1 MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA SENSOR TARBIYA BERISH Mundarija: I BOB.Kirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish o’rganishning nazariy asoslari 1.1 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini sensor tarbiya orqali rivojlantirishning nazariy asoslari 1.2 Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik psixologik imkoniyatlari II.BOB. 2.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni sensorli tarbiyalash usullari 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish orqali bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishda erishilgan natijalar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini sensor tarbiya orqali rivojlantirishning nazariy asoslari. Sensor tarbiya lotincha so‘z bo‘lib, hissiyotlarni tarbiyalash, bolalarning hissiy jarayonlarini muayyan maqsadga yo‘naltirilgan holda to‘laqonli rivojlantirishni nazarda tutadi. Bu jarayonda bolalarning hissiyotlari, tasavvurlari, idroklari tarbiyalanadi. Sensor jarayonlar o‘zida bilishning dastlabki bosqichini mujassamlashtiradi. Bolalarning hissiy bilish sohasini shakllantiradi.Shuning uchun ham sensor tarbiya aqliy tarbiya jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra sensor tarbiya bolalarning aqliy rivojlanishlari va estetik tarbiyalari uchun asos yaratadi. Bu jarayonda hissiyotlardan unumli bilishga o‘tiladi. Idrok qilishdan tafakkurga tomon rivojlanish vujudga keladi. Bolalarda izchil intellektual faoliyat tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun ham sensor tarbiya jarayoni bolaning amaliy faoliyati rivojlanishida alohida o‘rin egallaydi. Sensor tarbiya jarayoni o‘zida buyumlarning shakllari, hajmi, ular orasidagi munosabatlar ko‘lamini idrok etish, musiqa tinglash qobiliyati, nutqni tovush jihatdan tahlil qilish ko‘nikmasining takomillashishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham sensor tarbiya maktabgacha ta’lim jarayonida alohida ahamiyatga ega. Chunki aynan shu davrda boladagi hissiy jarayonlar jadal rivojlanadi. Bu davrda hissiy a’zolarning mashq asosida rivojlanishiga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. Chuqur o‘ylangan pedagogik-psixologik asoslarga tayangan holda tashkil etilgan faoliyat jarayoni bolada turli-tuman hissiy layoqatlarning shakllanishiga imkon beradi. O‘tgan XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, bolalarning sensor tarbiyasiga alohida e’tibor qaratila boshlandi, uning ilmiy asoslarini chuqurlashtirishga kirishildi. Chunki maktabgacha ta’lim jarayoni bolaning kelajakdagi taraqqiyotini ta’minlovchi muhim bosqich hisoblanadi. Pedagoglarning diqqat-e’tibori xuddi mana shu bosqichni ilmiy- metodik jihatdan ta’minlashga qaratildi. Mazkur bosqichda amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolaning imkoniyatlarini maksimum darajada ro‘yobga chiqarish uchun qulay pedagogik sharoit yaratadi. Chunki bolaning har bir yosh davri o‘ziga xos pedagogik-psixologik xususiyatlarga ega. 3 Masalan, kichik maktabgacha ta’lim davri boladagi idrok qilish jarayonining jadal rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham sensor tarbiya va bola idrokining vujudga kelishi masalasi ko‘pgina mutaxassislar e’tiborini o‘ziga qaratib kelmoqda. Chunki sensor tarbiya bolaning atrof-muhitni to‘liq idrok etishini ta’minlashga yo‘naltirilgandir. Atrof- muhitdagi narsa-buyumlarni to‘liq idrok etgan taqdirdagina bola uni o‘z nutqida ifodalay oladi. Olamni idrok etish, bilish asosi sifatida bolaning hissiy tajribasi muhim ahamiyatga ega. Aqliy, estetik, axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyati bolaning hissiy rivojlanishiga bevosita bog‘liqdir. Bola atrofdagilarni qanchalik aniq ko‘ra olsa, tovushlarni tinglasa, ularni farqlasa, o‘ziga xos jihatlarini sezsa, nutqi rivojlanishi uchun muhim asos vujudga keladi. Bugungi kunda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga pedagoglar e’tiborini qaratish alohida dolzarblik kasb etmoqda. 4 bilan muloqoti unga hodisalar va narsalarning mohiyatini aniqlash imkonini beradi. Bularning barchasi bolaning hissiy layoqatini rivojlantiradi va so‘z boyligini oshiradi. Ayni vaqtda ta’lim amaliyotida qat’iy talablar va davlat buyurtmasi asosida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayoniga nisbatan ehtiyoj kuchaymoqda. Chunki O‘zbekiston davlati va jamiyati shaxsning erkin rivojlanishi uchun qulay pedagogik imkoniyatlarni yaratishga alohida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Maktabgacha ta’lim bosqichida har bir bola davlat talablarida nazarda tutilgan so‘z boyligi, mazkur so‘zlardan nutqda foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim jarayonining mazmuni tubdan yangilanmoqda. Mazkur jarayonda M.Montessori usulidagi yangi pedagogik texnologiyalar tadbiq etilmoqda. Shu tariqa maktabgacha ta’lim jarayoniga qimmatli g‘oyalar, tajribalar tadbiq etilmoqda. Bolaning har tomonlama rivojlanishi va muhim nutqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lishida sensor tarbiya alohida o‘rin egallaydi. Buning uchun maktabgacha ta’lim jarayoniga sensor tarbiyani keng tadbiq etish taqozo qilinmoqda. Masalaga shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonni sensor tarbiya asosida bolalarning nutqini o‘stirish maqsadini ko‘zlagan holda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. G.L. Rozengart-Pupko bolaning nutqni tushunish (idrok qilish) jarayonini tahlil qilib, ko‘ruv idroki va buyumlarga ko‘z yugurtirib, ularning nomlarini tushunish rivojlanishiga yordam beradi, - degan xulosaga keladi. Z.I. Barabanova esa, bolaning nutqni idrok qilish jarayonini tekshirib, undagi turli analizatorlarning ahamiyatiga baho beradi. Uning ta’kidlashicha, qo‘zg‘atuvchi 10 marta namoyon bo‘lishida ko‘rish analizatorlarining yo‘nalishi bolada 86 % gacha saqlanadi, eshitish analizatorlarining 60% esa yo‘qola boshlagan. D.B. Elkonin ning ta’kidlashicha esa, nutqni tushunish vujudga kelishining asosoy shartlari quyidagilardan iborat: 1.Umumiy holatdan asosiy fikrni ajrata olish; 2.Narsalarga diqqatini qaratish; 5 3.Favqulodda holatga qarab anglanadigan his-tuyg‘uning mavjudligi va boshqalar. Ilk va maktabgacha kichik yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, hajmi va rangi bilan tanishtirish, ularning nomlarini o‘rgatish hamda xususiyatlari haqida aniq tasavvur hosil qilishda sensor tarbiya jarayonidan unumli foydalanish zarurligini kuzatishlarimiz yaqqol ko‘rsatmoqda. Sensor tarbiya maqsadga muvofiq tarzda yo‘lga qo‘yilsa, bolalarning nafaqat nutqi, balki axloqiy-estetik tasavvurlari boyitiladi, jismoniy rivojlanishlari ta’minlanadi. Sensor harakatlar bolalarning nutqini rivojlantirish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Bolalarda buyumlarning shakli va rangini farqlash ko‘nikmasi shakllangan bo‘lsa, ular atrofdagi narsalarning xususiyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning tasvirlash, rasm chizish, loy, plastilin, qog‘oz va matodan turli xil narsalar yasash hamda qurish ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. 6 shartidir. Sensor tarbiya jarayonida bolalar turli buyumlar, tabiat hodisalari, hayvonot va o‘simliklar olami bilan tanishtirilishlari natijasida ularning o‘ziga xos jihatlarini bilib oladilar. Bu o‘z navbatida ular nutqining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Buyumlarning turli-tuman ranglari, shakllari, hajmi va fazoviy holatlarini bolalar o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgandagina ular haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar va har birining nomlarini yodda saqlaydilar. Ba’zi buyumlar, qushlarning tovushlarini musiqaga qiyoslagan holda idrok etadilar. Buyumlarning qattiq-yumshoq, yengil-og‘ir, sovuq yoki issiqligini qo‘llari bilan ushlab sezadilar va nutqlarida ifodalaydilar. Sensor tarbiya bolaning sezgilari va idrokini muayyan maqsadga yo‘naltirgan, ayniqsa ularning nutqini rivojlantirishga qaratilgan holda tashkil etish kerak. Har qanday nutqni rivojlantirish jarayoni bolaning borliqni sezishi va idrok etishi bilan bevosita bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki bolaning nutqi uning fikr ifodalash jarayonida amal qiladigan hodisadir. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaning og‘zaki nutqi, ya’ni so‘zlash faoliyati rivojlantiriladi. Bolaning so‘z boyligi ortib, nutqi rivojlangan sari uning fikrlash jarayoni tezlashadi. Bu jarayonda ularning sezgilari, idroklari, hissiyotlari, xotiralari, o‘y-xayollari tarkib topib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolalar ko‘rish, sezish, ularning nomlarini o‘rganish yordamida tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladilar. Agar bolaning sezgilari va idroki sensor tarbiya jarayonida takomillashtirilsa, uning tevarak-atrof, olam haqidagi tasavvurlari shunchalik kengayadi. Bolalarning sensor tarbiyasi, ularda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish faoliyatining kengayishi uchun muhimdir. Pedagogikada sensor tarbiya deganda bolalarda ta’sirchanlik qobiliyati, sezish hamda idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik ta’sir turlari tushuniladi. Pedagogikada sensor tarbiyaning mazmuni va usullarini aniq belgilash, psixologiyada idrok va sezish muammolarining qanday tushunilishiga bog‘liq. Bunda: 7 1.Idrok qilish jarayonida bola o‘z hayotiy tajribasi davomida nimani egallangan? 2.Bolaning nutq faoliyatini rivojlantirish qanday amalga oshiriladi? degan savollarga javob izlash alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim nazariyasida sensor tarbiyaga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Bunday yondashuvlar F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.I.Tixeyeva va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. O‘zbek pedagoglaridan Sh.A.Abdullayeva, M.Rasulova, Oxunova[, L.Nazirovalar mazkur muammo bilan shug‘ullanganlar. Ushbu tizimning vujudga kelishi va shakllanishi psixologiyadagi idrok etish nazariyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar taraqqiyotining har bir bosqichi ularning ruhiy rivojlanishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Bolalar bilan metodik mashqlarni bajarishda ularning yoshi, individual xususiyatlariga tayangan holda mashg‘ulotlarni tashkil etish, ular nutqining muvaffaqiyatli rivojlanishini ta’minlash imkonini beradi. 8 Bolalarning maktabda bilimlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari uchun ta’lim- tarbiyaviy ishlarni maktabgacha ta’lim muassasalarida kuchaytirish va ularni o‘rab turgan narsa-buyumlarga nisbatan sinchkov, qiziquvchan bo‘lishga o‘rgatish zarur. Buning natijasida bolalarning dunyoqarashlari va nutqlari rivojlanadi. Bolalarning sezgilarini rivojlantirish orqali ularning nutqini o‘stirish nazariyasi va amaliyotini O.Roziqov, R.Safarova, Sh.Abdullayeva, E.G’oziyev. A.Usova, N.Sakulina, L.Venger, V.Muxin singari pedagog va psixologlar ilmiy jihatdan asoslab berganlar. Sezgi orqali bolalarning nutqini o‘stirish ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Sensor jarayonlar sezgi a’zolari faoliyati bilan bog‘liqligini N.Podd’yakov va V.Avanesovlar ko‘p bora ta’kidlaganlar. Maktabgacha yosh davrda bolalarda narsalarning nomlari, shakllari, ranglarini idrok etish va eslab qolish jarayoni jadal kechadi. Bunda narsa-buyumlar haqidagi barcha tasavvurlar bevosita ko‘rib, nomini eshitish va ular yordamida turli harakatlarni bajarish jarayonida shakllanib boradi. Bolalardagi his qilish va idrok etish jarayoni ularning so‘zlarni o‘zlashtirish va ular yordamida fikrlash ko‘nikmalarini jadal rivojlantiradi. Shunga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan so‘zlarni o‘rgatayotganda aniqlik tamoyiliga tayanish lozim. Bu asrlar davomida sinalgan didaktik tamoyillardan biridir. Uning zamirida bir qator didaktik qonuniyatlar o‘z ifodasini topgan. Bolalarning hissiy a’zolari tashqi ta’sirlarni turlicha qabul qilishi, aksariyat bolalarda voqea-hodisalardan ta’sirlanishning kuchli bo‘lishi kabilar. Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda nafaqat ko‘rganlarini idrok etish, balki tinglash layoqatining mavjud darajasini ham hisobga olish lozim. Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda turli buyumlarning nomlari, ularning xususiyatlarini bolalarga aniq, to‘liq yetkazish, narsalarning ranglari, shakllari, hajmi haqida muayyan tasavvur hosil qilish zarur. Pedagogik-psixologik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning nutqini o‘stirishda sensor tarbiya jarayonidan foydalanish ularning umumiy, aqliy rivojlanishlarini ta’minlash imkonini beradi. 9 Sensor tarbiyaning birinchi bosqichi hissiy tajribaga asoslangan tushunchalar: bizni o‘rab turgan borliq, hayotni anglash, erkin fikrlash kabilarni maktabgacha yoshdagi bolalarda shakllantirishda poydevor sifatida xizmat qilishga qaratilgan. Aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyadagi muvaffaqiyatlar maktabgacha ta’lim muassasalarida sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini o‘stirishga qay darajada e’tibor berilayotganligi, ya’ni, ularning so‘zlarni ko‘rgan, eshitganlari bilan bog‘lagan holda idrok etishlari, atrof-muhitdagi voqea-hodisalarni anglab, ular haqida fikr bayon qila olishlari, o‘zlari qo‘llagan so‘zlarning ma’nolarini tasavvur qila olishlari lozim. Bola ulg‘aygan sari uning atrofdagi narsalarga ko‘rsatadigan ta’siri, buyumlar haqidagi tushunchalari, tasavvurlari, boshqalarning fikrlarini qabul qilish ko‘nikmalari takomillashib boradi. Shu munosabat bilan ulg‘ayish bosqichi keyingi psixologik rivojlanish va umumiy anglashda samarali natija beradi. Bola qancha kichik yoshda bo‘lsa, his qilish darajasi ham uning hayotida shu qadar katta ahamiyat egallaydi. Narsalarning xususiyatlarini o‘zlashtirish jarayonida ular haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish uchun bola buyumlarning o‘zaro farqlanuvchi xususiyatlaridan bir vaqtning o‘zida foydalanishni o‘rganishi lozim. Sensor tarbiya jarayonida bolalarga turli buyumlarni o‘zaro bir-biridan farqlashda ularning nomi, shakllari, hajmi, rangi haqida tushuncha berish kerak. Ko‘pgina pedagoglar va psixologlar, jumladan L.Venger, V.Muxinalarning fikrlariga ko‘ra, sensor tarbiya bola uchun o‘zini o‘rab turgan olamni hissiyotlar yordamida anglash hamda uning nutqi va fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayonidir. Bularning barchasi maktabgacha ta’lim muassasasida mashg‘ulotlar davomida sensor tarbiyaning muhim shartlaridan bo‘lib hisoblanadi. 1.2 Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik psixologik imkoniyatlari . Sensor tarbiyaning bola nutqini rivojlantirishdagi ahamiyatini baholash pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki bu davrda 10 bolalarning fazoviy jismlar, tevarak-atrofdagi buyumlar, ularning nomlari haqidagi tushunchalari va so‘z zaxiralari yetarlicha shakllanmagan bo‘ladi. Rivojlanishning mazkur bosqichida bolalarning xotiralari, sezgilari va idroklari jadal rivojlana boshlaydi. Ularning tevarak-atrofdagi buyumlarning nomlari va xususiyatlarni bilishga bo‘lgan qiziqishlari muntazam ortib boradi. Ilk maktabgacha yoshdagi bolalar buyumlarning nomlari, ular orasidagi tafovutlar, narsalarning rangi, shakli, hajmi, yumshoq-qattiqligi, hidi va mazasini ajrata biladilar. Sensor tarbiya asoschilaridan biri Mariya Montessori maktabgacha tarbiya pedagogikasining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan biridir. M.Montessori tizimi narsalarning nomi, hajmi, rangi, shaklini farqlashga oid mashqlar (ko‘rish, sezish mashqlari), narsa va buyumlarning sathlari, xususiyatlarini farqlashga doir mashqlar, harorat, og‘irlik hamda tovushlarning baland-pastligi, hid va ta’mni farqlashga xos mashqlarni o‘z ichiga oladi. Bolani sensor tarbiyalashda Mariya Montessori harakatlarning ta’sirlarini farqlaydigan mashqlarga taqqoslash va ajratishga alohida ahamiyat bergan. Mashqlarni bajarish jarayonida bolaning erkin va mustaqil bo‘lishi talab qilinadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini sensor tarbiya vositasida rivojlantirish masalasi ko‘plab mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lgan. Jumladan, N.M.Shchelavanov, N.M.Aksarina, A.V.Zaporojets, L.A.Venger, YE.I.Radina, G.M.Lyamina, N.F.Ladiginalar ilk yoshdagi bolalarning sensor rivojlanishiga doir xususiyatlarni o‘rganishga ko‘proq e’tibor berish zarur, degan fikrni ilgari surganlar. Taniqli mutaxassislar F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.I.Tixeyeva, A.V.Zaporojets, A.P.Usova, N.P.Sakulinalar to‘laqonli sensor rivojlanishni ta’minlashga yo‘naltirilgan sensor tarbiyani haqli ravishda maktabgacha tarbiyaning asosiy tomonlaridan biri, deb hisoblaydilar. Ular maktab yoshidagi bolalar ongini rivojlantirishning asosi hissiyot orqali tarbiyalashdan iborat ekanligini alohida ta’kidlaganlar. 11 Sensor rivojlanish bola umumiy aqliy rivojlanishining poydevorini tashkil qiladi, zero, to‘laqonli idrok etish bolalarning maktabgacha ta’lim muassasalarida muvaffaqiyatli tarbiyalanishlarida muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq о‘stirishda ayrim muammo va kamchiliklar chiroyli qilib yoritilgan. Oilada ota onaning farzand tarbiyasi bilan birga bola bilan qanday gaplashish, unga ertaklar aytib berishi hamda tarbiyachilarni mohirona faoliyatiga oydinlik kiritib berilgan. Oilada va bog‘chada nutqida nuqsoni bо‘lgan bolalarga tavsiya va takliflar berilgan. Bolalarning har bir toifasi o'ziga xos psixologik-pedagogik xususiyatlarga ega, ularni psixologik-pedagogik o'rganish strategiyalarini aniqlash kerak. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab bo'lib, u bir tomondan har bir bola uchun individual nuqsonlar, ikkinchidan esa shunga o'xshash nuqsonlar bilan tavsiflanadi. Bu o'ziga xoslik rivojlanish nogironligining har bir turiga taalluqlidir va bolalarning psixofizik xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus ta'lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan odamlarning zamonaviy psixodiagnostikasi nazariy va uslubiy tizimlarga asoslanadi, ular quyidagilardan iborat. Rivojlanish buzilishining har bir turi o'ziga xos psixologik tuzilishga ega. Ushbu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar o'rtasidagi munosabatlar bilan belgilanadi. Rivojlanish buzilishining har bir turi o'ziga xos kamchiliklarga ega. Rivojlanishda nuqsonlari bo'lgan odamlarni tashxislash natijalari psixologik-pedagogik diagnostika yo'li bilan belgilanadi, rivojlanish buzilishining turi bilan cheklanmaydi. U bolaning rivojlanishining individual psixofizik xususiyatlarini ishlab chiqishni, shuningdek, individual tuzatish ishlari dasturlari bo'yicha tavsiyalarni o'z ichiga oladi. Psixologikpedagogik diagnostika nuqsonni ifodalash darajasini murakkablashtiradigan etakchi nuqsonlarning rivojlanishini aniqlaydi va ular bo'yicha zarur tuzatish-pedagogik ishlarni amalga oshirishga qaratilgan. Agar test bola maktabga borishdan oldin o'tkazilsa, bolaning qaysi maktabga maxsus tuzatish yoki umumiy ta'lim maktabiga tayyorligi aniqlanadi. Psixodiagnostika rivojlanishdagi nuqsonlarni va ularning o'ziga xos psixologik- 12 pedagogik xususiyatlarini aniqlaydi. Boladagi bu xususiyatlarni bilish maktabgacha va maktab ta'lim dasturini, ta'lim muassasasining turini, bolaning qobiliyatiga mos keladigan individual tibbiy psixologik-pedagogik dasturni ishlab chiqishga yordam beradi. Rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni samarali ta’lim, tarbiyalash va ijtimoiy moslashuvi ularning rivojlanish imkoniyatlari va xususiyatlarini to‘g‘ri baholashga bog‘liq. Rivojlanishdagi nuqsonlarni har tomonlama psixologik- pedagogik diagnostika qilish orqali bu vazifaga erishish mumkin. Psixologik- pedagogik diagnostikada rivojlanish nuqsonlari bo'lgan bolalardagi kamchiliklarni aniqlash bolaning psixo-fizik xususiyatlarini hisobga olgan holda unga individual psixologik-pedagogik yondashuvni ta'minlaydi. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim va maktab muassasalari mavjud. Ushbu bolalarning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun ta'lim sharoitlari yaratilgan. Professor N.Shchelovanov his qilish orqali tarbiyalashda go‘daklikni “oltin davr” deb hisoblaydi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasida mazkur muammo markaziy o‘rin egallaydi.Maktabgacha ta’lim pedagogikasining taniqli vakillari (Y.Kamenskiy, F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.Tixeyeva va boshqalar) tomonidan bolalarni buyumlarning belgi va xususiyatlari bilan tanishtiradigan turli didaktik o‘yinlar hamda mashqlar ishlab chiqilgan. Ularning sensor tarbiya prinsiplari va nuqtai nazarlariga asoslangan tahlillari bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiyadan foydalanishning yangi shakllari va metodlarini ishlab chiqishni taqozo qilmoqda.A.Zaporojets, A.Usova, N.Sakulina, A.Venger, Podd’yakovlar tomonidan zamonaviy didaktik prinsiplar asosida ishlab chiqilgan sensor tarbiyani tashkil etishga oid yondashuvlar negizida mazkur jarayonni rivojlantirish zaruriyati mavjud. Sensor tarbiya nazariyasida 4 ta qat’iy tan olingan tamoyil mavjud. Ular quyidagilar: 1) bolalarga atrof-muhit, unda mavjud bo‘lgan narsalar haqida yetarlicha ma’lumotlar berish, tushuncha va tasavvurlar hosil qilish; 2) narsa va buyumlarning turli-tuman xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirish va ulardan mazkur xususiyatlarning barchasini o‘zlashtirishni talab qilish imkonsiz 13 ekanligini anglab yetish; 3) bolaning atrof-muhitni bilish asosida to‘g‘ri mo‘ljal olishi, narsa va buyumlarning nomi, rangi, shaklini bilish darajasini aniqlash maqsadida o‘ziga xos tekshirishlar o‘tkazish; 4) bolada muayyan narsalar haqida tushuncha va tasavvurlarni hosil qilishni nazarda tutish, bunda bola o‘zida mavjud bo‘lgan tushuncha va tasavvurlarni yangilari bilan taqqoslay olishi lozim. Bola o‘zi egallagan tushunchalar, bilimlar va axborotlar zaminida yangi narsalar va hodisalarni taniydi va idrok eta boshlaydi. Insoniyat o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida narsalarning ranglari, shakllari va hajmlarining muayyan andozasini yarata olgan. Bunday tasavvurga ega bo‘lgan bolalar o‘zlashtirgan bilimlarini o‘rgangan yangi ma’lumotlari bilan taqqoslash va ulardan tegishli xulosa chiqarish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Atrof-muhitdagi rang- baranglikni o‘zlashtirish bolaga mavjud voqelikni imkon qadar aniq idrok etish uchun qulaylik yaratadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tamoyillarni go‘daklik va maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish jarayoniga tadbiq etish lozim. Buning uchun: 1. Bolalar narsa va buyumlarning nomi va xususiyatlarini qanday izchillikda farqlay boshlashi; 2. Narsa va buyumlarning nomi, xususiyati, hajmi, rangini ifodalovchi so‘zlarning qanday talaffuz qilinishi, bolalarning mazkur narsalar bilan qay tarzda aloqaga kirishishiga bog‘liq. Bu masalani sensor tarbiya nuqtai-nazaridan yondashgan holda tahlil etishga harakat qilamiz. 14 Amalga oshirilgan tadqiqotlar bolalarda ular hayotining dastlabki davridan boshlab turli shakl, hajm va rangdagi narsalarga alohida qiziqish paydo bo‘lishini ilmiy jihatdan asoslab bergan. Bolani buyumlarning shaklini tanishga ilk yoshdan boshlab o‘rgatish lozim. Kichik yoshdagi bolalarni his qilish orqali buyumlarning xususiyatlarini anglashga o‘rgatishda rus olimlarining nazariy qarashlari va tajribalariga tayanish maqsadga muvofiqdir. Atrof-muhit bilan bolalarni tanishtirish jarayonida narsalarning nomi, xususiyatlari, rang-tusi, hajmi va shaklini qanday tartibda o‘rgatish lozimligi rus pedagoglari tomonidan asoslab berilgan. Jumladan, N.Sakulina bolalarni rang bilan tanishtirish masalasini o‘rganish asosida shuni alohida ta’kidlaydiki, ularni atrof-muhitni kuzatishga o‘rgatish jarayonida muayyan tasavvur hosil qilgandan keyingina ranglarni farqlashga o‘rgatish lozim. Olimaning fikricha, bolalarda bunday tajribani hosil qilish uchun ular bilan 3-4 yoshdan boshlab izchil tarzda mashg‘ulotlar o‘tkazish lozim. Bu yoshdagi bolalarda 5-6 ta rangni farqlash, tanishga nisbatan ehtiyoj, qiziqish paydo bo‘ladi. Shu tariqa bolalarni narsa va buyumlarning rangi, shakli, hajmi bilan tanishtirish ularning nutqini boyitishda samaradorlikka erishish imkonini beradi. Maktabgacha ta’lim jarayonidagi muhim vazifalardan biri, bolalarning nutqini o‘stirish va uni izchil takomillashtirishdan iborat. “Ilk qadam” tayanch dasturida bolalarning “Nutq va tafakkurning rivojlanganlik darajasi”ga oid asosiy bo‘limlar ko‘rsatib berilgan. Bunda bolalarning nutqiy tafakkurini rivojlantirish, so‘z boyligini oshirish, ularning mantiqiy tafakkuri va hisoblash malakasini o‘stirish hamda bolalarda nafosat va orastalikni shakllantirish kabi jihatlariga keng e’tibor qaratilishi nazarda tutilgan. Shuningdek, tabiat, har xil kasbdagi kishilar mehnati, ba’zi bir ijtimoiy voqealar, narsa va hodisalar, ularning sifat va xususiyatlari bilan tanishtirishga ham alohida e’tibor qaratilgan. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik-psixologik imkoniyatlari 15 Mustaqil respublikamiz uchun yosh avlodni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy farovonligi fuqarolarning aqliy va axloqiy salohiyati hamda ularning ma’naviyatlilik darajaga bog‘liq. Ma’lumki, fikrni bayon etish va tafakkur qilish nutq orqali amalga oshadi. Bolada tafakkur qanchalik rivojlantirilsa, uning fikr bayon qilish ko‘nikmasi shuncha mukammal bo‘ladi. Har bir shaxs oldida fikrlash va fikr mahsulini to‘g‘ri ifodalash mas’uliyati mavjud ekan, yoshlarda mazkur ko‘nikmalarni shakllantirish maktabgacha ta’lim muassasalaridayoq boshlanishi lozim. Bunda sensor tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish pedagogik jihatdan qulaylik tug‘diradi. Ko‘plab ruxshunoslar tomonidan ruhiy jarayonlarni tahlil etish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bola nutqining rivojlanishi o‘ziga xos jarayon hisoblanadi. L.S. Vigotskiy, A.N. Leontyev, S.L. Rubinshteyn, P.P. Blonskiy, A. Vallon, J. Piaje va boshqalarning asoslashlariga ko‘ra, ruhiy jarayonlar, ayniqsa idrokning shakllanishi va rivojlanishi ularning ijtimoiy tajribasidir. 16 tarzdagi etalonlar tarkibiga musiqa va nutq tovushlari, geometrik shakllar, spektr nurlari kabilarni kiritish mumkin. Har bir bola mazkur etolonlarni ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zlashtiradi, so‘ngra ulardan tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni o‘zlashtirish, tahlil qilish, ularning mohiyatini anglash hamda sensor tajribalarini takomillashtirish uchun sezgi meyorlari sifatida foydalanadi. Psixologiyada perseptiv harakatlar (hissiy idrok etishga oid harakatlar), obrazlarning tuzilishi, voqelikdagi narsa va hodisalarning obyektiv xususiyatlarini aks ettirish mexanizmi sifatida talqin etiladi. Bu xususiyatlarga “o‘xshatish”, ulardan nusxa ko‘chirish tufayli obyektning obrazi tasavvur etiladi (A.N.Leontyev) Shaxs idrokini tadqiq qilishga bag‘ishlangan bir qator asarlar (A.N. Leontyev, A.V. Zaporojets, B.G. Ananyev, V.P. Zinchenko, L.A. Venger) shundan guvohlik beradiki, sensor jarayonlar o‘ziga xos yo‘naltiruvchi harakatlardan iborat bo‘lib, ular bolaning amaliy bilish faoliyatiga xizmat qiladi. O‘z vaqtida I.M.Sechenov maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonini ta’riflab, miyaning reflektorlik faoliyati g‘oyasini ilgari surgan edi. Bunda u psixikaning obyektiv olamni aks ettirish imkoniyatiga tayanadi. Olim buyumlar haqidagi tasavvurlar tashqi signallar ta’siri ostida vujudga kelishini asoslab beradi. Bunda muayyan buyumning tasviri ko‘zning to‘r pardasida ko‘p marotaba aks etib, muskullarni taranglashtiradi va harakatlantiradi. Ko‘rish omili bilan muskullar sezgisining uyg‘unlashuvi ta’sirida turli shakllarga baho berishga asoslangan harakatlarning tajribasi mujassamlashadi. Turli buyumlarning shakllarini o‘zaro mos tarzda aniqlash ko‘nikmasi xuddi mana shu baholash imkoniyatiga bog‘liqdir. Ilk yoshdagi bolalarda bunday tajriba kam bo‘ladi. Buyumlarning shakllari faqat ko‘rish orqaligina emas, balki ushlab sezish vositasida ham bilib olinadi. I.M.Sechenov qo‘lning sezish organi sifatidagi ahamiyatini batafsil tavsiflagan edi. Uni yaqin masofadan turib buyumlarni tahlil qilishda ko‘zning birinchi yordamchisi sifatidagi o‘rniga alohida e’tibor qaratgan. Bola o‘zining ko‘z harakatlarini qanchalik boshqara olsa, qo‘l harakatlarini ham shunchalik boshqara oladi. Bola har bir narsani ushlab ko‘radi, aylantiradi va to‘nkaradi. Buning natijasida u buyumlarni bir qadar 17 aniq va to‘liq idrok qila boshlaydi. “Shuning uchun ham, - ta’kidlaydi I.M.Sechenov, - buyumlarni idrok qilishda qo‘l bilan sezishni mashq qilish muhim ahamiyatga ega”. B.G. Ananyev, R.Y. Abromovich-Lextman, A.A. Pressman, YE.F. Ribalkolar o‘z tadqiqotlarida bolaning idrok qilish qobiliyatida amaliy faoliyatning yetakchi ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib berganlar. N.L. Figurin, M.P. Denisova kabi fiziologlar va psixologlar bolalar juda kichik yoshlaridan narsalarning shakliga qarab farqlashning eng oddiy turlarini bilishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni keltiradilar. Ular 5-6 oylik vaqtidan boshlab hajmli va yassi jismlarni (kublar, sharlar, koptoklar, ovalsimon, kvadrat, to‘rtburchak, uchburchak shaklidagi narsalar) o‘zaro bir-biridan farqlay boshlashlarini ta’kidlaganlar. L.A. Venger esa, o‘z tajribalari asosida hatto 3- 4 oylik go‘daklar ham narsalarning shakliga ko‘ra ularni farqlay oladilar, degan ilmiy xulosani ilgari surgan edi. Lekin, u bolaning bu harakati diqqatni bir obyektdan ikkinchisiga o‘tkazish natijasidagina sodir bo‘lishini 18 ilgari o‘zlari ko‘rgan turli shakllardagi jismlarni boshqacha shakl yoki holatda namoyish qilinganda, ularni yangicha qiziqish bilan kuzatishlarini asoslab beradi. Lekin bola ulg‘aygan sari mazkur narsalarga o‘zgacha qiziqish bilan yondasha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagi narsalarni juda tez o‘zlashtiradilar. Shuning uchun ham ularning turli shakllari, hajmi, ular orasidagi masofani tez va aniq ilg‘aydilar. Bularning barchasi boladagi ko‘rish, nazorat qilish, ilg‘ash ko‘nikmalari yordamida amalga oshiriladi. Ko‘rish barmoqlarning harakatini moslashtirish imkonini beradi. Bu o‘rinda turli obyektlarning xususiyatlarini harakat yordamida chamalash jarayoni vujudga keladi. Bu esa bolada idrokning sensor imkoniyatlari mavjudligidan dalolat beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berishda qo’llaniladigan metodlarning ahamiyati. Idrokning bundan keyingi taraqqiyoti uning ikkinchi ko‘rinishi bo‘lgan taqqoslash imkoniyatini vujudga keltiradi. Maktabgacha yoshdagi barcha bolalar narsa yoki buyumlarning qattiq yoki yumshoqlik holati, hajmi, vaznini o‘zaro farqlagan holda o‘zlashtirib oladilar. Bolaning taqqoslay olish imkoniyati buyumlarning harakatini ilg‘aganda, narsalarni bir-birining ustiga taxlaganda, qutichalarni yopib-ochganda, piramidalar yoki halqachalarni o‘zaro mos tarzda joylashtirganda, qo‘g‘irchoqlar yoki qog‘ozlarni yig‘ib muayyan tartibda joylashtirganda, taxtachalarning teshiklarini yassi jismlar bilan berkitganlarida sodir bo‘ladi. Bunday vaziyatda bola ko‘rgan va tasavvur qilgan narsalarini o‘zaro qiyoslab ularni chamalash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Ilk va kichik maktab yoshidagi bolalar kublar yoki qo‘g‘irchoqlarni taxlash jarayonida ba’zan xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, maktabgacha o‘rta, katta va tayyorlov guruhlaridagi bolalar esa bunday ishlarni osongina bajaradilar. Chunki bunday harakatlarni ilk yoshlaridan boshlab bajargan bolalarda muayyan ko‘nikmalar hosil bo‘ladi. L.A.Venger ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda idrokning rivojlanishini muayyan didaktik vositalar yordamida amalga oshirgan edi. Buning uchun bola jismlarni izlash, topish, farqlash, tenglashtirish, buyumlarning o‘ziga xos tabiatini ilg‘ash, ya’ni narsalarga tashqi tavsif berish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. 19 Bolaning moddiy borliqni anglash jarayoni, his etish orqali qabul qilish yo‘li bilan amalga oshadi. Hissiyotlar va ular bilan bog‘liq reflekslar yig‘indisi psixologik nuqtai nazardan birinchi signal tizimini tashkil qiladi. Moddiy borliqdagi narsa- hodisalarni kuzata olish ko‘nikmasi bolada chaqaloqlik davridayoq vujudga keladi. Bola buyumlarni qo‘li bilan ushlaydi, silkitadi va birinchi navbatda og‘ziga soladi. Bularning barchasi bolalar buyumlarning xususiyatlarini bilishga intilishlaridan dalolat beradi. Bunday harakatlar stixiyali tarzda amalga oshadi. Mazkur harakatlar bola tomonidan tasodifiy tarzda bajariladi. Shuning uchun ham kattalar bolalar oldiga cheklovlar qo‘yadilar. Bunday cheklovlar birinchi navbatda gigiyenik xavfsizlikni ta’minlashni nazarda tutadi. Shu bilan bir qatorda, ajdodlarimiz bolalarga imkon qadar kamroq cheklov qo‘yish zarurligini uqtirganlar. Agar bolada muayyan buyumning barcha xususiyatlarini o‘rganish uchun yetarlicha sharoit mavjud bo‘lmasa, unda mazkur buyumlar haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qilish lozim. Buning uchun sensor tarbiya vazifalarini 20 aniq begilash kerak. 2.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni sensorli tarbiyalash usullari. Buni quyidagi yo‘nalishda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - bolalarda sensor etalonlarni tarkib toptirish; -muayyan ko‘nikma va etalonlarni bolaning kundalik faoliyatiga singdirishga erishish. Ayon bo‘ladiki, yuqorida ko‘rsatilgan har uchala yo‘nalish o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Idrok etish ko‘nikmalari, qo‘shimcha tushuncha va etalonlarlarning umum qabul qilingan ko‘rinishida xotirada muhrlanadi. Moddiy olamdagi obyektlarni sensor tavsiflash jarayonida bolalarning ko‘nikmalari ta’lim-tarbiya omili ta’sirida o‘zgaradi. Buyumlarning sensor tavsifi har doim ham bir-biriga mos kelavermaydi. Buyumlar va ularning sensor tavsiflari bolaning umumlashtira olish imkoniyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Buyumlar va ularning sensor tavsifi haqidagi tasavvurlar bolaning bevosita qabul qilish va umumlashtira olish tajribasiga tayangan holda shakllantiriladi. Dastlabki kuzatishlar, idrok etish voqelikni tushunishga yordam beradi. Sensor tasavvurlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonlar bu yo‘nalishdagi topshiriqlarni bolalarga bajartirishda alohida imkoniyatlarga ega bo‘lishi lozim. Ilk yoshdagi bola bilan maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning idroki o‘rtasidagi farqlar narsalar bilan bog‘liq bo‘lgan oddiy harakatlardan ular idrokiga yanada yuqoriroq talablar qo‘yadigan va uning yaxshi rivojlanishi uchun ham qulayroq shart- sharoitlar yaratadigan samarali faoliyatning ancha murakkab turlariga o‘tish bilan bog‘liqdir. Masalan, rasm chizish, biror bir narsa qurish-yasash, buyumlarni ustma- ust taxlash, o‘yinchoqning teshigini topish yoki berkitish kabilar shular jumlasidandir. Maktabgacha ta’lim pedagogikasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan sensor tarbiya masalasi pedagoglar tomonidan bir qadar chuqur o‘rganilganligini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Bunday tadqiqotlar natijasida bola idroki va ko‘rish qobiliyatining rivojlanish qonuniyatlari, maktabgacha ta’lim jarayonida uni takomillashtirish yo‘llari belgilab berilgan. Shuningdek, didaktik o‘yinlar, rasm chizish va qurish- 21 yasash kabi samarali faoliyat turlarida sensor tarbiyadan foydalanish metodlari ishlab chiqilgan. Lekin, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiyadan foydalanish yo‘llari yetarlicha o‘rganilmagan. 2-6 yoshli bolalarning idrok qilish usullari pedagogik-psixologik jihatdan yetarlicha tadqiq qilinmagan. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar intellektual taraqqiyotining 9/10 qismini sezish orqali idrok etilgan taassurotlar tashkil etadi. Bolaning sezgilari va idroki qanchalik boy bo‘lsa, ularning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari shunchalik shakllangan bo‘ladi. Bolalarning sensor ko‘nikmalari, ularda sezgi va idrokning samarali rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Bolalarga aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasi berishda sensor tarbiya muhim o‘rin egallaydi.Ayniqsa, maktabgacha yosh davri sensor jarayonlarni rivojlantirish davri sanaladi. Sensor tarbiya bolalarda hissiy bilish qobiliyatlarini shakllantirish, sezgi idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Sensor tarbiyaning mazmuni va metodlari psixologiyada idrok va sezgisini rivojlantirish muammosi qanday talqin qilinishi bilan belgilanadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari va umumta’lim maktablarida ham aqliy va jismoniy nuqsonlari bor bolalar bor. Ushbu nuqsonlarning ko'rinishi har xil bo'lishi mumkin. Katta guruhning harakati, hissiy yoki intellektual sohalaridagi nuqsonlar aniq ifodalanmagan: eshitish, ko'rish, fazoviy-kognitiv hislar, tayanch -harakat tizimi, fonemik bilish, hissiy-irodaviy buzilishlar, nutq rivojlanishidagi nuqsonlar , xattiharakatlari buzilgan bolalar , aqliy zaiflik, somatik. kechikish. Maktabgacha yoshda aniq aqliy yoki jismoniy rivojlanish kamchiliklari aniqlanganda, engil kamchiliklar uzoq vaqt davomida sezilmaydi. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislash uch bosqichni o'z ichiga oladi. Birinchi bosqich skrining deb ataladi. Bu bosqichda bolaning rivojlanishidagi kechikishlar, aqliy va jismoniy nuqsonlar aniqlanadi, ammo ularning tabiati va chuqurligini aniqlash qiyin. Ikkinchi bosqich - rivojlanish nuqsonlarining differentsial diagnostikasi. Ushbu bosqichning maqsadi 22 rivojlanish nuqsonining turini (turini, toifasini) aniqlashdir. Uning natijalariga ko'ra, bolaning imkoniyatlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim muassasasining turi va dasturi, ularni tarbiyalashning optimal pedagogik yo'nalishi belgilanadi. Differensial diagnostikada psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyaning faoliyati yetakchi rol o'ynaydi. Uchinchi bosqich - fenomenologik. Uning maqsadi - bolaning individual xususiyatlarini, ya'ni fikrlash faoliyatining xususiyatlarini, hissiy va irodaviy ko'lamini, mehnat qobiliyatini, shaxsiy o'rganish va rivojlantirish uchun individual sharoitlarni tashkil qilish. Rivojlanishdagi nuqsonlarning psixologik- pedagogik diagnostikasini samarali amalga oshirish uchun “rivojlanishdagi nuqsonlar” tushunchasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Rossiyalik olimlar tomonidan qo'yilgan bir qator tamoyillarga amal qilish muhim (LS Vygotskiy , VI Lubovskiy , S.D. Zabramnaya ) rivojlanishida nuqsoni bo'lgan odamlarni tashxislashda. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislashning asosiy tamoyillaridan biri bu har tomonlama yondashuv bo'lib, unda bolaning rivojlanish xususiyatlari barcha zarur mutaxassislar (shifokor, defektolog, psixolog ) tomonidan nafaqat uning bilim faoliyati, balki xatti-harakati, hissiy irodasi, shuningdek, baholanadi. ko'rish sifatida. eshitish, harakat doirasi, nevrologik holat, somatik holatni har tomonlama tekshirish va baholashdir . Bolani tibbiy va psixologik-pedagogik ko'rikdan o'tkazish tizimli asosda amalga oshiriladi. Tibbiy tekshiruvlar shifokorlar (pediatr yoki terapevt, nevrolog, bolalar psixiatr, oftalmolog, otorinolaringolog, kerak bo'lganda audiolog) tomonidan amalga oshiriladi. Bolani psixologik-pedagogik o'rganish pedagog- defektolog va psixolog tomonidan amalga oshiriladi . TPPK (tibbiy-psixologik- pedagogik komissiya) maxsus (tuzatish) muassasalarini kadrlar bilan ta'minlash muammosini hal qiladi, shuningdek, maslahat, diagnostika va tuzatish yordamini ko'rsatadi. Yakka tartibdagi ta’lim va tibbiyot muassasalari, shuningdek, ota-onalar, pedagoglar va o‘smirlar o‘z tashabbusi bilan TPPKga murojaat qilish huquqiga ega. 23 muammoga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Pedagoglar tomonidan esa, sensor tarbiyaning turli imkoniyatlari ochib berilgan. Taniqli pedagoglar Fribel, M. Montessori, O. Dekrolilar tomonidan yaratilgan yondashuvlar, bolalarning qo‘l muskullarini rivojlantirish, bolalarni turli ranglar, shakllar, hajmlarni ifodalovchi so‘zlarni idrok etishga o‘rgatish kabilar shular jumlasidandir. Montessorining didaktik qarashlari o‘z-o‘zini nazorat qilish prinsipiga muvofiq yaratilgan bo‘lib, bolalarga pedagogning ishtirokisiz, mustaqil shug‘ullanish imkonini beradi. Biroq, u ularda sezgi a’zolari va nutqning rivojlanishi, samarali amaliy faoliyat bilan bog‘lanmaganligini alohida ta’kidlagan edi. Ular tomonidan ilgari surilgan qarashlar, ayniqsa, bugungi kunda maktabgacha ta’lim jarayoniga keng tadbiq etilmoqda. Bu esa bolalarning aqliy hamda jismoniy rivojlanishi, tuyg‘ularini shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida ushbu metodlarni keng qo‘llashga ahamiyat berilmoqda. Barcha tarbiyachilar mazkur metodlardan keng foydalanish maqsadida har bir guruhda alohida-alohida burchaklar tashkil etganlar. Shuning uchun ham pedagoglar va psixologlar faoliyatning turli turlarini amalga oshirish jarayonida sensor tarbiya imkoniyatlaridan keng foydalanish yo‘llarini tadqiq qilmoqdalar. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga sensor tarbiya vositasida ularning nutqini rivojlantirishda tarbiyachilar muhim o‘rin egallaydilar. Chunki ular bolalarning his-tuyg‘ularini muayyan pedagogik tizim vositasida aniq maqsadga yo‘naltiradilar. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad, ularning idroklarini jadal shakllantirish, qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Sensor tarbiya bolalar narsalar, voqea-hodisalarni chuqurroq idrok etishlari, ularni his etishlari uchun muhimdir. Tarbiyachi bolalar oldiga muayyan topshiriqlar qo‘yganda, masalan, buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olib qo‘yishda ularning vaznini his qila olishlari, ularni ushlab shakli, harorati, sifatini sezishlariga alohida e’tibor qaratishi kerak. 24 Bolalarda ijtimoiy hamda hissiy tajribaning ortishi barobarida, idrok jarayoniga qo‘yiladigan talablar murakkablashadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar sensor vazifalarni qanchalik ko‘p bajarsalar, ularning ongi, ko‘zi, qo‘li, xotirasi, tafakkuri shunchalik tez taraqqiy etadi. Sensor tarbiya mazmuni o‘z ichiga tevarak-atrofdagi barcha hissiy holatlarni qamrab oladi. Bular bolalarning kundalik faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Mazkur yoshdagi bolalarga ranglarni farqlash, ularning nomini aytish o‘rgatiladi, ranglar, bo‘yoqlar haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllantiriladi. Sezgi va idrok muayyan maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali sensor faoliyat (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar, applikatsiyalar yasash), sezgi hamda idrokning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratishi bilan bir qatorda, narsalarning shakli, rangi, joyini bolalar bilib olishlari uchun ham muhim ahamiyatga ega. 25 xususiyatlari, quyoshning haroratini bolalar sezgi orqali anglashlari uchun qulaylik yaratadi. “Oldinga-orqaga”, “tepada-pastda”, “uzoqda-yaqinda”, “chapga-o‘ngga” kabi fazoviy tasavvurlarni o‘zlashtirib oladilar. Bolalar ko‘proq tabiat bilan muloqotga kirishishlari tufayli ularning tasavvurlari kengayib, tinglash imkoniyatlari ortadi. Bolalarga qushlarning sayrashi, barglarning shitirlashi, shamolning guvillashi, yomg‘irning shatur-shuturi, momaqaldiroqning gumbirlashi, do‘lning shovqin bilan, qorning esa ovoz chiqarmasdan yog‘ishi, chaqmoqning ba’zan ovoz chiqarishi-ba’zan ovoz chiqarmasligini sezish, his qilishga o‘rgatish zarur. Psixologlarning guvohlik berishlaricha, bolalardagi analizatorlar ular tug‘ilgan paytdan boshlab harakatlanadi. Sensor jarayonlar muayyan vaqt o‘tgach aniq tasavvurlarga aylanadi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, go‘dak dunyoga kelgandan so‘ng dastlabki oylarda sensor tizimlarning shakllanishi jadal kechadi. Chunki sensor tizim muayyan yoshda ma’lum darajaga yetishi lozim. B.G.Ananyevning fikricha, inson tug‘ilganidan keyin dunyoni ilb bor anglashi, narsalarni qismlarga ajratgan holda tasavvur qilish shaklidir. Bu esa fazoviy vazn va uning harakatini ifodalovchi chegara sifatida namoyon bo‘ladi. Bolaga ta’sir etuvchi narsalar va hodisalar atrof-muhitning muayyan shakli sifatida aks etadi. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda boladagi idrok ikki shaklda: 1) narsalarning vazni; 2) buyumlarni moddiy borliqdagi birliklar sifatida idrok qilish jarayoni amalga oshadi. Bunday tabaqalashgan idrokning shakllanishida turli o‘yinlar, ishoraviy harakatlar va kattalar bilan muloqot muhim o‘rin egallaydi. Buning natijasida bola atrof-muhitdagi narsalarning xususiyatlari, voqea-hodisalarni ko‘proq anglay boshlaydi. Bola 2-3 yoshga yetganda narsalar bilan aloqaga kirishish ko‘nikmalarini egallaydi. Ularning nomlari, turlari, o‘ziga xususiyatlarini idrok qiladi. N.A.Figurin, M.P.Denisovalarning e’tirof etishlaricha, bola tug‘ilishi bilan yorug‘lik va o‘z atrofidagi narsalarni ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, uning ko‘rganlari bilan idroki orasida bog‘liqlik mavjud emas. Chaqaloqlarda ko‘z 26 harakatining rivojlanishi dastlabki 3 oyda jadal kechadi. B.G.Ananyevning ta’kidlashicha, bolaning ilg‘ash imkoniyatlari ancha kengayib barqarorlik kasb eta boshlaydi. K.N.Kornilov esa bolada 10-17 haftalik chog‘idanoq tovushdan ham faol ta’sirlanish vujudga kelishini asoslab bergan edi. Tovush va uni eshitish atrof- muhitni idrok etishning dastlabki hissiy ifodasi hisoblanadi. Demak, tovush narsalarni tasavvur etishga yordam beradigan, bolaning aqliy qobiliyatini o‘stiruvchi vositadir. Bunday yondashuv R.Y.Lextman-Abramovichning tadqiqotlarida ham asoslab berilgan. Bola tug‘ilishi bilan uning e’tibori avvalo harakatdagi buyumlarga qaratiladi. Chunki, buyumlarning harakati, mazkur harakatning o‘zgarib turishi bolada atrof- muhitni idrok qilish qobiliyatini tarkib toptiradi. Bolaning buyumlar harakatini kuzatishi unda sensor rivojlanish va sensor vazifalarni amalga oshirish ko‘nikmasini tarkib toptirishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bola tomonidan ranglarni idrok etish, his qilish, rang ko‘rishning anatomik asoslari borasida olimlar o‘rtasida turlicha fikrlar mavjud. Preyyer, R.Marsden, A.Mex, 27 U.Uayzlarning tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, bola dastlabki yosh davridan boshlab ranglarni farqlaydi. N.A.Figurin, N.I.Kosatkin, M.P.Denisova, N.I.Karasnogorskiy, R.Steples, F.Malrie, S.Valentaylar esa, bolada ranglarni ajratish jarayoni 3-5 oylikda namoyon bo‘la boshlaydi, deb hisoblaydilar. G.V.Rozengrad- Pupko, N.X.Shvechkina, A.I.Sulina, A.Barbin, A.Dekarlarning fikricha, bolalarda bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida ranglarni farqlash ko‘nikmasi tarkib topadi. YE.A.Arkin, A.Bine, YE.I.Ignatyev, N.Pronin, D.Sinold, B.I.Xachapuridzelar bolaning ranglarni farqlashi va so‘z orqali ifodalashi ikki yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi, deb hisoblaydilar. Bu borada olimlar orasida fikrlarning xilma-xilligi mavjud. Masalan, L.A.Vengerning ta’kidlashicha, bolalarda ranglarni idrok etish yoki idrok eta olmaslik mezonlari sifatida ularga berilgan topshiriqlarning turlichaligini, ya’ni nur yoki rangdan ta’sirlanishini idrok etishning ko‘rinishi va rang ajratish darajasi sifatida baholash mumkin. N.A.Figurin hamda M.P.Denisovalarning ta’kidlashlaricha, turli ko‘rinish va kattalikdagi narsalarni tabaqalashtirgan holda farqlashni bolalar o‘z hayotlarining dastlabki oylardayoq muvaffaqiyatli tarzda amalga oshiradilar. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, shar, kub, koptok, to‘rtburchak, uchburchak kabilarni bolalar 5-6 oylik davrlaridanoq farqlay boshlaydilar. Bolalarda buyumlarning rangi va shakliga ko‘ra farqlashga imkon beradigan sensor jarayonlar ularning 6 oylik davridan boshlab namoyon bo‘ladi. Buyumlarni sensor idrok qilish jarayoni sensomotor meyorlar asosida amalga oshadi. R.Y.Lextman- Abramovich va F.I.Fradkinalar quyidagi bosqichlarni alohida ajratib ko‘rsatadilar: 1.Bolalarda muayyan obyektga tegishli bo‘lmagan eshitish va ko‘rish qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi; 2. Bolalarda tashqi ta’sirlarga nisbatan ijobiy hissiyotlarning paydo bo‘lishini belgilaydigan sensor harakatchanlikning vujudga kelishi (1 oylikdan - 2,5 oylikgacha bo‘lgan davrda); 3. Bolada harakatlarning o‘zgarishi, ularning maqsadli ahamiyat kasb etishi, 28 idrokdagi sensor va motor jihatlarining uyg‘unlashuvi (2,5 oylikdan – 4,5 oylikgacha bo‘lgan davrda); 4. Dastlab muayyan obyekt, keyinchalik esa natijaga yo‘naltirilgan harakatlarning paydo bo‘lishi (4,5 oylikdan – 7 oylikgacha bo‘lgan davrda); 5. Bolalarda bosqichma-bosqich aynan bir vaqtning o‘zida ikki obyekt bilan munosabatning vujudga kelishi, narsalarning joyini o‘zgartirish, ularda maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarning hosil bo‘lishi (7 oylikdan – 10 oylikgacha bo‘lgan davrda); Bolalarda buyumlarning oddiy xususiyatlarini anglash ko‘nikmasi shakllanishi (10 oylikdan boshlab). 29 • Tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish mahoratiga ega bo‘lishi kerak. Tarbiyachi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi kommunikativlik, kasbiy layoqatlilik ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, pedagogik texnika, nutq, yuz-qo‘l va oyoq, gavda harakatlarini chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishi lozim. Tarbiyachi bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, hatti-harakatlari sabablarini to‘g‘ri tahlil qilib, unga ta’sir etuvchi vositalarni qo‘llay oladigan bo‘lishi kerak. Yosh avlodni kerakli bilim, ko‘nikma, malakalardan xabardor qilish uchun tarbiyachi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi va uning nutqida quyidagi xususiyatlar aks etishi lozim: • nutqning aniqligi va sofligi; • nutqning irodaviyligi va ravonligi; • nutqning boyligi va ta’sirchanligi. 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish orqali bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishda erishilgan natijalar . O‘quv bilimlarni faollashtirish: 1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi, hamda o‘tilgan mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchiga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifaning belgilanishi; 2.Mashg‘ulot nomi, rejasi, maqsad va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi va yozib olishlarini aytadi; 3.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; 4. O‘quvmashg’ulot o‘quv ishlarini baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta’lim oluvchi bilimini faollashtirish; 5 Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematika bo‘yicha ishlarni rejalashtirish mavzusi yuzasidan tezkor- so‘rov savol-javob, aqliy hujum , o‘ylang va juftlikda fikr almashing va boshqalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o‘quv materialining bayoni; 6.Nazariymashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Asosiy holatlarni yozdiradi; 30 7.Slaydarni Power Point tartibida namoyish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy ma’lumot bayon qiladi.Yangi o‘quv materialini mustahkamlash; 8.Mustahkamlash uchun savollar beradi.Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 9.Kichik guruhlarga bo’ladi, kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi. Har bir guruhga topshiriq beradi va baholash mezoni Uy vazifasini taqdim etadilar.Savollarga javob beradilar. Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo‘linadilar.Kichik guruhda ishlash bilan tanishtiradi, Ishni bajarish yo‘riqnomasini beradi 10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruhsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o‘tkazadi .Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi; 11.Ishga ajratilgan vaqt tugaganligini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savol berishlarini,shu bilan birga o‘zaro bir-birlari bilan bahslashishlarini eslatadi. Javoblarni to‘ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi; 12.Guruhlar ishini o‘zaro baholashni o‘tkazadi. 13.Mavzuni har bir qismi bo‘yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy mashg’ulotlaridagi ahamiyati bilan bog‘lab mavzuni yakunlaydi; O ‘quv so`z va iboralar: Induktiv-keltirib chiqarish , hulosa chiqarishga asoslangan mantiqiy bilish metodi,tafakkur formasi. Deduktiv-umumiydan yakkaga qarab borish yo‘ki bir qancha ma’lum umumiy hukmlardan yangi yakka bir hukm keltirib chiqarishdan iborat xulosa chiqarish turi mantigiy tafakkur formasi. Abstraksiyalash- narsa va xodisalarning ayrim belgi va sifati yo‘ki hususiyatini fikran ulardan ajratib olib ,uni mustaqil fikr ob’ektiga aylantirishdan iborat aqliy operatsiya. Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga yetguncha davlat va nodavlat ta’lim muasasalarida xamda oilalarda amalga oshiriladi. Aqliy kamolot bu yoshning o‘sib, tajribaning boyib borishi 31 munosabati bilan tarbiyaviy ishlar ta’sirida bolaning aqliymashg’ulotndai ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlarining majmuasidir. Bolalarning 6-7 yoshdan boshlab maktabga o‘qishga o‘tishi munosabati bilan ularni maktab ta’limini tayyorlash uchun aqliy rivojlanish yetarli darajada bolishini ta’minlash tarbiyachining javobgarligini yanada oshiradi. Matematik tushunchalarni rivojlantirish muammosi psixologik nuqtai nazardan quyidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Tushunchaning tuzilishi va shaklining paydo bo`lishi; Tushunchalarni shakllantirish uchun aqliy harakatlar va aqliymashg’ulot yo`llarini, usullarini rivojlantirish. Psixologik, pedagogik tadqiqotlarni ko`rib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish tarbiyachi rahbarligida , maqsadli tashkil qilinganmashg’ulot jarayonida samarali rivojlanadi. Tarbiyachi rahbarligida ta`lim jarayonida umumlashtirish, fikrlash, mantiqiy bog`lash,bilimlari rivojlanadi va bu pedagogik jarayonda o`z aksini topadi. Fan-texnikani va hayotning zamonaviy rivojlanish darajasi maktabgacha ta`lim oldiga o`sib kelayotgan yosh avlodlarga ta`lim-tarbiya berish jarayonini uzluksiz takomillashtirish vazifasini qo`yadi. Psixologlar, pedagoglar va metodistlar tajribali tarbiyachilar bilan mashg`ulotlarni tashkil etish yo`llari, shakllari hamda uslublarini , bilim va ko`nikmalar sifatini ko`tarish ishlari amalga oshirishmoqda. Ta`lim-tarbiya sifatini ko`tarish talablarini qo`yayotganda yosh avlod bilan matonatli xizmat qilish muhimdir, maktabgacha ta`lim faqatgina anuq bilimlar hajmini belgilabgina qolmay, balki o`zlashtirilgan bilimlar olingan natijalar asosida bolalarga matematik tushunchalarni rivojlantirilishi lozimdir. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari “Talim to‘g‘risida”gi Qonun , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son ”2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda Vazirlar mahkamasining 2017-yil 21- noyabrdagi 929-son ”O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risida”gi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan.Ushbu hujjat 32 birinchi navbatda oilaga bolaning to‘laqonli rivojlanishida ta’lim –tarbiyasida, uni maktabda ta’lim olishiga samarali tayyorlashda yordam berishni nazarda tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining maqsadi maktabgacha ta’limning mazmunini belgilaydi va mulk shaklidan qat’i nazar, maktabgacha ta’lim muassalarini bolalikning qadr-qimmatini saqlab qolgan holda barcha bolalarning teng huquqligini va har bir bolaning individual rivojlanishini tadbiq etishga yo‘naltirilgan. Bolalar rivojlanishiga qo‘yilgan.Davlat talablari ularning rivojlanishiga: 1 Jismoniy rivojlanish, o‘z-o‘ziga xizmat va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; 2 Ijtimoiy-hissiy rivojlanish; 3 Nutq,muloqot,o‘qish va yozish malakalari; 4 Bilish jarayonining rivojlanishi; 5. Ijodiy rivojlanish yonalishlari orqali belgilab berilgan. Bu beshta yirk soha kichik sohalarga bo`linib ,birgalikda bola rivojlanishining yaxlitligini tashkil etadi.Xar bir bolalarning rivojlanishiga qo‘yilgan talab, talabni egallash uchun bolalar qilishlari kerakligini ko‘rsatuvchi komponentlar,indicator (talabni indicator belgilaydi), ta’limga yondashuv va talabni egallashga yo‘naltirish maqsadida uy yoki MTT amaliy mashg’ulot turlari va bola havfsiz muhitni tashkil etishga oid tavsiyalar bilan berilgan. Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayonini tarbiyachilar tomonidan tog‘ri tashkil etilishi, ma’sul shaxslar tomonidan uni nazorat qilinishining afzalligini ta’minlash, maktabgacha yoshdagi bolalar ota-onalarining oilada bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishi uchun qulaylik yaratish maqsadida” Ilk qadam”o‘quvdasturi ishlab chiqildi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish borasidagi Davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan me’yoriy- huquqiy hujjat bo‘lib, unda maktabgacha ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari, o‘quvtarbiyaviymashg’ulotning asosiy g‘oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning ta’limning keying bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilangan. Davlat o‘quv dasturi 7 bobdan iborat. Dastur uchta asosiy bo‘limni qamrab oladi: -maqsadli 33 - bu tushuntirish xati hamda dastur o‘zlashtirilishining rejalashtirilayotgan natijalarini o‘z ichiga oladigan bo‘lim; mazmunli - bu dasturning umumiy mazmunini ifodalovchi va bolalar shaxsining to‘laqonli rivojlanishini ta’minlovchi bo‘lim; tashkiliy – bu dasturning moddiy-texnik ta’minoti ta’rifini, ta’lim va tarbiyaning metodik materiallar va vositalar bilan ta’minlanganligini, kun tartibini, shuningdek, tadbirlar, bayramlar, rivojlantiruvchi muhitni o‘z ichiga oluvchi bo‘lim. ”Bolalarning matematik tushunchalarini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi” fani mazmun jihatdan dasturning ” Bilish jarayonining rivojlanishi” tarkibiga kiradi. Maktabgacha ta’limi yoshida bilim tez sur’atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilim jarayonlari takominlashadi, bola eng oddiy aqliymashg’ulot usullarini egallab oladi. Maktabgacha talim yosh bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlash ularning kelajakdagi butunmashg’uloti uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Kelgusida bolalarning maktabda o‘zlashtirishilari lozim bo‘lgan natural son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalari abstract (mavxum)dir ammo ular real borliqdagi predmetlarga xos bo‘lgan bog‘lanish va munosabatlarni aks ettiradi. Bolalarning real predmetlarning miqdoriy va fazoviy hususiyatlari va munosabatlari xaqidagi tasavvurlari qanchalik boy bo‘lsa, keyinchalik ularning bu tasavvurlardan umumlashtirish va abstraklashtirish yo‘li bilan matematik tushunchalarga o‘tishi shunchalik oson bo‘ladi. “Matematika” so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib «matema» ya’ni ilm-fan degan ma’noni bildiradi. Ta’lim oluvchilarga rivojlanishning ilk pog‘onalarida matematik tushunchalarning kelib chiqish tarixini “Qanday?” diagrammasini to‘ldirish orqali tushuntirish. Nima uchun qadimgi odamlarga matematik bilimlar kerak bo‘lgan, ular sanash malakalarini qanday o‘rganganlar? Uzoq o‘tmishda odamlar juda kam bo‘lishgan, cho‘lu biyobonlar, o‘t-o‘lanlar ko‘po‘sgan joylarda kam miqdordagi podachilar qabilalari yashar edilar. Har safar mollar o‘t-o‘lanlarni eb, maysazorlarni toptab tashlaganlaridan so‘ng podachilar qabilasi boshqa, o‘t-o‘lanlar o‘sib yotgan erga ko‘chib borardilar. Odamlar uyni asosan mol terisidan qurib uni Palatka yoki yurta deb atardilar. Bunday usulda qurilgan uyni bemalol bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib yurish mumkin edi. Yurta va 34 palatkalarni daryoga yaqin, unumli erlarga qurib, u erda bemalol dexqonchilik ishlari bilan ham shug‘ullanishlari mumkin edi. Shundan so‘ng odamlar orasida yer egalari paydo bo‘la boshladi. Yer egalari o‘z oilasi va ularga tegishli bo‘lgan xalq bilan ma’lum bir joyda yashash jarayonida qabilalar hosil bo‘lgan. Keyinchalik qabilalardan qishloqlar, qishloqlardan shaharlar paydo bo‘lgan. Yahshi hosil olish albatta oson bo‘lmagan ,uning uchun yerga keraklicha ishlov berilgan, o‘z vaqtida donni ekish, keraksiz o‘tlardan tozalash, suv quyish, sug‘orish kerak bo‘lgan. Yer egalari oldida polizlarga daryodan suv olib kelish uchun kanallar qazdirish, agar poliz balandlikda joylashgan bo‘lsa unda suvni yuqoriga olib chiqish masalalari turgan. Yani bunda er egalari bu muammolarni hal qilish uchun boshlarini ancha qotirishga to‘g‘ri kelgan. Podachi esa xar kuni qo‘ylarini yaylovga olib chiqaradi, qaytayotganda ham hammasini toliq qaytarib olib kelishi kerak, lekin u sanashni bilmaydi. Qo‘y, mollar soni esa kamayib borar edi. Shundan so‘ng podachi xar kuni qo‘ylarni qo‘yhonadan chiqara turib, xar birini chiqarganda arqonga bitta tugun tuggan. Qo‘ylarni soni qancha bo‘lsa tugunlar shuncha bo‘lgan, qaytgach esa har bir qo‘yni qo‘yhonaga kirgizganda arqondagi 152 bitta tugunni yechgan. Shunday qilib teng kuchga ega bo‘lgan kam yoki ko‘plikni xosil qilingan. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida odamlar sanashni bilishmagan. Bir qancha predmetlarni ular “ko‘p” tushunchasi bilan ifodalashgan. Bu ham sanoq emas edi. Bir qancha o‘xhshash pretmedlarni ajratish, taqqoslash natijasida “to‘rt”, “besh”, “olti”, “etti”, tushunchalari kirib bordi. Oxirgi so‘z “yetti” ko‘p tushunchasi ko‘p vaqt saqlanib turgan. Odamlar sanashni asta-sekinlik bilan o‘rgana boshlashgan, ularni o‘qituvchisi esa hayotning o‘zi bo‘lgan. Qadimgi odamlar ovqatni ‘o‘zlariga asosan ovchilik yo‘li bilan topishgan. Bizon, bug‘ularga butun qabila bo‘lib ov qilishardi, agar ular ozchilik bo‘lishsa o‘ljani tutisha olmasdilar. Ular orasida yoshi ulug‘ , tajribaliroq ovchi qolganlarga rahbarlik qilgan. O‘lja qochib ketmasligi uchun uni qurshovga olish kerak edi. Taxminan besh kishi o‘ljani o‘ng tomonidan, etti kishi orqasidan, to‘rt kishi chap tomonidan o‘rab olib tutishi, bunda esa sanoqsiz hech iloji yo‘q edi. Ovchilar boshlig‘i kim qaerda, necha kishilashib turishini taqsimlab berar edi. Ular besh yoki etti sonini bilmasa ham lekin kerakli miqdorni barmoqlari bilan 35 ko‘rsatib bera olardilar. Xuddi qo‘limdagi besh barmog‘imdek bilaman degan gap ana shu davrdan bizgacha yetib kelgan bo‘lsa ajab emas. Masalan 5 soni o‘rniga ular “qo‘l”, 10 soni o‘rniga ikkita qo‘l deyishardi. Agar 20 soni aytilsa ularning qo‘l barmoqlari yoniga yana oyoq barmoqlari ham qo‘shiladi. 1935 yillarda Chukotkada yashovchi xalq ham qo‘l barmoqlari yordamida sanashgan ekan. Bir kuni yozuvchi Semushkin Chukotkaga boribdi. U kerakli manzilga etib borguncha qadar yo‘lda bug‘ular to‘dasini ko‘ribdi. Ularni sanab ko‘rsa ular 128 ta ekan. Semushkin bug‘ular egasi bilan uchrashib bug‘ularni sonini so‘raganida u: - “Men ularni sanamaganman. Agar bitta bug‘u to‘dadan yo‘qolib qolsa ko‘zlarim bilan chamalab bilaman” – debdi. So‘ng mehmonga yarangaga borib, uni poylab o‘tirishini ungacha bug‘ular egasi bug‘ular sonini bilib borishini aytibti. - “Biz yarangada ozgina tammadi qilib bo‘lib, do‘stlarim bilan suxbatlashib o‘tirgan edik, ikki soatlardan so‘ng bug‘ular egasi kirib to‘dadagi bug‘ular soni 128 ta ekanligini aytdi”. Men unga – “balki sen yanglishgandirsan” dedim. So‘ng yana bir bor bug‘ularni sanash uchun xisobchi chaqirtirildi. Xisobchi sanash uchun o‘zining oila a’zolarini va qo‘shni yarangadan yana ikki kishini chaqirib o‘zini, oila a’zolarini va ikkita qo‘shnini qo‘l va oyoqlaridan foydalanib bug‘ular miqdorini aniqladi. Shunday qilib qadimgi odamlar ularga tabiat in’om etgan qo‘l va oyoq barmoqlaridan foydalanib sanashni o‘rganishgan. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida odamlar sanashni bilishmagan. Bir qancha predmetlarni ular "ko‘p" tushunchasi bilan ifodalashgan. Bu ham sanoq emas edi. Bir qancha o‘xshash predmetlarni ajratish, taqqoslash natijasida "to‘rt", "besh", "olti", "etti" tushunchalari kirib bordi. Oxirgi so‘z "yetti" ko‘p tushunchasi ko‘p vaqt saqlanib turgan. Ana shu davrda bizgacha "Yetti o‘lchab bir kes" maqoli saqlanib kelgan. Xo‘jalik ishlarida ba’zi bir qiyinchiliklar tug‘ilishi natijasida sanoq me’yori ancha kengaydi. Buning uchun odam qurshab turgan predmetlardan foydalana boshladi, u 153 yog‘ochlarga bolta bilan urib belgi qilar, arqonda tuguncha bog‘lar, tosharni to‘plam qilib jamlab sanar e'dilar. Bunda odam barmoqlari alohida o‘rin tutar e'di. Bunday qurol sanoq hisobini uzoq vaqtgacha saqlar, har doim yonda va harakatda e'di. Qadimgi odamlar nutqi uncha boy e'mas, so‘z bilan tushuntirolmagan narsasini qo‘l 36 harakati bilan tushuntirar (huddi biz buni tilimizni tushunmagan odam bilan qo‘l harakatlari bilan gaplashgandek) edi. Tabiiyki barmoqlar 10 ta ekan keyinchalik 10 soni "ko‘p" mazmunini anglatar, boshqa halqlarda 5 raqami chunki 1 ta qo‘lda 5 ta barmoq bor, keyin 20 raqami ya’ni qo‘l va oyoq barmoqlaridan foydalangan holda sanashni boshlaganlar. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida sanoq sekin rivojlangan, avval odamlar bir necha o‘nliklarni keyinroq yuzliklar bilan sanashgan. Juda qadimdan odamlar, hayvonlar, o‘simliklar (sabzavot va mevalarni) uy-ruzgor buymlarni sanash natijasida e'sa son kelib chiqqan. XXI asr - ilk tehnikani taraqqiy e'tgan asridir. Biror 1 fanni taraqqiy e'tganini oliy matematikasiz ko‘z oldimizga keltirib bo‘lmaydi. Odamlar ilgari barmoq tayoqchalarda sanagan bo‘lsalar, e'ndi e'lektron hisoblash mashinasidan - komp'yuterlarda hisoblashmoqda. Ilk fanni bunday tez taraqqiy e'tishi har 1 insonni ongi yuksakligini bildiradi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashda butun O‘zbekiston jamoatchiligini oldiga ulkan vazifa qilib qo‘yildi. Bu vazifalarni amalga oshirish butun O‘zbekiston pedagoglar, tarbiyachilar zimmasiga yuklatildi. Inson xamisha dunyoning sir-sinoatlarini anglab yetishga intiladi. O‘zicha nimalarnidir yaratadi: quradi, buzadi. Ularning mukammallik darajasi esa yaratuvchi inson ilmiga suyanadi. Ilmning kuchi olamshumul kashfiyotlar zamirida bo‘y ko‘rsatib turibdi. Buni ko‘rish uchun kundalikmashg’ulotimizga aylanib ulgurgan televizoru, kompyuterlar, mashinalaru samolyotlardan tortib, oddiy texnika ixtirolarigacha kuzatish kifoya. Bu kabi mo‘jizalarning zamirida esa, shak-shubhasiz, ilmlarning shoxi bo‘lmish matematikaning hissasi bor. Ayni paytda xayotimizni matematikadan ayri holda tasavvur etishimiz mushkul. U aqlni tarbiyalab, hayotdagi mavjud xodisa va jarayonlarni mantiqiy mushohadalar asosida tahlil qilishni o‘rgatadi. Xayotda duch keladigan ayrim muammoli masalalarni to‘g‘ri va aniq yechishni talab qiladi. Mana shu xulosalar haqiqat qonunlarini yaratadi, xodisalarning matematik modellarini ifodalaydi. Haqiqatga esa osonlik bilan erishib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, matematika fanini zinapoyaga qiyos qilish mumkin. Pillapoyaning oldingi qismini bosmay turib keyingisiga o‘tish oson bo‘lmaganidek, matematikaning dastlabki 37 mavzularini anglamay turib, keyingisini o‘rganib bo‘lmaydi. Matematika bir butun, yaxlit fan. Unda xamma tushuncha, teoremalar uzluksiz va ketma-ketdir. Aslida, inson tug‘ilgandan to bu dunyoni tark etgunicha matematik qonuniyatlar ichida hayot kechiradi. Buning eng sodda isboti mehnatiga yarasha xaq olishidadir. Ya'ni, siz bajargan ishda sarf qilgan kuchingiz, vaqtingiz, ilmingiz qiymatini beradigan miqdor bor. Siz qaysi kasb vakili bo‘lishingizdan qat'i nazar, matematikaga yuzlanmasdan ilojingiz yoq. Iqtisodchi foydaning ulushini aniqlash uchun matematik formulalarga tayanadi. Tabib bemorining kasalini aniqlash mobaynida uning qaytalanish davrini, oldingi holatlar 154 bo‘yicha davolanish muddatini o‘rganadi. Dorilarni qancha miqdorda iste'mol qilish kerakligi ham aynan matematik qonuniyatdir. Dehqon bozorga olib kelgan mahsulotini yil mobaynida yetishtirgan bo‘ladi. Unga qancha mehnatiyu sarf-xarajat ketgani maxsulotining narxini belgilashda yordam beradi. Matematikada mantiqiy fikrlashni o‘rgangan inson, uni hayotning xohlagan soxasida qo‘llay oladi. lk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari “Talim to‘g‘risida”gi Qonun , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29- dekabrdagi PQ-2707-son ”2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda Vazirlar mahkamasining 2017-yil 21- noyabrdagi 929-son ”O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risida”gi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan.Ushbu hujjat birinchi navbatda oilaga bolaning to‘laqonli rivojlanishida ta’lim –tarbiyasida, uni maktabda ta’lim olishiga samarali tayyorlashda yordam berishni nazarda tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim- tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining maqsadi maktabgacha ta’limning mazmunini belgilaydi va mulk shaklidan qat’i nazar, maktabgacha ta’lim muassalarini bolalikning qadr-qimmatini saqlab qolgan holda barcha bolalarning teng huquqligini va har bir bolaning individual rivojlanishini tadbiq etishgayo‘naltirilgan. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarni bilim darajasini ko‘tarish uchun avvalo 38 pedagoglar kasb salohiyatini oshirish, ta'lim jarayoni mazmuni va sifatini takomillashtirish, ota-onalar o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlarini jonlantirish zarur. Maktabgacha yoshdanoq bolalarda tegishli hajmda bilim, ko‘nikma, malakalari hosil qilinadi. - quvnoq qahramonlar ishtirokidagi ertalabki badantarbiya; -interfaol o‘yin shaklidagi ingliz tilimashg’uloti; -mental arfimetika va matematik hisob asoslari; - yosh sayyoh (mitti do‘stlarimiz uchun O‘zbekistonning qadimgi shaxarlar haqidagi ko‘rsatuvlar. Dastur O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligining 2018 yil 7 iyuldagi 4-sonli hay'at yig‘ilishi qarori bilan “Ilk qadam” O‘quv dasturi tasdiqlangan va nashr qilish uchun tavsiya etilgan. Maskur o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasidagi ilk va maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni ta'lim olishida qo‘llanilsin deb belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan quyidagi ta’lim muassasalarida: -davlat maktabgacha ta’lim muassasalari; -maktabgacha ta’lim sohasida xizmat ko‘rsatuvchi nodavlat muassasalari; -maktabgacha guruhlarga ega bo‘lgan «Mehribonlik» bolalar uylari; -maktabgacha va boshlang‘ich ta’limni nazorat qiluvchi boshqaruv organlarida -ushbu davlat o ‘quv dasturini qo‘llash majburiydur. Maktabgacha ta'lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq 1. “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari”va ”Ilk qadam” davlat dasturining mazmun-mohiyati, asosiy soha va kichik sohalari. 2 ”Ilk qadam” davlato‘quv dasturi tarkibi haqida tushuncha 3. „Ilm yo‘li“ variativ dasturi haqida tushuncha. 159 ishlab chiqilgan me'yoriy-huquqiy hujjat bo‘lib, unda maktabgacha ta'lim tashkilotsining maqsad va vazifalari, o‘quv-tarbiyaviymashg’ulotning asosiy g‘oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning ta'limning keyingi bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilangan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berishda kompetensiyaviy yondashuv o‘sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan, axloqiy me'yor va qadriyatlarni 39 o‘zlashtirishi, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, «Men» obrazini qurish bilan bog‘liq bo‘lganmashg’ulot usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko‘zda tutadi. Boshlang‘ich muhim kompetensiyalar bolaningmashg’ulot va axloq sub'ekti sifatidagi yaxlit rivojlanishini talab etadi. Kompetensiya bolaning bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlari majmuidir. Boshlang‘ich kompetensiyalar, rivojlanish sohasidan qat'i nazar, bola shaxsi shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetensiyalari: Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi. - O ‘yin kompetensiyasi – bolaning o ‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy jarayon uchun asos hisoblanadi. - Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq qoidalari va me'yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tuta olish mahorati. - Bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quvva amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish. Shuni yoddatutishlozimki,o‘yin-ta'limmashg’uloti kunduzgi uyquni hisobga olmaganda kamida 38% ni, bolalarning ochiq havoda bo‘lishi kamida 38% ni, mustaqil ‘yinmashg’uloti kamida 24% ni, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish (sanitariya-gigienako‘nikmalari) kamida 20% ni, ota onalarni bolalar rivoji taraqqiyoti to‘g‘risida xabardor qilishkamida 3% ni tashkiletadi. Bolaning kompetensiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida belgilanadi: - jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi; - ijtimoiy-hissiy rivojlanish; - nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; - bilish jarayonining rivojlanishi; - ijodiy rivojlanish. «Ilk qadam» o‘quv dasturining asosiy maqsadi hayoti davomida uzluksiz rivojlanishga qodir bo‘lgan shaxsni shakllantirish. Ushbu zamonaviy pedagogik tizimning asosiy o‘ziga xosligi bolalardao‘qishga qiziqish uyg‘otish hisoblanadi. Bu esa bolalarni ta’lim jarayoniga qiziqtirishga alohida e’tibor berish kerak deganidir. Ushbu jarayon davlatning yangi talablariga asoslanadi. U bola rivojlanishining beshta asosiy yo‘nalishini qamrab oladi: – Jismonay rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; – Ijtimoiy-hissiy rivojlanish – Nutq,muloqot, o‘qish va yozish