‘langan onalarning rolini yoritishga kata ahamiyat beradi. Ona o‘z bolasiga mehr- muhabbat va mohirlik Bilan ta’sir ko‘rsatib borishi zururligini o‘qtiradi. Bolalar va yoshlarga ishontirish vositasi bilan burch tuyg‘usini singdirish lozim, deb hisoblaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy ota-onalarning bolani tarbiyalashdagi rolini yuqori baholab, «avvalo ularning xulqi namunali, qusursiz bo‘lmog‘i, ular yuksak axloqiy sifatlarga ega bo‘lishlari zarur», - degan.U farzandlarni tarbiyalash bilan shug‘ullanmaydigan hamda o‘zlarining nomunosib xulqlari bilan ularning axloqiy rivojlanishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ota -onalarni keskin tanqid qilgan edi. U o‘z farzandlarini tarbiyalamay, ularni faqat moddiy ta’sinlanishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onalarga qattiq tanbeh berar edi. Hamza «O‘z bolalarni yomon tarbiyalagan onaning jazosi» hikoyasida bolalarni yomon tarbiyalashning fojiaviy oqibatini tasvirlaydi. Unda o‘g‘lining o‘g‘rilik qilishdan ko‘z-yumgan, aksincha, uni bu ishga rag‘batlantirgan, o‘g‘li qo‘lga tushib, osishga hukm qilingan onaning ayanchli ahvoli bayon qilingan. Hamza o‘z hikoyasini «Agar farzand yomon bo‘lsa, bunga ota-onalar sababchi», - degan so‘zlarni aytgan.Hamzaning ta’kidlashicha, axloqiy poydevori oilada qo‘yiladi va ota-onalar buning uchun javobgardir. «Agar, - deydi Hamza, - ota- onalar o‘z farzandlarini ilk yoshidan boshlab yaxshi tarbiya qilganlarida edi – zabonlarimizni yolg‘ondan, qo‘llarimizni jinoyatdan tiygan, quloqlarimizni tuhmat va g‘iybatdan asragan, ular bizni har qanday yomonlik va baxtsizlikdan saqlagan bo‘lur edilar». Istiqlol va ozodlik uchun kurashgan jadid ziyolilaridan biri, shoir alloma Abdurauf Fitrat ham jamiyat rivoji va millat taqdirini oila taqdiri bilan, ularning mustahkam va farovon bo‘lishi bilan bog‘liqligini o‘zasarlarida qayta-qayta ta’kidlaydi. «Har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog‘liq. Tinchlik va
tarbiya si masalasini, ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat masalasini yangicha tahlil qildi. U birinchi navbatda tan jazosini qo‘llashga qarshi chiqdi, uning fikricha, tan jazosi bola ruhini razil yoki yovuz va qaysar qilib qo‘yadi. Hamza oila tarbiyasida bolalar bilan ko‘proq bog‘langan onalarning rolini yoritishga kata ahamiyat beradi. Ona o‘z bolasiga mehr- muhabbat va mohirlik Bilan ta’sir ko‘rsatib borishi zururligini o‘qtiradi. Bolalar va yoshlarga ishontirish vositasi bilan burch tuyg‘usini singdirish lozim, deb hisoblaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy ota-onalarning bolani tarbiyalashdagi rolini yuqori baholab, «avvalo ularning xulqi namunali, qusursiz bo‘lmog‘i, ular yuksak axloqiy sifatlarga ega bo‘lishlari zarur», - degan.U farzandlarni tarbiyalash bilan shug‘ullanmaydigan hamda o‘zlarining nomunosib xulqlari bilan ularning axloqiy rivojlanishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ota -onalarni keskin tanqid qilgan edi. U o‘z farzandlarini tarbiyalamay, ularni faqat moddiy ta’sinlanishi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onalarga qattiq tanbeh berar edi. Hamza «O‘z bolalarni yomon tarbiyalagan onaning jazosi» hikoyasida bolalarni yomon tarbiyalashning fojiaviy oqibatini tasvirlaydi. Unda o‘g‘lining o‘g‘rilik qilishdan ko‘z-yumgan, aksincha, uni bu ishga rag‘batlantirgan, o‘g‘li qo‘lga tushib, osishga hukm qilingan onaning ayanchli ahvoli bayon qilingan. Hamza o‘z hikoyasini «Agar farzand yomon bo‘lsa, bunga ota-onalar sababchi», - degan so‘zlarni aytgan.Hamzaning ta’kidlashicha, axloqiy poydevori oilada qo‘yiladi va ota-onalar buning uchun javobgardir. «Agar, - deydi Hamza, - ota- onalar o‘z farzandlarini ilk yoshidan boshlab yaxshi tarbiya qilganlarida edi – zabonlarimizni yolg‘ondan, qo‘llarimizni jinoyatdan tiygan, quloqlarimizni tuhmat va g‘iybatdan asragan, ular bizni har qanday yomonlik va baxtsizlikdan saqlagan bo‘lur edilar». Istiqlol va ozodlik uchun kurashgan jadid ziyolilaridan biri, shoir alloma Abdurauf Fitrat ham jamiyat rivoji va millat taqdirini oila taqdiri bilan, ularning mustahkam va farovon bo‘lishi bilan bog‘liqligini o‘zasarlarida qayta-qayta ta’kidlaydi. «Har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog‘liq. Tinchlik va
totuvlik esa, shu millat oilalarining intizosiga tayanadi. Qayerda oila munosabatlari kuchli intizomga tayansa mamlakat va millat ham muncha kuchli va muazzam bo‘ladi», - deb yozadi Fitrat. Abdurauf Fitrat Sharq va G‘arb olimlarining asarlarini o‘rganib, 1914 yilda «Oila yoki oila boshqarish tartibi» nomli oila masalasidagi mukammal yo‘riqnomani yaratadiki, u hozirgi kunimiz uchun ham o‘ta dolzarb va ahmiyatlidir. Fitrat turmush qurish yoshi, homiladorlik va xomilador ayollarga munosabat haqida tibbiyot nuqtai-nazardan kelib chiqib fikr yuritadi. U bola tarbiyasini ona qornidaligidayoq boshlashni maslahat beradi: Ona qornida bola paydo bo‘lganidan so‘ng uning hayot-mamoti ota-onaga bog‘liq.Shuning uchun ham ular bolaning nobud bo‘lishiga olib keladigan ishlarni qilmasliklari shart. Masalan, homiladorlikning ikkinchi oyid an to‘rtinchi oyigacha ko‘p onalar bola tushiradilar. Buning sabablari qo‘rquv, kamquvvatlik, og‘ir ishlarni bajarish va ko‘p qayg‘urish bo‘ladi. Homilador ayolning gigienasi, uning toza-bahavo joylarda dam olish, iste’mol qilishi lozim bo‘lgan taomlari haqida ham muhim ko‘rsatmalar beriladi. Abdurauf Fitratning oila va oilaviy munosabatlarga oid ayrim fikrlarigina keltirdik. Uning farzand tarbiyasi to‘g‘risidagi fikrlari hozirgi kunimiz uchun ham dolzarb bo‘lib, ularning barcha ijobiy va ibratli tomonlarini hayotimizda qo‘llashimiz mumkin. Sadriddin Ayniy o‘z ma’rifatparvarlik qarashlarida vatanparvarlik, insonparvarlik, xalqparvarlik g‘oyalarini ilgari suradi. Uning fikricha, tarbiyaning asosiy maqsadi bolani vatanga, xalqqa sadoqatli qilib kamol toptirishdir. U ijodiy va ma’rifiy faoliyatlarida, o‘qish kitoblarida bu g‘oyani bolalar ongiga singdirishga harakat qildi. Ayniy xalqning aql -zakovatini, kuch- qudratini o‘zaro do‘stlikda, mehr oqibatda ko‘rdi, bolalarda xalqqa xos bu fazilatlarni tarkib toptirish ga da’vat etadi. Ayniy axloqiy tarbiyalangan bola hech vaqt yolg‘on gapirmasligini hamma vaqt chin so‘zli, sof vijdoli bo‘lishini aytadi va saxiylik, hayrixoxlik, kamtarlikni axloqiy fazilat hisoblaydi va tarbiyada bolalarda bu sifatlarni rivojlantirishni o‘qtiradi. Ayniy ahloq haqidagi qarashlarida kamtarlikni eng yuksak insoniy fazilat ekanligini alohida
totuvlik esa, shu millat oilalarining intizosiga tayanadi. Qayerda oila munosabatlari kuchli intizomga tayansa mamlakat va millat ham muncha kuchli va muazzam bo‘ladi», - deb yozadi Fitrat. Abdurauf Fitrat Sharq va G‘arb olimlarining asarlarini o‘rganib, 1914 yilda «Oila yoki oila boshqarish tartibi» nomli oila masalasidagi mukammal yo‘riqnomani yaratadiki, u hozirgi kunimiz uchun ham o‘ta dolzarb va ahmiyatlidir. Fitrat turmush qurish yoshi, homiladorlik va xomilador ayollarga munosabat haqida tibbiyot nuqtai-nazardan kelib chiqib fikr yuritadi. U bola tarbiyasini ona qornidaligidayoq boshlashni maslahat beradi: Ona qornida bola paydo bo‘lganidan so‘ng uning hayot-mamoti ota-onaga bog‘liq.Shuning uchun ham ular bolaning nobud bo‘lishiga olib keladigan ishlarni qilmasliklari shart. Masalan, homiladorlikning ikkinchi oyid an to‘rtinchi oyigacha ko‘p onalar bola tushiradilar. Buning sabablari qo‘rquv, kamquvvatlik, og‘ir ishlarni bajarish va ko‘p qayg‘urish bo‘ladi. Homilador ayolning gigienasi, uning toza-bahavo joylarda dam olish, iste’mol qilishi lozim bo‘lgan taomlari haqida ham muhim ko‘rsatmalar beriladi. Abdurauf Fitratning oila va oilaviy munosabatlarga oid ayrim fikrlarigina keltirdik. Uning farzand tarbiyasi to‘g‘risidagi fikrlari hozirgi kunimiz uchun ham dolzarb bo‘lib, ularning barcha ijobiy va ibratli tomonlarini hayotimizda qo‘llashimiz mumkin. Sadriddin Ayniy o‘z ma’rifatparvarlik qarashlarida vatanparvarlik, insonparvarlik, xalqparvarlik g‘oyalarini ilgari suradi. Uning fikricha, tarbiyaning asosiy maqsadi bolani vatanga, xalqqa sadoqatli qilib kamol toptirishdir. U ijodiy va ma’rifiy faoliyatlarida, o‘qish kitoblarida bu g‘oyani bolalar ongiga singdirishga harakat qildi. Ayniy xalqning aql -zakovatini, kuch- qudratini o‘zaro do‘stlikda, mehr oqibatda ko‘rdi, bolalarda xalqqa xos bu fazilatlarni tarkib toptirish ga da’vat etadi. Ayniy axloqiy tarbiyalangan bola hech vaqt yolg‘on gapirmasligini hamma vaqt chin so‘zli, sof vijdoli bo‘lishini aytadi va saxiylik, hayrixoxlik, kamtarlikni axloqiy fazilat hisoblaydi va tarbiyada bolalarda bu sifatlarni rivojlantirishni o‘qtiradi. Ayniy ahloq haqidagi qarashlarida kamtarlikni eng yuksak insoniy fazilat ekanligini alohida
ta’kidlaydi. Uning o‘qtirishicha, bolalarning kamtarlik ruhida tarbiyalashda shaxsiy namuna, o‘rnak bo‘lishi muhim omildir. Ayniy mehnatni ulug‘laydi, mehnat insonga hurmat, obro‘, baxt baxsi eshitishini ta’kidlab oilada bolani yoshlik bahtidan mehnatga ko‘niktirish kerakligi aytadi. Navoiyning o‘qdirishicha, tarbiyaning maqsadi yosh avlodni xalqparvar, bilimli, eng yaxshi fazilatlarga ega kishi qilib yetishtirishdir. Navoiy bolaning voyaga yetishishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga, tarbiya - natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo‘lib o‘sishiga ishonadi. Navoiyning uqtirishicha, yosh bola yaxshi nima-yu, yomon nimaligining farqiga bora olmaydi, chunki uning tushunish fikrlash, muhokama qilish qobiliyati o‘smagan bo‘ladi. Shu sababli, u o‘z xususiyatiga ko‘ra, biror salbiy ta’sir natijasida yaramas, noto‘g‘ri yo‘lga tushib ketishi mumkin. Demak, bolani juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq darkor. II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ilk iqtisodiy bilimlar berish asosan o`rta guruhdan boshlab tashkil etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berish, ularning mantiqiy fikrlash doiralarini o`stirish, ishbilarmonlik, tejamkorlik sifatlarini shakllantirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. O`rta guruh bolalariga ilk iqtisodiy tushunchalarni berish quyidagi bo`limlar: Inson va uning ehtiyojlari; Inson va iqtisod; Pul, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash asosida tashkil etiladi. Inson va uning ehtiyojlari haqida tushuncha berishda, inson uchun zarur bo`lgan hayotiy ehtiyojlar (kiyim-kechak, oziq-ovqat va hokazo), tejamkorlik haqida (suvni, vaqtni tejash), maktabgacha
ta’kidlaydi. Uning o‘qtirishicha, bolalarning kamtarlik ruhida tarbiyalashda shaxsiy namuna, o‘rnak bo‘lishi muhim omildir. Ayniy mehnatni ulug‘laydi, mehnat insonga hurmat, obro‘, baxt baxsi eshitishini ta’kidlab oilada bolani yoshlik bahtidan mehnatga ko‘niktirish kerakligi aytadi. Navoiyning o‘qdirishicha, tarbiyaning maqsadi yosh avlodni xalqparvar, bilimli, eng yaxshi fazilatlarga ega kishi qilib yetishtirishdir. Navoiy bolaning voyaga yetishishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga, tarbiya - natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo‘lib o‘sishiga ishonadi. Navoiyning uqtirishicha, yosh bola yaxshi nima-yu, yomon nimaligining farqiga bora olmaydi, chunki uning tushunish fikrlash, muhokama qilish qobiliyati o‘smagan bo‘ladi. Shu sababli, u o‘z xususiyatiga ko‘ra, biror salbiy ta’sir natijasida yaramas, noto‘g‘ri yo‘lga tushib ketishi mumkin. Demak, bolani juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq darkor. II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish usullari Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ilk iqtisodiy bilimlar berish asosan o`rta guruhdan boshlab tashkil etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berish, ularning mantiqiy fikrlash doiralarini o`stirish, ishbilarmonlik, tejamkorlik sifatlarini shakllantirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. O`rta guruh bolalariga ilk iqtisodiy tushunchalarni berish quyidagi bo`limlar: Inson va uning ehtiyojlari; Inson va iqtisod; Pul, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash asosida tashkil etiladi. Inson va uning ehtiyojlari haqida tushuncha berishda, inson uchun zarur bo`lgan hayotiy ehtiyojlar (kiyim-kechak, oziq-ovqat va hokazo), tejamkorlik haqida (suvni, vaqtni tejash), maktabgacha
ta’lim muassasalaridagi va uydagi jihozlardan (o`yinchoq, kitob va hokazo) tejamkorlik bilan munosabatda bo`lish vaqt haqida ilk tushuncha berish orqali vaqt tejash haqida tushunchalar beriladi. Bu tushunchalarni berish orqali tevarak-atrofdagi buyum va xomashyolar, ularning xilma-xil sifatlariga, uy- ro`zg`or buyumlari (ko`rpa-to`shak, ko`rpacha, yostiq, choyshab, idish- tovoqlar) ularni bir-biridan farqlash va umumlashtirish, ustki kiyimlar turlari haqida tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida "Non va suv biz uchun aziz", "Uyro`zg`or buyumlari", "Oshxona buyumlari” kabi mavzularda suhbatlar o`tkaziladi. Inson va iqtisod haqida tushuncha berishda mehnat inson hayotidagi asosiy faoliyat ekanligi, kattalar mehnatiga hurmat va qiziqish hissini tarbiyalash, o`zbek xalqining milliy hunarmandchiligi, duradgor mehnati, dehqon mehnati haqida qisqacha ma’lumot beradi. Bolalar o`z tarbiyachisi, enaga, oshpaz, haydovchi, bog`bon mehnati bilan tanishtirish jarayonida ularda inson va uning mehnatiga hurmat hissi shakllantiriladi. Mehnat qurollariga nisbatan ehtiyot bo`lib, tejamkorona munosabatda bo`lishga tarbiyalanadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida quyidagi: "Duradgor mehnatini kuzatish", "Dehqonlar mehnati haqida", "Haydovchi mehnati haqida", "Bog`bon", "Oshpaz", "Quruvchi” mehnati haqida suhbatlar o`tkaziladi. Bolalar xo`jalik mehnat qurollari bilan yaqindan tanishtiriladi. Pul-mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash bo`limida bolalarga bozor, uning turlari, sotuvchi, xaridor, bozorda oldi-sotdi ishlarini amalga oshiruychi vosita - pul to`g`risida tushuncha beriladi. Milliy pul, uning turlari, vazifalari haqida bolalarga iqtisodiy bilim beriladi. Katta guruhda quyidagi: - Inson va uning hayotiy ehtiyojlari; - Inson va iqtisodiyot; - Pul, narx mahsulotlari sotib olish va ayirboshlash; - Ishlab chiqarish,
ta’lim muassasalaridagi va uydagi jihozlardan (o`yinchoq, kitob va hokazo) tejamkorlik bilan munosabatda bo`lish vaqt haqida ilk tushuncha berish orqali vaqt tejash haqida tushunchalar beriladi. Bu tushunchalarni berish orqali tevarak-atrofdagi buyum va xomashyolar, ularning xilma-xil sifatlariga, uy- ro`zg`or buyumlari (ko`rpa-to`shak, ko`rpacha, yostiq, choyshab, idish- tovoqlar) ularni bir-biridan farqlash va umumlashtirish, ustki kiyimlar turlari haqida tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida "Non va suv biz uchun aziz", "Uyro`zg`or buyumlari", "Oshxona buyumlari” kabi mavzularda suhbatlar o`tkaziladi. Inson va iqtisod haqida tushuncha berishda mehnat inson hayotidagi asosiy faoliyat ekanligi, kattalar mehnatiga hurmat va qiziqish hissini tarbiyalash, o`zbek xalqining milliy hunarmandchiligi, duradgor mehnati, dehqon mehnati haqida qisqacha ma’lumot beradi. Bolalar o`z tarbiyachisi, enaga, oshpaz, haydovchi, bog`bon mehnati bilan tanishtirish jarayonida ularda inson va uning mehnatiga hurmat hissi shakllantiriladi. Mehnat qurollariga nisbatan ehtiyot bo`lib, tejamkorona munosabatda bo`lishga tarbiyalanadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida quyidagi: "Duradgor mehnatini kuzatish", "Dehqonlar mehnati haqida", "Haydovchi mehnati haqida", "Bog`bon", "Oshpaz", "Quruvchi” mehnati haqida suhbatlar o`tkaziladi. Bolalar xo`jalik mehnat qurollari bilan yaqindan tanishtiriladi. Pul-mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash bo`limida bolalarga bozor, uning turlari, sotuvchi, xaridor, bozorda oldi-sotdi ishlarini amalga oshiruychi vosita - pul to`g`risida tushuncha beriladi. Milliy pul, uning turlari, vazifalari haqida bolalarga iqtisodiy bilim beriladi. Katta guruhda quyidagi: - Inson va uning hayotiy ehtiyojlari; - Inson va iqtisodiyot; - Pul, narx mahsulotlari sotib olish va ayirboshlash; - Ishlab chiqarish,
- mehnat faoliyati bo`limlar asosida iqtisodiy bilim beriladi, bolalarga iqtisodiy ongni shakllantirish, mustaqil fikr yurita olish, puldan to`g`ri foydalana olish, pul qiymati, milliy valyutamiz, davlatimiz rivojidagi kuchi, xizmati haqida tushuncha beriladi. Insonlarning tabiiy ehtiyojlari (ichimlik suvi, yerga o`simlik va hayvonotlar dunyosi) va imkoniyatlari, moddiy ma’naviyat ehtiyoji va uni qondirish usullari, vaqtni tejash, undan unumli foydalana olish, suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik, uni asrash bizning burchimiz ekanligi, quyosh, oy harakatlari haqida tushuncha beriladi. Insonlarning transport va aloqa vositalariga bo`lgan ehtiyoji haqida tushuncha beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida "Aloqa vositalari", "Havo" transporti haqida suhbatlar o`tkazib, yengil transport turlari harakati kuzatiladi va kompyuter bilan yaqindan tanishtiriladi. Inson va iqtisodiyot - Inson shaxsi, unga zarur bo`lgan sog`lom muhit, sog`liqni saqlash, kattalar mehnati, ularning dam olishlari uchun davlatimiz tomonidan qilinayotgan g`amxo`rliklar haqida tushuncha beriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi shifokori va hamshirasi mehnati bilan tanishtirilib, bolalar sog`lig`i uchun barcha sharoitlar mavjudligi, fitobarlar tashkil etilganligi, basseyn va sog`lomlashtiruvchi jihozlarning bolalar uchun, ularning sog`lom o`sishlari uchun yaratilganligi tushuntiriladi. Buning uchun quyidagi "Shaxsiy gigiyena", “Vitaminlar”, “Salomatliktuman boylik", "Sog` tanda - sog`lom aql” mavzularida suhbatlar o`tkaziladi. Mehnat faoliyati bo`limida mehnat insonlarning asosiy faoliyati ekanligi, mehnat turlari, ishlab chiqarish korxonalari, qurilishlar, bog`bon, pillakor, chorvachilar mehnati bilan yaqindan tanishtirish, mebel, avtomobil, televizor, chinni, nonvoyxona korxonalari, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari, mehnat quroli va asboblari haqidagi bilimlarini takomillashtirish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlari mamlakat aholisi uchun ahamiyati haqida ma’lumot
- mehnat faoliyati bo`limlar asosida iqtisodiy bilim beriladi, bolalarga iqtisodiy ongni shakllantirish, mustaqil fikr yurita olish, puldan to`g`ri foydalana olish, pul qiymati, milliy valyutamiz, davlatimiz rivojidagi kuchi, xizmati haqida tushuncha beriladi. Insonlarning tabiiy ehtiyojlari (ichimlik suvi, yerga o`simlik va hayvonotlar dunyosi) va imkoniyatlari, moddiy ma’naviyat ehtiyoji va uni qondirish usullari, vaqtni tejash, undan unumli foydalana olish, suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik, uni asrash bizning burchimiz ekanligi, quyosh, oy harakatlari haqida tushuncha beriladi. Insonlarning transport va aloqa vositalariga bo`lgan ehtiyoji haqida tushuncha beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida "Aloqa vositalari", "Havo" transporti haqida suhbatlar o`tkazib, yengil transport turlari harakati kuzatiladi va kompyuter bilan yaqindan tanishtiriladi. Inson va iqtisodiyot - Inson shaxsi, unga zarur bo`lgan sog`lom muhit, sog`liqni saqlash, kattalar mehnati, ularning dam olishlari uchun davlatimiz tomonidan qilinayotgan g`amxo`rliklar haqida tushuncha beriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi shifokori va hamshirasi mehnati bilan tanishtirilib, bolalar sog`lig`i uchun barcha sharoitlar mavjudligi, fitobarlar tashkil etilganligi, basseyn va sog`lomlashtiruvchi jihozlarning bolalar uchun, ularning sog`lom o`sishlari uchun yaratilganligi tushuntiriladi. Buning uchun quyidagi "Shaxsiy gigiyena", “Vitaminlar”, “Salomatliktuman boylik", "Sog` tanda - sog`lom aql” mavzularida suhbatlar o`tkaziladi. Mehnat faoliyati bo`limida mehnat insonlarning asosiy faoliyati ekanligi, mehnat turlari, ishlab chiqarish korxonalari, qurilishlar, bog`bon, pillakor, chorvachilar mehnati bilan yaqindan tanishtirish, mebel, avtomobil, televizor, chinni, nonvoyxona korxonalari, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari, mehnat quroli va asboblari haqidagi bilimlarini takomillashtirish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlari mamlakat aholisi uchun ahamiyati haqida ma’lumot
beriladi. Korxona, tashkilotlar va ularning turlari haqida korxona moliyaviy ta’minoti, ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan, ashyolar firma haqida tushuncha shakllantiriladi. Mehnat turlaridan aqliy va jismoniy mehnat soha vakillarining tomonidan yaratilayotgan moddiy va ma’naviy ne’matlar tushuntiriladi. Atrof- olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida tikuvchi mehnatlari va xo`jalik mehnat qurollari (ketmon, shifokor belkurak, chelak, tesha) bilan yaqindan tanishtiriladi. Maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalarga iqtisodiy bilimlar berish mazmun jihatdan bir muncha kengaytirilib, bunda "mulk”, oila byudjeti, “bank", "import", "eksport" kabi tushunchalar berildi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy bilimlarini shakllantirishda oila ham muhim rol o`ynaydi. Xonadonning maqsadi - o`z iste’molini yuqori darajaga ko`targan holda kelajakni ta’minlash uchun jamg`arma hosil etishdir. Buning uchun oila a’zolarining moddiy-ma’naviy ehtiyojlari jamlangan mablag`ni maqsadli sarflash asosida “oila jamg`armasi”ni yaratish lozimdir. Oilada iqtisodiy mulk, oila mulkiga nisabatan to`g`ri munosabat asoslari shu tariqa tarkib toptiriladi. Oilada pul mablag`larini shakllantirish, sarflarni har bir oila a’zolarining ehtiyojlari va umumiy ehtiyoji (gaz, elektr, isitish, suv, soliq va boshqalar) larning hisobiga oqillik bilan rivojlantirish uyushganlik va tartibga o`rgatadi, turmush madaniyatini oshiradi. Xulosa o`rnida, bolalarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ularning kelajagini ta'minlashdagi vosita hisoblanadi. 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda qilingan ishlar samaradorligi. Bugungi kunda ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiya sohalarining mavjud taraqqiyoti zamonaviy jamiyat qiyofasini belgilab bermoqda. Zamonaviy jamiyatning eng muhim xarakterli jihati uning barcha sohalarida globallashuvning ko‘zga tashlanayotganligidir. Globallashuv o‘z- o‘zidan tezkor harakatlanish, zarur axborotlarni zudlik bilan qo‘lga kiritish, ularni qayta ishlash va amaliyotga samarali tatbiq qilishni taqozo etadi.
beriladi. Korxona, tashkilotlar va ularning turlari haqida korxona moliyaviy ta’minoti, ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan, ashyolar firma haqida tushuncha shakllantiriladi. Mehnat turlaridan aqliy va jismoniy mehnat soha vakillarining tomonidan yaratilayotgan moddiy va ma’naviy ne’matlar tushuntiriladi. Atrof- olam bilan tanishtirish mashg`ulotlarida tikuvchi mehnatlari va xo`jalik mehnat qurollari (ketmon, shifokor belkurak, chelak, tesha) bilan yaqindan tanishtiriladi. Maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalarga iqtisodiy bilimlar berish mazmun jihatdan bir muncha kengaytirilib, bunda "mulk”, oila byudjeti, “bank", "import", "eksport" kabi tushunchalar berildi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy bilimlarini shakllantirishda oila ham muhim rol o`ynaydi. Xonadonning maqsadi - o`z iste’molini yuqori darajaga ko`targan holda kelajakni ta’minlash uchun jamg`arma hosil etishdir. Buning uchun oila a’zolarining moddiy-ma’naviy ehtiyojlari jamlangan mablag`ni maqsadli sarflash asosida “oila jamg`armasi”ni yaratish lozimdir. Oilada iqtisodiy mulk, oila mulkiga nisabatan to`g`ri munosabat asoslari shu tariqa tarkib toptiriladi. Oilada pul mablag`larini shakllantirish, sarflarni har bir oila a’zolarining ehtiyojlari va umumiy ehtiyoji (gaz, elektr, isitish, suv, soliq va boshqalar) larning hisobiga oqillik bilan rivojlantirish uyushganlik va tartibga o`rgatadi, turmush madaniyatini oshiradi. Xulosa o`rnida, bolalarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ularning kelajagini ta'minlashdagi vosita hisoblanadi. 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda qilingan ishlar samaradorligi. Bugungi kunda ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiya sohalarining mavjud taraqqiyoti zamonaviy jamiyat qiyofasini belgilab bermoqda. Zamonaviy jamiyatning eng muhim xarakterli jihati uning barcha sohalarida globallashuvning ko‘zga tashlanayotganligidir. Globallashuv o‘z- o‘zidan tezkor harakatlanish, zarur axborotlarni zudlik bilan qo‘lga kiritish, ularni qayta ishlash va amaliyotga samarali tatbiq qilishni taqozo etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda tadbirkorlik, iqtisod, ehtiyoj, bozor, pul, narx-navo haida tushunchalar beriladi. Tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi, bu g’oyat mas’ulyatli mehnat turlaridan bir ekanligi haqida boshlang’ich tushunchalar beriladi. Tadbirkorlik amaldagi qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo‘li bilan tavakkal qilib o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati hisoblanadi. Ta’lim sohasidagi islohotlarning mazmunida yosh avlodga ilmiy bilimlarni berish, ularda keng dunyoqarashni shakllantirish va ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalashga nisbatan yangi talablarning belgilanganligi pedagogik faoliyatni tashkil etishga nisbatan innovatsion yondashuvni qaror toptirish zarurligini ko‘rsatmoqda. Uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida ta’lim va ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishda yuqori samaradorlikka erishish shartlaridan biri – bu ta’lim muassasalari faoliyatiga innovatsion texnologiyalarni olib kirish va uni nafaqat ta’lim jarayoniga balki tarbiya jarayoniga olib kirish sanaladi. Bularning hammasi Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevnining yaqin besh yildagi, maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasini isloh qilinishiga oid bir qator hujjatlarni tasdiqlab, uni amaliyotga tadbiq etganliklaridan dalolat beradi.Keltirilgan fikirlarga asoslangan holada maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi innovatsion texnologiyalarni olib kirish va uni maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish masalasi hozirgi kunda ham dolzarb masalalardan sanaladi.Biz quyida innovatsiya tushunchasi, uning mazmuni, metodologik asoslari, ta’lim jarayonidagi ahamiyati va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari haqida fikr yuritamiz. “Innovatsiya” tushunchasining lug‘aviy ma’nosi “yangilik kiritish” (ing. “innovation”) bo‘lib, mantiqan “tizim ichki tuzilishini o‘zgartirish” sifatida e’tirof etiladi. Innovatsiya – amaliyot va
Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda tadbirkorlik, iqtisod, ehtiyoj, bozor, pul, narx-navo haida tushunchalar beriladi. Tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi, bu g’oyat mas’ulyatli mehnat turlaridan bir ekanligi haqida boshlang’ich tushunchalar beriladi. Tadbirkorlik amaldagi qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo‘li bilan tavakkal qilib o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati hisoblanadi. Ta’lim sohasidagi islohotlarning mazmunida yosh avlodga ilmiy bilimlarni berish, ularda keng dunyoqarashni shakllantirish va ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalashga nisbatan yangi talablarning belgilanganligi pedagogik faoliyatni tashkil etishga nisbatan innovatsion yondashuvni qaror toptirish zarurligini ko‘rsatmoqda. Uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlarida ta’lim va ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etishda yuqori samaradorlikka erishish shartlaridan biri – bu ta’lim muassasalari faoliyatiga innovatsion texnologiyalarni olib kirish va uni nafaqat ta’lim jarayoniga balki tarbiya jarayoniga olib kirish sanaladi. Bularning hammasi Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevnining yaqin besh yildagi, maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasini isloh qilinishiga oid bir qator hujjatlarni tasdiqlab, uni amaliyotga tadbiq etganliklaridan dalolat beradi.Keltirilgan fikirlarga asoslangan holada maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi innovatsion texnologiyalarni olib kirish va uni maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish masalasi hozirgi kunda ham dolzarb masalalardan sanaladi.Biz quyida innovatsiya tushunchasi, uning mazmuni, metodologik asoslari, ta’lim jarayonidagi ahamiyati va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari haqida fikr yuritamiz. “Innovatsiya” tushunchasining lug‘aviy ma’nosi “yangilik kiritish” (ing. “innovation”) bo‘lib, mantiqan “tizim ichki tuzilishini o‘zgartirish” sifatida e’tirof etiladi. Innovatsiya – amaliyot va