1 MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA SENSOR TARBIYA BERISH Mundarija: I BOB.Kirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish o’rganishning nazariy asoslari 1.1 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini sensor tarbiya orqali rivojlantirishning nazariy asoslari 1.2 Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik psixologik imkoniyatlari II.BOB. 2.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni sensorli tarbiyalash usullari 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish orqali bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishda erishilgan natijalar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini sensor tarbiya orqali rivojlantirishning nazariy asoslari. Sensor tarbiya lotincha so‘z bo‘lib, hissiyotlarni tarbiyalash, bolalarning hissiy jarayonlarini muayyan maqsadga yo‘naltirilgan holda to‘laqonli rivojlantirishni nazarda tutadi. Bu jarayonda bolalarning hissiyotlari, tasavvurlari, idroklari tarbiyalanadi. Sensor jarayonlar o‘zida bilishning dastlabki bosqichini mujassamlashtiradi. Bolalarning hissiy bilish sohasini shakllantiradi.Shuning uchun ham sensor tarbiya aqliy tarbiya jarayoni sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga ko‘ra sensor tarbiya bolalarning aqliy rivojlanishlari va estetik tarbiyalari uchun asos yaratadi. Bu jarayonda hissiyotlardan unumli bilishga o‘tiladi. Idrok qilishdan tafakkurga tomon rivojlanish vujudga keladi. Bolalarda izchil intellektual faoliyat tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun ham sensor tarbiya jarayoni bolaning amaliy faoliyati rivojlanishida alohida o‘rin egallaydi. Sensor tarbiya jarayoni o‘zida buyumlarning shakllari, hajmi, ular orasidagi munosabatlar ko‘lamini idrok etish, musiqa tinglash qobiliyati, nutqni tovush jihatdan tahlil qilish ko‘nikmasining takomillashishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham sensor tarbiya maktabgacha ta’lim jarayonida alohida ahamiyatga ega. Chunki aynan shu davrda boladagi hissiy jarayonlar jadal rivojlanadi. Bu davrda hissiy a’zolarning mashq asosida rivojlanishiga alohida e’tibor qaratish talab etiladi. Chuqur o‘ylangan pedagogik-psixologik asoslarga tayangan holda tashkil etilgan faoliyat jarayoni bolada turli-tuman hissiy layoqatlarning shakllanishiga imkon beradi. O‘tgan XX asrning ikkinchi yarmiga kelib, bolalarning sensor tarbiyasiga alohida e’tibor qaratila boshlandi, uning ilmiy asoslarini chuqurlashtirishga kirishildi. Chunki maktabgacha ta’lim jarayoni bolaning kelajakdagi taraqqiyotini ta’minlovchi muhim bosqich hisoblanadi. Pedagoglarning diqqat-e’tibori xuddi mana shu bosqichni ilmiy- metodik jihatdan ta’minlashga qaratildi. Mazkur bosqichda amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolaning imkoniyatlarini maksimum darajada ro‘yobga chiqarish uchun qulay pedagogik sharoit yaratadi. Chunki bolaning har bir yosh davri o‘ziga xos pedagogik-psixologik xususiyatlarga ega. 3 Masalan, kichik maktabgacha ta’lim davri boladagi idrok qilish jarayonining jadal rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham sensor tarbiya va bola idrokining vujudga kelishi masalasi ko‘pgina mutaxassislar e’tiborini o‘ziga qaratib kelmoqda. Chunki sensor tarbiya bolaning atrof-muhitni to‘liq idrok etishini ta’minlashga yo‘naltirilgandir. Atrof- muhitdagi narsa-buyumlarni to‘liq idrok etgan taqdirdagina bola uni o‘z nutqida ifodalay oladi. Olamni idrok etish, bilish asosi sifatida bolaning hissiy tajribasi muhim ahamiyatga ega. Aqliy, estetik, axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyati bolaning hissiy rivojlanishiga bevosita bog‘liqdir. Bola atrofdagilarni qanchalik aniq ko‘ra olsa, tovushlarni tinglasa, ularni farqlasa, o‘ziga xos jihatlarini sezsa, nutqi rivojlanishi uchun muhim asos vujudga keladi. Bugungi kunda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga pedagoglar e’tiborini qaratish alohida dolzarblik kasb etmoqda. 4 bilan muloqoti unga hodisalar va narsalarning mohiyatini aniqlash imkonini beradi. Bularning barchasi bolaning hissiy layoqatini rivojlantiradi va so‘z boyligini oshiradi. Ayni vaqtda ta’lim amaliyotida qat’iy talablar va davlat buyurtmasi asosida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayoniga nisbatan ehtiyoj kuchaymoqda. Chunki O‘zbekiston davlati va jamiyati shaxsning erkin rivojlanishi uchun qulay pedagogik imkoniyatlarni yaratishga alohida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Maktabgacha ta’lim bosqichida har bir bola davlat talablarida nazarda tutilgan so‘z boyligi, mazkur so‘zlardan nutqda foydalanish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim jarayonining mazmuni tubdan yangilanmoqda. Mazkur jarayonda M.Montessori usulidagi yangi pedagogik texnologiyalar tadbiq etilmoqda. Shu tariqa maktabgacha ta’lim jarayoniga qimmatli g‘oyalar, tajribalar tadbiq etilmoqda. Bolaning har tomonlama rivojlanishi va muhim nutqiy ko‘nikmalarga ega bo‘lishida sensor tarbiya alohida o‘rin egallaydi. Buning uchun maktabgacha ta’lim jarayoniga sensor tarbiyani keng tadbiq etish taqozo qilinmoqda. Masalaga shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonni sensor tarbiya asosida bolalarning nutqini o‘stirish maqsadini ko‘zlagan holda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. G.L. Rozengart-Pupko bolaning nutqni tushunish (idrok qilish) jarayonini tahlil qilib, ko‘ruv idroki va buyumlarga ko‘z yugurtirib, ularning nomlarini tushunish rivojlanishiga yordam beradi, - degan xulosaga keladi. Z.I. Barabanova esa, bolaning nutqni idrok qilish jarayonini tekshirib, undagi turli analizatorlarning ahamiyatiga baho beradi. Uning ta’kidlashicha, qo‘zg‘atuvchi 10 marta namoyon bo‘lishida ko‘rish analizatorlarining yo‘nalishi bolada 86 % gacha saqlanadi, eshitish analizatorlarining 60% esa yo‘qola boshlagan. D.B. Elkonin ning ta’kidlashicha esa, nutqni tushunish vujudga kelishining asosoy shartlari quyidagilardan iborat: 1.Umumiy holatdan asosiy fikrni ajrata olish; 2.Narsalarga diqqatini qaratish; 5 3.Favqulodda holatga qarab anglanadigan his-tuyg‘uning mavjudligi va boshqalar. Ilk va maktabgacha kichik yoshdagi bolalarni buyumlarning shakli, hajmi va rangi bilan tanishtirish, ularning nomlarini o‘rgatish hamda xususiyatlari haqida aniq tasavvur hosil qilishda sensor tarbiya jarayonidan unumli foydalanish zarurligini kuzatishlarimiz yaqqol ko‘rsatmoqda. Sensor tarbiya maqsadga muvofiq tarzda yo‘lga qo‘yilsa, bolalarning nafaqat nutqi, balki axloqiy-estetik tasavvurlari boyitiladi, jismoniy rivojlanishlari ta’minlanadi. Sensor harakatlar bolalarning nutqini rivojlantirish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Bolalarda buyumlarning shakli va rangini farqlash ko‘nikmasi shakllangan bo‘lsa, ular atrofdagi narsalarning xususiyatlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar. Bu esa ularning tasvirlash, rasm chizish, loy, plastilin, qog‘oz va matodan turli xil narsalar yasash hamda qurish ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. 6 shartidir. Sensor tarbiya jarayonida bolalar turli buyumlar, tabiat hodisalari, hayvonot va o‘simliklar olami bilan tanishtirilishlari natijasida ularning o‘ziga xos jihatlarini bilib oladilar. Bu o‘z navbatida ular nutqining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Buyumlarning turli-tuman ranglari, shakllari, hajmi va fazoviy holatlarini bolalar o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgandagina ular haqida aniq tasavvurga ega bo‘ladilar va har birining nomlarini yodda saqlaydilar. Ba’zi buyumlar, qushlarning tovushlarini musiqaga qiyoslagan holda idrok etadilar. Buyumlarning qattiq-yumshoq, yengil-og‘ir, sovuq yoki issiqligini qo‘llari bilan ushlab sezadilar va nutqlarida ifodalaydilar. Sensor tarbiya bolaning sezgilari va idrokini muayyan maqsadga yo‘naltirgan, ayniqsa ularning nutqini rivojlantirishga qaratilgan holda tashkil etish kerak. Har qanday nutqni rivojlantirish jarayoni bolaning borliqni sezishi va idrok etishi bilan bevosita bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki bolaning nutqi uning fikr ifodalash jarayonida amal qiladigan hodisadir. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaning og‘zaki nutqi, ya’ni so‘zlash faoliyati rivojlantiriladi. Bolaning so‘z boyligi ortib, nutqi rivojlangan sari uning fikrlash jarayoni tezlashadi. Bu jarayonda ularning sezgilari, idroklari, hissiyotlari, xotiralari, o‘y-xayollari tarkib topib, namoyon bo‘la boshlaydi. Bolalar ko‘rish, sezish, ularning nomlarini o‘rganish yordamida tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladilar. Agar bolaning sezgilari va idroki sensor tarbiya jarayonida takomillashtirilsa, uning tevarak-atrof, olam haqidagi tasavvurlari shunchalik kengayadi. Bolalarning sensor tarbiyasi, ularda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish faoliyatining kengayishi uchun muhimdir. Pedagogikada sensor tarbiya deganda bolalarda ta’sirchanlik qobiliyati, sezish hamda idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik ta’sir turlari tushuniladi. Pedagogikada sensor tarbiyaning mazmuni va usullarini aniq belgilash, psixologiyada idrok va sezish muammolarining qanday tushunilishiga bog‘liq. Bunda: 7 1.Idrok qilish jarayonida bola o‘z hayotiy tajribasi davomida nimani egallangan? 2.Bolaning nutq faoliyatini rivojlantirish qanday amalga oshiriladi? degan savollarga javob izlash alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim nazariyasida sensor tarbiyaga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Bunday yondashuvlar F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.I.Tixeyeva va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. O‘zbek pedagoglaridan Sh.A.Abdullayeva, M.Rasulova, Oxunova[, L.Nazirovalar mazkur muammo bilan shug‘ullanganlar. Ushbu tizimning vujudga kelishi va shakllanishi psixologiyadagi idrok etish nazariyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar taraqqiyotining har bir bosqichi ularning ruhiy rivojlanishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Bolalar bilan metodik mashqlarni bajarishda ularning yoshi, individual xususiyatlariga tayangan holda mashg‘ulotlarni tashkil etish, ular nutqining muvaffaqiyatli rivojlanishini ta’minlash imkonini beradi. 8 Bolalarning maktabda bilimlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari uchun ta’lim- tarbiyaviy ishlarni maktabgacha ta’lim muassasalarida kuchaytirish va ularni o‘rab turgan narsa-buyumlarga nisbatan sinchkov, qiziquvchan bo‘lishga o‘rgatish zarur. Buning natijasida bolalarning dunyoqarashlari va nutqlari rivojlanadi. Bolalarning sezgilarini rivojlantirish orqali ularning nutqini o‘stirish nazariyasi va amaliyotini O.Roziqov, R.Safarova, Sh.Abdullayeva, E.G’oziyev. A.Usova, N.Sakulina, L.Venger, V.Muxin singari pedagog va psixologlar ilmiy jihatdan asoslab berganlar. Sezgi orqali bolalarning nutqini o‘stirish ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Sensor jarayonlar sezgi a’zolari faoliyati bilan bog‘liqligini N.Podd’yakov va V.Avanesovlar ko‘p bora ta’kidlaganlar. Maktabgacha yosh davrda bolalarda narsalarning nomlari, shakllari, ranglarini idrok etish va eslab qolish jarayoni jadal kechadi. Bunda narsa-buyumlar haqidagi barcha tasavvurlar bevosita ko‘rib, nomini eshitish va ular yordamida turli harakatlarni bajarish jarayonida shakllanib boradi. Bolalardagi his qilish va idrok etish jarayoni ularning so‘zlarni o‘zlashtirish va ular yordamida fikrlash ko‘nikmalarini jadal rivojlantiradi. Shunga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan so‘zlarni o‘rgatayotganda aniqlik tamoyiliga tayanish lozim. Bu asrlar davomida sinalgan didaktik tamoyillardan biridir. Uning zamirida bir qator didaktik qonuniyatlar o‘z ifodasini topgan. Bolalarning hissiy a’zolari tashqi ta’sirlarni turlicha qabul qilishi, aksariyat bolalarda voqea-hodisalardan ta’sirlanishning kuchli bo‘lishi kabilar. Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda nafaqat ko‘rganlarini idrok etish, balki tinglash layoqatining mavjud darajasini ham hisobga olish lozim. Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda turli buyumlarning nomlari, ularning xususiyatlarini bolalarga aniq, to‘liq yetkazish, narsalarning ranglari, shakllari, hajmi haqida muayyan tasavvur hosil qilish zarur. Pedagogik-psixologik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning nutqini o‘stirishda sensor tarbiya jarayonidan foydalanish ularning umumiy, aqliy rivojlanishlarini ta’minlash imkonini beradi. 9 Sensor tarbiyaning birinchi bosqichi hissiy tajribaga asoslangan tushunchalar: bizni o‘rab turgan borliq, hayotni anglash, erkin fikrlash kabilarni maktabgacha yoshdagi bolalarda shakllantirishda poydevor sifatida xizmat qilishga qaratilgan. Aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiyadagi muvaffaqiyatlar maktabgacha ta’lim muassasalarida sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini o‘stirishga qay darajada e’tibor berilayotganligi, ya’ni, ularning so‘zlarni ko‘rgan, eshitganlari bilan bog‘lagan holda idrok etishlari, atrof-muhitdagi voqea-hodisalarni anglab, ular haqida fikr bayon qila olishlari, o‘zlari qo‘llagan so‘zlarning ma’nolarini tasavvur qila olishlari lozim. Bola ulg‘aygan sari uning atrofdagi narsalarga ko‘rsatadigan ta’siri, buyumlar haqidagi tushunchalari, tasavvurlari, boshqalarning fikrlarini qabul qilish ko‘nikmalari takomillashib boradi. Shu munosabat bilan ulg‘ayish bosqichi keyingi psixologik rivojlanish va umumiy anglashda samarali natija beradi. Bola qancha kichik yoshda bo‘lsa, his qilish darajasi ham uning hayotida shu qadar katta ahamiyat egallaydi. Narsalarning xususiyatlarini o‘zlashtirish jarayonida ular haqida to‘liqroq tasavvurga ega bo‘lish uchun bola buyumlarning o‘zaro farqlanuvchi xususiyatlaridan bir vaqtning o‘zida foydalanishni o‘rganishi lozim. Sensor tarbiya jarayonida bolalarga turli buyumlarni o‘zaro bir-biridan farqlashda ularning nomi, shakllari, hajmi, rangi haqida tushuncha berish kerak. Ko‘pgina pedagoglar va psixologlar, jumladan L.Venger, V.Muxinalarning fikrlariga ko‘ra, sensor tarbiya bola uchun o‘zini o‘rab turgan olamni hissiyotlar yordamida anglash hamda uning nutqi va fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirish jarayonidir. Bularning barchasi maktabgacha ta’lim muassasasida mashg‘ulotlar davomida sensor tarbiyaning muhim shartlaridan bo‘lib hisoblanadi. 1.2 Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik psixologik imkoniyatlari . Sensor tarbiyaning bola nutqini rivojlantirishdagi ahamiyatini baholash pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Chunki bu davrda 10 bolalarning fazoviy jismlar, tevarak-atrofdagi buyumlar, ularning nomlari haqidagi tushunchalari va so‘z zaxiralari yetarlicha shakllanmagan bo‘ladi. Rivojlanishning mazkur bosqichida bolalarning xotiralari, sezgilari va idroklari jadal rivojlana boshlaydi. Ularning tevarak-atrofdagi buyumlarning nomlari va xususiyatlarni bilishga bo‘lgan qiziqishlari muntazam ortib boradi. Ilk maktabgacha yoshdagi bolalar buyumlarning nomlari, ular orasidagi tafovutlar, narsalarning rangi, shakli, hajmi, yumshoq-qattiqligi, hidi va mazasini ajrata biladilar. Sensor tarbiya asoschilaridan biri Mariya Montessori maktabgacha tarbiya pedagogikasining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan biridir. M.Montessori tizimi narsalarning nomi, hajmi, rangi, shaklini farqlashga oid mashqlar (ko‘rish, sezish mashqlari), narsa va buyumlarning sathlari, xususiyatlarini farqlashga doir mashqlar, harorat, og‘irlik hamda tovushlarning baland-pastligi, hid va ta’mni farqlashga xos mashqlarni o‘z ichiga oladi. Bolani sensor tarbiyalashda Mariya Montessori harakatlarning ta’sirlarini farqlaydigan mashqlarga taqqoslash va ajratishga alohida ahamiyat bergan. Mashqlarni bajarish jarayonida bolaning erkin va mustaqil bo‘lishi talab qilinadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini sensor tarbiya vositasida rivojlantirish masalasi ko‘plab mutaxassislarning diqqat markazida bo‘lgan. Jumladan, N.M.Shchelavanov, N.M.Aksarina, A.V.Zaporojets, L.A.Venger, YE.I.Radina, G.M.Lyamina, N.F.Ladiginalar ilk yoshdagi bolalarning sensor rivojlanishiga doir xususiyatlarni o‘rganishga ko‘proq e’tibor berish zarur, degan fikrni ilgari surganlar. Taniqli mutaxassislar F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.I.Tixeyeva, A.V.Zaporojets, A.P.Usova, N.P.Sakulinalar to‘laqonli sensor rivojlanishni ta’minlashga yo‘naltirilgan sensor tarbiyani haqli ravishda maktabgacha tarbiyaning asosiy tomonlaridan biri, deb hisoblaydilar. Ular maktab yoshidagi bolalar ongini rivojlantirishning asosi hissiyot orqali tarbiyalashdan iborat ekanligini alohida ta’kidlaganlar. 11 Sensor rivojlanish bola umumiy aqliy rivojlanishining poydevorini tashkil qiladi, zero, to‘laqonli idrok etish bolalarning maktabgacha ta’lim muassasalarida muvaffaqiyatli tarbiyalanishlarida muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq о‘stirishda ayrim muammo va kamchiliklar chiroyli qilib yoritilgan. Oilada ota onaning farzand tarbiyasi bilan birga bola bilan qanday gaplashish, unga ertaklar aytib berishi hamda tarbiyachilarni mohirona faoliyatiga oydinlik kiritib berilgan. Oilada va bog‘chada nutqida nuqsoni bо‘lgan bolalarga tavsiya va takliflar berilgan. Bolalarning har bir toifasi o'ziga xos psixologik-pedagogik xususiyatlarga ega, ularni psixologik-pedagogik o'rganish strategiyalarini aniqlash kerak. Shunday qilib, birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar natijasida anomal rivojlanishning shakllanishi murakkab bo'lib, u bir tomondan har bir bola uchun individual nuqsonlar, ikkinchidan esa shunga o'xshash nuqsonlar bilan tavsiflanadi. Bu o'ziga xoslik rivojlanish nogironligining har bir turiga taalluqlidir va bolalarning psixofizik xususiyatlarini hisobga olgan holda maxsus ta'lim sharoitlarini aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan odamlarning zamonaviy psixodiagnostikasi nazariy va uslubiy tizimlarga asoslanadi, ular quyidagilardan iborat. Rivojlanish buzilishining har bir turi o'ziga xos psixologik tuzilishga ega. Ushbu tuzilma birlamchi va ikkilamchi nuqsonlar o'rtasidagi munosabatlar bilan belgilanadi. Rivojlanish buzilishining har bir turi o'ziga xos kamchiliklarga ega. Rivojlanishda nuqsonlari bo'lgan odamlarni tashxislash natijalari psixologik-pedagogik diagnostika yo'li bilan belgilanadi, rivojlanish buzilishining turi bilan cheklanmaydi. U bolaning rivojlanishining individual psixofizik xususiyatlarini ishlab chiqishni, shuningdek, individual tuzatish ishlari dasturlari bo'yicha tavsiyalarni o'z ichiga oladi. Psixologikpedagogik diagnostika nuqsonni ifodalash darajasini murakkablashtiradigan etakchi nuqsonlarning rivojlanishini aniqlaydi va ular bo'yicha zarur tuzatish-pedagogik ishlarni amalga oshirishga qaratilgan. Agar test bola maktabga borishdan oldin o'tkazilsa, bolaning qaysi maktabga maxsus tuzatish yoki umumiy ta'lim maktabiga tayyorligi aniqlanadi. Psixodiagnostika rivojlanishdagi nuqsonlarni va ularning o'ziga xos psixologik- 12 pedagogik xususiyatlarini aniqlaydi. Boladagi bu xususiyatlarni bilish maktabgacha va maktab ta'lim dasturini, ta'lim muassasasining turini, bolaning qobiliyatiga mos keladigan individual tibbiy psixologik-pedagogik dasturni ishlab chiqishga yordam beradi. Rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni samarali ta’lim, tarbiyalash va ijtimoiy moslashuvi ularning rivojlanish imkoniyatlari va xususiyatlarini to‘g‘ri baholashga bog‘liq. Rivojlanishdagi nuqsonlarni har tomonlama psixologik- pedagogik diagnostika qilish orqali bu vazifaga erishish mumkin. Psixologik- pedagogik diagnostikada rivojlanish nuqsonlari bo'lgan bolalardagi kamchiliklarni aniqlash bolaning psixo-fizik xususiyatlarini hisobga olgan holda unga individual psixologik-pedagogik yondashuvni ta'minlaydi. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim va maktab muassasalari mavjud. Ushbu bolalarning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun ta'lim sharoitlari yaratilgan. Professor N.Shchelovanov his qilish orqali tarbiyalashda go‘daklikni “oltin davr” deb hisoblaydi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasida mazkur muammo markaziy o‘rin egallaydi.Maktabgacha ta’lim pedagogikasining taniqli vakillari (Y.Kamenskiy, F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.Tixeyeva va boshqalar) tomonidan bolalarni buyumlarning belgi va xususiyatlari bilan tanishtiradigan turli didaktik o‘yinlar hamda mashqlar ishlab chiqilgan. Ularning sensor tarbiya prinsiplari va nuqtai nazarlariga asoslangan tahlillari bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiyadan foydalanishning yangi shakllari va metodlarini ishlab chiqishni taqozo qilmoqda.A.Zaporojets, A.Usova, N.Sakulina, A.Venger, Podd’yakovlar tomonidan zamonaviy didaktik prinsiplar asosida ishlab chiqilgan sensor tarbiyani tashkil etishga oid yondashuvlar negizida mazkur jarayonni rivojlantirish zaruriyati mavjud. Sensor tarbiya nazariyasida 4 ta qat’iy tan olingan tamoyil mavjud. Ular quyidagilar: 1) bolalarga atrof-muhit, unda mavjud bo‘lgan narsalar haqida yetarlicha ma’lumotlar berish, tushuncha va tasavvurlar hosil qilish; 2) narsa va buyumlarning turli-tuman xususiyatlari bilan bolalarni tanishtirish va ulardan mazkur xususiyatlarning barchasini o‘zlashtirishni talab qilish imkonsiz 13 ekanligini anglab yetish; 3) bolaning atrof-muhitni bilish asosida to‘g‘ri mo‘ljal olishi, narsa va buyumlarning nomi, rangi, shaklini bilish darajasini aniqlash maqsadida o‘ziga xos tekshirishlar o‘tkazish; 4) bolada muayyan narsalar haqida tushuncha va tasavvurlarni hosil qilishni nazarda tutish, bunda bola o‘zida mavjud bo‘lgan tushuncha va tasavvurlarni yangilari bilan taqqoslay olishi lozim. Bola o‘zi egallagan tushunchalar, bilimlar va axborotlar zaminida yangi narsalar va hodisalarni taniydi va idrok eta boshlaydi. Insoniyat o‘zining ko‘p asrlik tarixi davomida narsalarning ranglari, shakllari va hajmlarining muayyan andozasini yarata olgan. Bunday tasavvurga ega bo‘lgan bolalar o‘zlashtirgan bilimlarini o‘rgangan yangi ma’lumotlari bilan taqqoslash va ulardan tegishli xulosa chiqarish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Atrof-muhitdagi rang- baranglikni o‘zlashtirish bolaga mavjud voqelikni imkon qadar aniq idrok etish uchun qulaylik yaratadi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tamoyillarni go‘daklik va maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish jarayoniga tadbiq etish lozim. Buning uchun: 1. Bolalar narsa va buyumlarning nomi va xususiyatlarini qanday izchillikda farqlay boshlashi; 2. Narsa va buyumlarning nomi, xususiyati, hajmi, rangini ifodalovchi so‘zlarning qanday talaffuz qilinishi, bolalarning mazkur narsalar bilan qay tarzda aloqaga kirishishiga bog‘liq. Bu masalani sensor tarbiya nuqtai-nazaridan yondashgan holda tahlil etishga harakat qilamiz. 14 Amalga oshirilgan tadqiqotlar bolalarda ular hayotining dastlabki davridan boshlab turli shakl, hajm va rangdagi narsalarga alohida qiziqish paydo bo‘lishini ilmiy jihatdan asoslab bergan. Bolani buyumlarning shaklini tanishga ilk yoshdan boshlab o‘rgatish lozim. Kichik yoshdagi bolalarni his qilish orqali buyumlarning xususiyatlarini anglashga o‘rgatishda rus olimlarining nazariy qarashlari va tajribalariga tayanish maqsadga muvofiqdir. Atrof-muhit bilan bolalarni tanishtirish jarayonida narsalarning nomi, xususiyatlari, rang-tusi, hajmi va shaklini qanday tartibda o‘rgatish lozimligi rus pedagoglari tomonidan asoslab berilgan. Jumladan, N.Sakulina bolalarni rang bilan tanishtirish masalasini o‘rganish asosida shuni alohida ta’kidlaydiki, ularni atrof-muhitni kuzatishga o‘rgatish jarayonida muayyan tasavvur hosil qilgandan keyingina ranglarni farqlashga o‘rgatish lozim. Olimaning fikricha, bolalarda bunday tajribani hosil qilish uchun ular bilan 3-4 yoshdan boshlab izchil tarzda mashg‘ulotlar o‘tkazish lozim. Bu yoshdagi bolalarda 5-6 ta rangni farqlash, tanishga nisbatan ehtiyoj, qiziqish paydo bo‘ladi. Shu tariqa bolalarni narsa va buyumlarning rangi, shakli, hajmi bilan tanishtirish ularning nutqini boyitishda samaradorlikka erishish imkonini beradi. Maktabgacha ta’lim jarayonidagi muhim vazifalardan biri, bolalarning nutqini o‘stirish va uni izchil takomillashtirishdan iborat. “Ilk qadam” tayanch dasturida bolalarning “Nutq va tafakkurning rivojlanganlik darajasi”ga oid asosiy bo‘limlar ko‘rsatib berilgan. Bunda bolalarning nutqiy tafakkurini rivojlantirish, so‘z boyligini oshirish, ularning mantiqiy tafakkuri va hisoblash malakasini o‘stirish hamda bolalarda nafosat va orastalikni shakllantirish kabi jihatlariga keng e’tibor qaratilishi nazarda tutilgan. Shuningdek, tabiat, har xil kasbdagi kishilar mehnati, ba’zi bir ijtimoiy voqealar, narsa va hodisalar, ularning sifat va xususiyatlari bilan tanishtirishga ham alohida e’tibor qaratilgan. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishning pedagogik-psixologik imkoniyatlari 15 Mustaqil respublikamiz uchun yosh avlodni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki har qanday jamiyatning ravnaqi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy farovonligi fuqarolarning aqliy va axloqiy salohiyati hamda ularning ma’naviyatlilik darajaga bog‘liq. Ma’lumki, fikrni bayon etish va tafakkur qilish nutq orqali amalga oshadi. Bolada tafakkur qanchalik rivojlantirilsa, uning fikr bayon qilish ko‘nikmasi shuncha mukammal bo‘ladi. Har bir shaxs oldida fikrlash va fikr mahsulini to‘g‘ri ifodalash mas’uliyati mavjud ekan, yoshlarda mazkur ko‘nikmalarni shakllantirish maktabgacha ta’lim muassasalaridayoq boshlanishi lozim. Bunda sensor tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish pedagogik jihatdan qulaylik tug‘diradi. Ko‘plab ruxshunoslar tomonidan ruhiy jarayonlarni tahlil etish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bola nutqining rivojlanishi o‘ziga xos jarayon hisoblanadi. L.S. Vigotskiy, A.N. Leontyev, S.L. Rubinshteyn, P.P. Blonskiy, A. Vallon, J. Piaje va boshqalarning asoslashlariga ko‘ra, ruhiy jarayonlar, ayniqsa idrokning shakllanishi va rivojlanishi ularning ijtimoiy tajribasidir. 16 tarzdagi etalonlar tarkibiga musiqa va nutq tovushlari, geometrik shakllar, spektr nurlari kabilarni kiritish mumkin. Har bir bola mazkur etolonlarni ta’lim-tarbiya jarayonida o‘zlashtiradi, so‘ngra ulardan tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni o‘zlashtirish, tahlil qilish, ularning mohiyatini anglash hamda sensor tajribalarini takomillashtirish uchun sezgi meyorlari sifatida foydalanadi. Psixologiyada perseptiv harakatlar (hissiy idrok etishga oid harakatlar), obrazlarning tuzilishi, voqelikdagi narsa va hodisalarning obyektiv xususiyatlarini aks ettirish mexanizmi sifatida talqin etiladi. Bu xususiyatlarga “o‘xshatish”, ulardan nusxa ko‘chirish tufayli obyektning obrazi tasavvur etiladi (A.N.Leontyev) Shaxs idrokini tadqiq qilishga bag‘ishlangan bir qator asarlar (A.N. Leontyev, A.V. Zaporojets, B.G. Ananyev, V.P. Zinchenko, L.A. Venger) shundan guvohlik beradiki, sensor jarayonlar o‘ziga xos yo‘naltiruvchi harakatlardan iborat bo‘lib, ular bolaning amaliy bilish faoliyatiga xizmat qiladi. O‘z vaqtida I.M.Sechenov maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonini ta’riflab, miyaning reflektorlik faoliyati g‘oyasini ilgari surgan edi. Bunda u psixikaning obyektiv olamni aks ettirish imkoniyatiga tayanadi. Olim buyumlar haqidagi tasavvurlar tashqi signallar ta’siri ostida vujudga kelishini asoslab beradi. Bunda muayyan buyumning tasviri ko‘zning to‘r pardasida ko‘p marotaba aks etib, muskullarni taranglashtiradi va harakatlantiradi. Ko‘rish omili bilan muskullar sezgisining uyg‘unlashuvi ta’sirida turli shakllarga baho berishga asoslangan harakatlarning tajribasi mujassamlashadi. Turli buyumlarning shakllarini o‘zaro mos tarzda aniqlash ko‘nikmasi xuddi mana shu baholash imkoniyatiga bog‘liqdir. Ilk yoshdagi bolalarda bunday tajriba kam bo‘ladi. Buyumlarning shakllari faqat ko‘rish orqaligina emas, balki ushlab sezish vositasida ham bilib olinadi. I.M.Sechenov qo‘lning sezish organi sifatidagi ahamiyatini batafsil tavsiflagan edi. Uni yaqin masofadan turib buyumlarni tahlil qilishda ko‘zning birinchi yordamchisi sifatidagi o‘rniga alohida e’tibor qaratgan. Bola o‘zining ko‘z harakatlarini qanchalik boshqara olsa, qo‘l harakatlarini ham shunchalik boshqara oladi. Bola har bir narsani ushlab ko‘radi, aylantiradi va to‘nkaradi. Buning natijasida u buyumlarni bir qadar 17 aniq va to‘liq idrok qila boshlaydi. “Shuning uchun ham, - ta’kidlaydi I.M.Sechenov, - buyumlarni idrok qilishda qo‘l bilan sezishni mashq qilish muhim ahamiyatga ega”. B.G. Ananyev, R.Y. Abromovich-Lextman, A.A. Pressman, YE.F. Ribalkolar o‘z tadqiqotlarida bolaning idrok qilish qobiliyatida amaliy faoliyatning yetakchi ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatib berganlar. N.L. Figurin, M.P. Denisova kabi fiziologlar va psixologlar bolalar juda kichik yoshlaridan narsalarning shakliga qarab farqlashning eng oddiy turlarini bilishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni keltiradilar. Ular 5-6 oylik vaqtidan boshlab hajmli va yassi jismlarni (kublar, sharlar, koptoklar, ovalsimon, kvadrat, to‘rtburchak, uchburchak shaklidagi narsalar) o‘zaro bir-biridan farqlay boshlashlarini ta’kidlaganlar. L.A. Venger esa, o‘z tajribalari asosida hatto 3- 4 oylik go‘daklar ham narsalarning shakliga ko‘ra ularni farqlay oladilar, degan ilmiy xulosani ilgari surgan edi. Lekin, u bolaning bu harakati diqqatni bir obyektdan ikkinchisiga o‘tkazish natijasidagina sodir bo‘lishini 18 ilgari o‘zlari ko‘rgan turli shakllardagi jismlarni boshqacha shakl yoki holatda namoyish qilinganda, ularni yangicha qiziqish bilan kuzatishlarini asoslab beradi. Lekin bola ulg‘aygan sari mazkur narsalarga o‘zgacha qiziqish bilan yondasha boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagi narsalarni juda tez o‘zlashtiradilar. Shuning uchun ham ularning turli shakllari, hajmi, ular orasidagi masofani tez va aniq ilg‘aydilar. Bularning barchasi boladagi ko‘rish, nazorat qilish, ilg‘ash ko‘nikmalari yordamida amalga oshiriladi. Ko‘rish barmoqlarning harakatini moslashtirish imkonini beradi. Bu o‘rinda turli obyektlarning xususiyatlarini harakat yordamida chamalash jarayoni vujudga keladi. Bu esa bolada idrokning sensor imkoniyatlari mavjudligidan dalolat beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berishda qo’llaniladigan metodlarning ahamiyati. Idrokning bundan keyingi taraqqiyoti uning ikkinchi ko‘rinishi bo‘lgan taqqoslash imkoniyatini vujudga keltiradi. Maktabgacha yoshdagi barcha bolalar narsa yoki buyumlarning qattiq yoki yumshoqlik holati, hajmi, vaznini o‘zaro farqlagan holda o‘zlashtirib oladilar. Bolaning taqqoslay olish imkoniyati buyumlarning harakatini ilg‘aganda, narsalarni bir-birining ustiga taxlaganda, qutichalarni yopib-ochganda, piramidalar yoki halqachalarni o‘zaro mos tarzda joylashtirganda, qo‘g‘irchoqlar yoki qog‘ozlarni yig‘ib muayyan tartibda joylashtirganda, taxtachalarning teshiklarini yassi jismlar bilan berkitganlarida sodir bo‘ladi. Bunday vaziyatda bola ko‘rgan va tasavvur qilgan narsalarini o‘zaro qiyoslab ularni chamalash ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Ilk va kichik maktab yoshidagi bolalar kublar yoki qo‘g‘irchoqlarni taxlash jarayonida ba’zan xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Bu tabiiy hol, albatta. Lekin, maktabgacha o‘rta, katta va tayyorlov guruhlaridagi bolalar esa bunday ishlarni osongina bajaradilar. Chunki bunday harakatlarni ilk yoshlaridan boshlab bajargan bolalarda muayyan ko‘nikmalar hosil bo‘ladi. L.A.Venger ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda idrokning rivojlanishini muayyan didaktik vositalar yordamida amalga oshirgan edi. Buning uchun bola jismlarni izlash, topish, farqlash, tenglashtirish, buyumlarning o‘ziga xos tabiatini ilg‘ash, ya’ni narsalarga tashqi tavsif berish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. 19 Bolaning moddiy borliqni anglash jarayoni, his etish orqali qabul qilish yo‘li bilan amalga oshadi. Hissiyotlar va ular bilan bog‘liq reflekslar yig‘indisi psixologik nuqtai nazardan birinchi signal tizimini tashkil qiladi. Moddiy borliqdagi narsa- hodisalarni kuzata olish ko‘nikmasi bolada chaqaloqlik davridayoq vujudga keladi. Bola buyumlarni qo‘li bilan ushlaydi, silkitadi va birinchi navbatda og‘ziga soladi. Bularning barchasi bolalar buyumlarning xususiyatlarini bilishga intilishlaridan dalolat beradi. Bunday harakatlar stixiyali tarzda amalga oshadi. Mazkur harakatlar bola tomonidan tasodifiy tarzda bajariladi. Shuning uchun ham kattalar bolalar oldiga cheklovlar qo‘yadilar. Bunday cheklovlar birinchi navbatda gigiyenik xavfsizlikni ta’minlashni nazarda tutadi. Shu bilan bir qatorda, ajdodlarimiz bolalarga imkon qadar kamroq cheklov qo‘yish zarurligini uqtirganlar. Agar bolada muayyan buyumning barcha xususiyatlarini o‘rganish uchun yetarlicha sharoit mavjud bo‘lmasa, unda mazkur buyumlar haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qilish lozim. Buning uchun sensor tarbiya vazifalarini 20 aniq begilash kerak. 2.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni sensorli tarbiyalash usullari. Buni quyidagi yo‘nalishda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - bolalarda sensor etalonlarni tarkib toptirish; -muayyan ko‘nikma va etalonlarni bolaning kundalik faoliyatiga singdirishga erishish. Ayon bo‘ladiki, yuqorida ko‘rsatilgan har uchala yo‘nalish o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Idrok etish ko‘nikmalari, qo‘shimcha tushuncha va etalonlarlarning umum qabul qilingan ko‘rinishida xotirada muhrlanadi. Moddiy olamdagi obyektlarni sensor tavsiflash jarayonida bolalarning ko‘nikmalari ta’lim-tarbiya omili ta’sirida o‘zgaradi. Buyumlarning sensor tavsifi har doim ham bir-biriga mos kelavermaydi. Buyumlar va ularning sensor tavsiflari bolaning umumlashtira olish imkoniyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Buyumlar va ularning sensor tavsifi haqidagi tasavvurlar bolaning bevosita qabul qilish va umumlashtira olish tajribasiga tayangan holda shakllantiriladi. Dastlabki kuzatishlar, idrok etish voqelikni tushunishga yordam beradi. Sensor tasavvurlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayonlar bu yo‘nalishdagi topshiriqlarni bolalarga bajartirishda alohida imkoniyatlarga ega bo‘lishi lozim. Ilk yoshdagi bola bilan maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning idroki o‘rtasidagi farqlar narsalar bilan bog‘liq bo‘lgan oddiy harakatlardan ular idrokiga yanada yuqoriroq talablar qo‘yadigan va uning yaxshi rivojlanishi uchun ham qulayroq shart- sharoitlar yaratadigan samarali faoliyatning ancha murakkab turlariga o‘tish bilan bog‘liqdir. Masalan, rasm chizish, biror bir narsa qurish-yasash, buyumlarni ustma- ust taxlash, o‘yinchoqning teshigini topish yoki berkitish kabilar shular jumlasidandir. Maktabgacha ta’lim pedagogikasida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan sensor tarbiya masalasi pedagoglar tomonidan bir qadar chuqur o‘rganilganligini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Bunday tadqiqotlar natijasida bola idroki va ko‘rish qobiliyatining rivojlanish qonuniyatlari, maktabgacha ta’lim jarayonida uni takomillashtirish yo‘llari belgilab berilgan. Shuningdek, didaktik o‘yinlar, rasm chizish va qurish- 21 yasash kabi samarali faoliyat turlarida sensor tarbiyadan foydalanish metodlari ishlab chiqilgan. Lekin, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiyadan foydalanish yo‘llari yetarlicha o‘rganilmagan. 2-6 yoshli bolalarning idrok qilish usullari pedagogik-psixologik jihatdan yetarlicha tadqiq qilinmagan. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar intellektual taraqqiyotining 9/10 qismini sezish orqali idrok etilgan taassurotlar tashkil etadi. Bolaning sezgilari va idroki qanchalik boy bo‘lsa, ularning atrof-muhit haqidagi tasavvurlari shunchalik shakllangan bo‘ladi. Bolalarning sensor ko‘nikmalari, ularda sezgi va idrokning samarali rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Bolalarga aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasi berishda sensor tarbiya muhim o‘rin egallaydi.Ayniqsa, maktabgacha yosh davri sensor jarayonlarni rivojlantirish davri sanaladi. Sensor tarbiya bolalarda hissiy bilish qobiliyatlarini shakllantirish, sezgi idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik jarayondir. Sensor tarbiyaning mazmuni va metodlari psixologiyada idrok va sezgisini rivojlantirish muammosi qanday talqin qilinishi bilan belgilanadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari va umumta’lim maktablarida ham aqliy va jismoniy nuqsonlari bor bolalar bor. Ushbu nuqsonlarning ko'rinishi har xil bo'lishi mumkin. Katta guruhning harakati, hissiy yoki intellektual sohalaridagi nuqsonlar aniq ifodalanmagan: eshitish, ko'rish, fazoviy-kognitiv hislar, tayanch -harakat tizimi, fonemik bilish, hissiy-irodaviy buzilishlar, nutq rivojlanishidagi nuqsonlar , xattiharakatlari buzilgan bolalar , aqliy zaiflik, somatik. kechikish. Maktabgacha yoshda aniq aqliy yoki jismoniy rivojlanish kamchiliklari aniqlanganda, engil kamchiliklar uzoq vaqt davomida sezilmaydi. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislash uch bosqichni o'z ichiga oladi. Birinchi bosqich skrining deb ataladi. Bu bosqichda bolaning rivojlanishidagi kechikishlar, aqliy va jismoniy nuqsonlar aniqlanadi, ammo ularning tabiati va chuqurligini aniqlash qiyin. Ikkinchi bosqich - rivojlanish nuqsonlarining differentsial diagnostikasi. Ushbu bosqichning maqsadi 22 rivojlanish nuqsonining turini (turini, toifasini) aniqlashdir. Uning natijalariga ko'ra, bolaning imkoniyatlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda ta'lim muassasasining turi va dasturi, ularni tarbiyalashning optimal pedagogik yo'nalishi belgilanadi. Differensial diagnostikada psixologik-tibbiy-pedagogik komissiyaning faoliyati yetakchi rol o'ynaydi. Uchinchi bosqich - fenomenologik. Uning maqsadi - bolaning individual xususiyatlarini, ya'ni fikrlash faoliyatining xususiyatlarini, hissiy va irodaviy ko'lamini, mehnat qobiliyatini, shaxsiy o'rganish va rivojlantirish uchun individual sharoitlarni tashkil qilish. Rivojlanishdagi nuqsonlarning psixologik- pedagogik diagnostikasini samarali amalga oshirish uchun “rivojlanishdagi nuqsonlar” tushunchasiga alohida e’tibor qaratish lozim. Rossiyalik olimlar tomonidan qo'yilgan bir qator tamoyillarga amal qilish muhim (LS Vygotskiy , VI Lubovskiy , S.D. Zabramnaya ) rivojlanishida nuqsoni bo'lgan odamlarni tashxislashda. Rivojlanishdagi nuqsonlarni tashxislashning asosiy tamoyillaridan biri bu har tomonlama yondashuv bo'lib, unda bolaning rivojlanish xususiyatlari barcha zarur mutaxassislar (shifokor, defektolog, psixolog ) tomonidan nafaqat uning bilim faoliyati, balki xatti-harakati, hissiy irodasi, shuningdek, baholanadi. ko'rish sifatida. eshitish, harakat doirasi, nevrologik holat, somatik holatni har tomonlama tekshirish va baholashdir . Bolani tibbiy va psixologik-pedagogik ko'rikdan o'tkazish tizimli asosda amalga oshiriladi. Tibbiy tekshiruvlar shifokorlar (pediatr yoki terapevt, nevrolog, bolalar psixiatr, oftalmolog, otorinolaringolog, kerak bo'lganda audiolog) tomonidan amalga oshiriladi. Bolani psixologik-pedagogik o'rganish pedagog- defektolog va psixolog tomonidan amalga oshiriladi . TPPK (tibbiy-psixologik- pedagogik komissiya) maxsus (tuzatish) muassasalarini kadrlar bilan ta'minlash muammosini hal qiladi, shuningdek, maslahat, diagnostika va tuzatish yordamini ko'rsatadi. Yakka tartibdagi ta’lim va tibbiyot muassasalari, shuningdek, ota-onalar, pedagoglar va o‘smirlar o‘z tashabbusi bilan TPPKga murojaat qilish huquqiga ega. 23 muammoga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Pedagoglar tomonidan esa, sensor tarbiyaning turli imkoniyatlari ochib berilgan. Taniqli pedagoglar Fribel, M. Montessori, O. Dekrolilar tomonidan yaratilgan yondashuvlar, bolalarning qo‘l muskullarini rivojlantirish, bolalarni turli ranglar, shakllar, hajmlarni ifodalovchi so‘zlarni idrok etishga o‘rgatish kabilar shular jumlasidandir. Montessorining didaktik qarashlari o‘z-o‘zini nazorat qilish prinsipiga muvofiq yaratilgan bo‘lib, bolalarga pedagogning ishtirokisiz, mustaqil shug‘ullanish imkonini beradi. Biroq, u ularda sezgi a’zolari va nutqning rivojlanishi, samarali amaliy faoliyat bilan bog‘lanmaganligini alohida ta’kidlagan edi. Ular tomonidan ilgari surilgan qarashlar, ayniqsa, bugungi kunda maktabgacha ta’lim jarayoniga keng tadbiq etilmoqda. Bu esa bolalarning aqliy hamda jismoniy rivojlanishi, tuyg‘ularini shakllanishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida ushbu metodlarni keng qo‘llashga ahamiyat berilmoqda. Barcha tarbiyachilar mazkur metodlardan keng foydalanish maqsadida har bir guruhda alohida-alohida burchaklar tashkil etganlar. Shuning uchun ham pedagoglar va psixologlar faoliyatning turli turlarini amalga oshirish jarayonida sensor tarbiya imkoniyatlaridan keng foydalanish yo‘llarini tadqiq qilmoqdalar. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga sensor tarbiya vositasida ularning nutqini rivojlantirishda tarbiyachilar muhim o‘rin egallaydilar. Chunki ular bolalarning his-tuyg‘ularini muayyan pedagogik tizim vositasida aniq maqsadga yo‘naltiradilar. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad, ularning idroklarini jadal shakllantirish, qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Sensor tarbiya bolalar narsalar, voqea-hodisalarni chuqurroq idrok etishlari, ularni his etishlari uchun muhimdir. Tarbiyachi bolalar oldiga muayyan topshiriqlar qo‘yganda, masalan, buyumlarni bir joydan ikkinchi joyga olib qo‘yishda ularning vaznini his qila olishlari, ularni ushlab shakli, harorati, sifatini sezishlariga alohida e’tibor qaratishi kerak. 24 Bolalarda ijtimoiy hamda hissiy tajribaning ortishi barobarida, idrok jarayoniga qo‘yiladigan talablar murakkablashadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar sensor vazifalarni qanchalik ko‘p bajarsalar, ularning ongi, ko‘zi, qo‘li, xotirasi, tafakkuri shunchalik tez taraqqiy etadi. Sensor tarbiya mazmuni o‘z ichiga tevarak-atrofdagi barcha hissiy holatlarni qamrab oladi. Bular bolalarning kundalik faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Mazkur yoshdagi bolalarga ranglarni farqlash, ularning nomini aytish o‘rgatiladi, ranglar, bo‘yoqlar haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllantiriladi. Sezgi va idrok muayyan maqsadga qaratilgan mazmunli faoliyat jarayonida muvaffaqiyatli rivojlanadi. Samarali sensor faoliyat (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar, applikatsiyalar yasash), sezgi hamda idrokning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratishi bilan bir qatorda, narsalarning shakli, rangi, joyini bolalar bilib olishlari uchun ham muhim ahamiyatga ega. 25 xususiyatlari, quyoshning haroratini bolalar sezgi orqali anglashlari uchun qulaylik yaratadi. “Oldinga-orqaga”, “tepada-pastda”, “uzoqda-yaqinda”, “chapga-o‘ngga” kabi fazoviy tasavvurlarni o‘zlashtirib oladilar. Bolalar ko‘proq tabiat bilan muloqotga kirishishlari tufayli ularning tasavvurlari kengayib, tinglash imkoniyatlari ortadi. Bolalarga qushlarning sayrashi, barglarning shitirlashi, shamolning guvillashi, yomg‘irning shatur-shuturi, momaqaldiroqning gumbirlashi, do‘lning shovqin bilan, qorning esa ovoz chiqarmasdan yog‘ishi, chaqmoqning ba’zan ovoz chiqarishi-ba’zan ovoz chiqarmasligini sezish, his qilishga o‘rgatish zarur. Psixologlarning guvohlik berishlaricha, bolalardagi analizatorlar ular tug‘ilgan paytdan boshlab harakatlanadi. Sensor jarayonlar muayyan vaqt o‘tgach aniq tasavvurlarga aylanadi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, go‘dak dunyoga kelgandan so‘ng dastlabki oylarda sensor tizimlarning shakllanishi jadal kechadi. Chunki sensor tizim muayyan yoshda ma’lum darajaga yetishi lozim. B.G.Ananyevning fikricha, inson tug‘ilganidan keyin dunyoni ilb bor anglashi, narsalarni qismlarga ajratgan holda tasavvur qilish shaklidir. Bu esa fazoviy vazn va uning harakatini ifodalovchi chegara sifatida namoyon bo‘ladi. Bolaga ta’sir etuvchi narsalar va hodisalar atrof-muhitning muayyan shakli sifatida aks etadi. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda boladagi idrok ikki shaklda: 1) narsalarning vazni; 2) buyumlarni moddiy borliqdagi birliklar sifatida idrok qilish jarayoni amalga oshadi. Bunday tabaqalashgan idrokning shakllanishida turli o‘yinlar, ishoraviy harakatlar va kattalar bilan muloqot muhim o‘rin egallaydi. Buning natijasida bola atrof-muhitdagi narsalarning xususiyatlari, voqea-hodisalarni ko‘proq anglay boshlaydi. Bola 2-3 yoshga yetganda narsalar bilan aloqaga kirishish ko‘nikmalarini egallaydi. Ularning nomlari, turlari, o‘ziga xususiyatlarini idrok qiladi. N.A.Figurin, M.P.Denisovalarning e’tirof etishlaricha, bola tug‘ilishi bilan yorug‘lik va o‘z atrofidagi narsalarni ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq, uning ko‘rganlari bilan idroki orasida bog‘liqlik mavjud emas. Chaqaloqlarda ko‘z 26 harakatining rivojlanishi dastlabki 3 oyda jadal kechadi. B.G.Ananyevning ta’kidlashicha, bolaning ilg‘ash imkoniyatlari ancha kengayib barqarorlik kasb eta boshlaydi. K.N.Kornilov esa bolada 10-17 haftalik chog‘idanoq tovushdan ham faol ta’sirlanish vujudga kelishini asoslab bergan edi. Tovush va uni eshitish atrof- muhitni idrok etishning dastlabki hissiy ifodasi hisoblanadi. Demak, tovush narsalarni tasavvur etishga yordam beradigan, bolaning aqliy qobiliyatini o‘stiruvchi vositadir. Bunday yondashuv R.Y.Lextman-Abramovichning tadqiqotlarida ham asoslab berilgan. Bola tug‘ilishi bilan uning e’tibori avvalo harakatdagi buyumlarga qaratiladi. Chunki, buyumlarning harakati, mazkur harakatning o‘zgarib turishi bolada atrof- muhitni idrok qilish qobiliyatini tarkib toptiradi. Bolaning buyumlar harakatini kuzatishi unda sensor rivojlanish va sensor vazifalarni amalga oshirish ko‘nikmasini tarkib toptirishning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Bola tomonidan ranglarni idrok etish, his qilish, rang ko‘rishning anatomik asoslari borasida olimlar o‘rtasida turlicha fikrlar mavjud. Preyyer, R.Marsden, A.Mex, 27 U.Uayzlarning tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, bola dastlabki yosh davridan boshlab ranglarni farqlaydi. N.A.Figurin, N.I.Kosatkin, M.P.Denisova, N.I.Karasnogorskiy, R.Steples, F.Malrie, S.Valentaylar esa, bolada ranglarni ajratish jarayoni 3-5 oylikda namoyon bo‘la boshlaydi, deb hisoblaydilar. G.V.Rozengrad- Pupko, N.X.Shvechkina, A.I.Sulina, A.Barbin, A.Dekarlarning fikricha, bolalarda bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida ranglarni farqlash ko‘nikmasi tarkib topadi. YE.A.Arkin, A.Bine, YE.I.Ignatyev, N.Pronin, D.Sinold, B.I.Xachapuridzelar bolaning ranglarni farqlashi va so‘z orqali ifodalashi ikki yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi, deb hisoblaydilar. Bu borada olimlar orasida fikrlarning xilma-xilligi mavjud. Masalan, L.A.Vengerning ta’kidlashicha, bolalarda ranglarni idrok etish yoki idrok eta olmaslik mezonlari sifatida ularga berilgan topshiriqlarning turlichaligini, ya’ni nur yoki rangdan ta’sirlanishini idrok etishning ko‘rinishi va rang ajratish darajasi sifatida baholash mumkin. N.A.Figurin hamda M.P.Denisovalarning ta’kidlashlaricha, turli ko‘rinish va kattalikdagi narsalarni tabaqalashtirgan holda farqlashni bolalar o‘z hayotlarining dastlabki oylardayoq muvaffaqiyatli tarzda amalga oshiradilar. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, shar, kub, koptok, to‘rtburchak, uchburchak kabilarni bolalar 5-6 oylik davrlaridanoq farqlay boshlaydilar. Bolalarda buyumlarning rangi va shakliga ko‘ra farqlashga imkon beradigan sensor jarayonlar ularning 6 oylik davridan boshlab namoyon bo‘ladi. Buyumlarni sensor idrok qilish jarayoni sensomotor meyorlar asosida amalga oshadi. R.Y.Lextman- Abramovich va F.I.Fradkinalar quyidagi bosqichlarni alohida ajratib ko‘rsatadilar: 1.Bolalarda muayyan obyektga tegishli bo‘lmagan eshitish va ko‘rish qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi; 2. Bolalarda tashqi ta’sirlarga nisbatan ijobiy hissiyotlarning paydo bo‘lishini belgilaydigan sensor harakatchanlikning vujudga kelishi (1 oylikdan - 2,5 oylikgacha bo‘lgan davrda); 3. Bolada harakatlarning o‘zgarishi, ularning maqsadli ahamiyat kasb etishi, 28 idrokdagi sensor va motor jihatlarining uyg‘unlashuvi (2,5 oylikdan – 4,5 oylikgacha bo‘lgan davrda); 4. Dastlab muayyan obyekt, keyinchalik esa natijaga yo‘naltirilgan harakatlarning paydo bo‘lishi (4,5 oylikdan – 7 oylikgacha bo‘lgan davrda); 5. Bolalarda bosqichma-bosqich aynan bir vaqtning o‘zida ikki obyekt bilan munosabatning vujudga kelishi, narsalarning joyini o‘zgartirish, ularda maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarning hosil bo‘lishi (7 oylikdan – 10 oylikgacha bo‘lgan davrda); Bolalarda buyumlarning oddiy xususiyatlarini anglash ko‘nikmasi shakllanishi (10 oylikdan boshlab). 29 • Tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olish mahoratiga ega bo‘lishi kerak. Tarbiyachi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi kommunikativlik, kasbiy layoqatlilik ko‘nikmalariga ega bo‘lishi, pedagogik texnika, nutq, yuz-qo‘l va oyoq, gavda harakatlarini chuqur o‘zlashtirgan bo‘lishi lozim. Tarbiyachi bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, hatti-harakatlari sabablarini to‘g‘ri tahlil qilib, unga ta’sir etuvchi vositalarni qo‘llay oladigan bo‘lishi kerak. Yosh avlodni kerakli bilim, ko‘nikma, malakalardan xabardor qilish uchun tarbiyachi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi va uning nutqida quyidagi xususiyatlar aks etishi lozim: • nutqning aniqligi va sofligi; • nutqning irodaviyligi va ravonligi; • nutqning boyligi va ta’sirchanligi. 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarga sensor tarbiya berish orqali bilim, ko’nikma va malakalarni rivojlantirishda erishilgan natijalar . O‘quv bilimlarni faollashtirish: 1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi, hamda o‘tilgan mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchiga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifaning belgilanishi; 2.Mashg‘ulot nomi, rejasi, maqsad va kutilayotgan natijalar bilan tanishtiradi va yozib olishlarini aytadi; 3.Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; 4. O‘quvmashg’ulot o‘quv ishlarini baholash mezoni va ko‘rsatkichlari bilan tanishtiradi. Ta’lim oluvchi bilimini faollashtirish; 5 Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematika bo‘yicha ishlarni rejalashtirish mavzusi yuzasidan tezkor- so‘rov savol-javob, aqliy hujum , o‘ylang va juftlikda fikr almashing va boshqalar orqali bilimlarni faollashtiradi. Yangi o‘quv materialining bayoni; 6.Nazariymashg’ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. Asosiy holatlarni yozdiradi; 30 7.Slaydarni Power Point tartibida namoyish va sharhlash bilan mavzu bo‘yicha asosiy nazariy ma’lumot bayon qiladi.Yangi o‘quv materialini mustahkamlash; 8.Mustahkamlash uchun savollar beradi.Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; 9.Kichik guruhlarga bo’ladi, kichik guruhlarda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi. Har bir guruhga topshiriq beradi va baholash mezoni Uy vazifasini taqdim etadilar.Savollarga javob beradilar. Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqni bajaradilar. Kichik guruhlarga bo‘linadilar.Kichik guruhda ishlash bilan tanishtiradi, Ishni bajarish yo‘riqnomasini beradi 10.Guruhlarda ishlarni boshlashga ruhsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o‘tkazadi .Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi; 11.Ishga ajratilgan vaqt tugaganligini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savol berishlarini,shu bilan birga o‘zaro bir-birlari bilan bahslashishlarini eslatadi. Javoblarni to‘ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi; 12.Guruhlar ishini o‘zaro baholashni o‘tkazadi. 13.Mavzuni har bir qismi bo‘yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy mashg’ulotlaridagi ahamiyati bilan bog‘lab mavzuni yakunlaydi; O ‘quv so`z va iboralar: Induktiv-keltirib chiqarish , hulosa chiqarishga asoslangan mantiqiy bilish metodi,tafakkur formasi. Deduktiv-umumiydan yakkaga qarab borish yo‘ki bir qancha ma’lum umumiy hukmlardan yangi yakka bir hukm keltirib chiqarishdan iborat xulosa chiqarish turi mantigiy tafakkur formasi. Abstraksiyalash- narsa va xodisalarning ayrim belgi va sifati yo‘ki hususiyatini fikran ulardan ajratib olib ,uni mustaqil fikr ob’ektiga aylantirishdan iborat aqliy operatsiya. Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga yetguncha davlat va nodavlat ta’lim muasasalarida xamda oilalarda amalga oshiriladi. Aqliy kamolot bu yoshning o‘sib, tajribaning boyib borishi 31 munosabati bilan tarbiyaviy ishlar ta’sirida bolaning aqliymashg’ulotndai ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlarining majmuasidir. Bolalarning 6-7 yoshdan boshlab maktabga o‘qishga o‘tishi munosabati bilan ularni maktab ta’limini tayyorlash uchun aqliy rivojlanish yetarli darajada bolishini ta’minlash tarbiyachining javobgarligini yanada oshiradi. Matematik tushunchalarni rivojlantirish muammosi psixologik nuqtai nazardan quyidagi masalalarni o`z ichiga oladi: Tushunchaning tuzilishi va shaklining paydo bo`lishi; Tushunchalarni shakllantirish uchun aqliy harakatlar va aqliymashg’ulot yo`llarini, usullarini rivojlantirish. Psixologik, pedagogik tadqiqotlarni ko`rib chiqib shunday xulosa qilish mumkinki, bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish tarbiyachi rahbarligida , maqsadli tashkil qilinganmashg’ulot jarayonida samarali rivojlanadi. Tarbiyachi rahbarligida ta`lim jarayonida umumlashtirish, fikrlash, mantiqiy bog`lash,bilimlari rivojlanadi va bu pedagogik jarayonda o`z aksini topadi. Fan-texnikani va hayotning zamonaviy rivojlanish darajasi maktabgacha ta`lim oldiga o`sib kelayotgan yosh avlodlarga ta`lim-tarbiya berish jarayonini uzluksiz takomillashtirish vazifasini qo`yadi. Psixologlar, pedagoglar va metodistlar tajribali tarbiyachilar bilan mashg`ulotlarni tashkil etish yo`llari, shakllari hamda uslublarini , bilim va ko`nikmalar sifatini ko`tarish ishlari amalga oshirishmoqda. Ta`lim-tarbiya sifatini ko`tarish talablarini qo`yayotganda yosh avlod bilan matonatli xizmat qilish muhimdir, maktabgacha ta`lim faqatgina anuq bilimlar hajmini belgilabgina qolmay, balki o`zlashtirilgan bilimlar olingan natijalar asosida bolalarga matematik tushunchalarni rivojlantirilishi lozimdir. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari “Talim to‘g‘risida”gi Qonun , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son ”2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda Vazirlar mahkamasining 2017-yil 21- noyabrdagi 929-son ”O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risida”gi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan.Ushbu hujjat 32 birinchi navbatda oilaga bolaning to‘laqonli rivojlanishida ta’lim –tarbiyasida, uni maktabda ta’lim olishiga samarali tayyorlashda yordam berishni nazarda tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining maqsadi maktabgacha ta’limning mazmunini belgilaydi va mulk shaklidan qat’i nazar, maktabgacha ta’lim muassalarini bolalikning qadr-qimmatini saqlab qolgan holda barcha bolalarning teng huquqligini va har bir bolaning individual rivojlanishini tadbiq etishga yo‘naltirilgan. Bolalar rivojlanishiga qo‘yilgan.Davlat talablari ularning rivojlanishiga: 1 Jismoniy rivojlanish, o‘z-o‘ziga xizmat va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; 2 Ijtimoiy-hissiy rivojlanish; 3 Nutq,muloqot,o‘qish va yozish malakalari; 4 Bilish jarayonining rivojlanishi; 5. Ijodiy rivojlanish yonalishlari orqali belgilab berilgan. Bu beshta yirk soha kichik sohalarga bo`linib ,birgalikda bola rivojlanishining yaxlitligini tashkil etadi.Xar bir bolalarning rivojlanishiga qo‘yilgan talab, talabni egallash uchun bolalar qilishlari kerakligini ko‘rsatuvchi komponentlar,indicator (talabni indicator belgilaydi), ta’limga yondashuv va talabni egallashga yo‘naltirish maqsadida uy yoki MTT amaliy mashg’ulot turlari va bola havfsiz muhitni tashkil etishga oid tavsiyalar bilan berilgan. Maktabgacha ta’lim tizimini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayonini tarbiyachilar tomonidan tog‘ri tashkil etilishi, ma’sul shaxslar tomonidan uni nazorat qilinishining afzalligini ta’minlash, maktabgacha yoshdagi bolalar ota-onalarining oilada bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishi uchun qulaylik yaratish maqsadida” Ilk qadam”o‘quvdasturi ishlab chiqildi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish borasidagi Davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan me’yoriy- huquqiy hujjat bo‘lib, unda maktabgacha ta’lim muassasasining maqsad va vazifalari, o‘quvtarbiyaviymashg’ulotning asosiy g‘oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning ta’limning keying bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilangan. Davlat o‘quv dasturi 7 bobdan iborat. Dastur uchta asosiy bo‘limni qamrab oladi: -maqsadli 33 - bu tushuntirish xati hamda dastur o‘zlashtirilishining rejalashtirilayotgan natijalarini o‘z ichiga oladigan bo‘lim; mazmunli - bu dasturning umumiy mazmunini ifodalovchi va bolalar shaxsining to‘laqonli rivojlanishini ta’minlovchi bo‘lim; tashkiliy – bu dasturning moddiy-texnik ta’minoti ta’rifini, ta’lim va tarbiyaning metodik materiallar va vositalar bilan ta’minlanganligini, kun tartibini, shuningdek, tadbirlar, bayramlar, rivojlantiruvchi muhitni o‘z ichiga oluvchi bo‘lim. ”Bolalarning matematik tushunchalarini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi” fani mazmun jihatdan dasturning ” Bilish jarayonining rivojlanishi” tarkibiga kiradi. Maktabgacha ta’limi yoshida bilim tez sur’atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilim jarayonlari takominlashadi, bola eng oddiy aqliymashg’ulot usullarini egallab oladi. Maktabgacha talim yosh bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlash ularning kelajakdagi butunmashg’uloti uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Kelgusida bolalarning maktabda o‘zlashtirishilari lozim bo‘lgan natural son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalari abstract (mavxum)dir ammo ular real borliqdagi predmetlarga xos bo‘lgan bog‘lanish va munosabatlarni aks ettiradi. Bolalarning real predmetlarning miqdoriy va fazoviy hususiyatlari va munosabatlari xaqidagi tasavvurlari qanchalik boy bo‘lsa, keyinchalik ularning bu tasavvurlardan umumlashtirish va abstraklashtirish yo‘li bilan matematik tushunchalarga o‘tishi shunchalik oson bo‘ladi. “Matematika” so‘zi grekcha so‘zdan olingan bo‘lib «matema» ya’ni ilm-fan degan ma’noni bildiradi. Ta’lim oluvchilarga rivojlanishning ilk pog‘onalarida matematik tushunchalarning kelib chiqish tarixini “Qanday?” diagrammasini to‘ldirish orqali tushuntirish. Nima uchun qadimgi odamlarga matematik bilimlar kerak bo‘lgan, ular sanash malakalarini qanday o‘rganganlar? Uzoq o‘tmishda odamlar juda kam bo‘lishgan, cho‘lu biyobonlar, o‘t-o‘lanlar ko‘po‘sgan joylarda kam miqdordagi podachilar qabilalari yashar edilar. Har safar mollar o‘t-o‘lanlarni eb, maysazorlarni toptab tashlaganlaridan so‘ng podachilar qabilasi boshqa, o‘t-o‘lanlar o‘sib yotgan erga ko‘chib borardilar. Odamlar uyni asosan mol terisidan qurib uni Palatka yoki yurta deb atardilar. Bunday usulda qurilgan uyni bemalol bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib yurish mumkin edi. Yurta va 34 palatkalarni daryoga yaqin, unumli erlarga qurib, u erda bemalol dexqonchilik ishlari bilan ham shug‘ullanishlari mumkin edi. Shundan so‘ng odamlar orasida yer egalari paydo bo‘la boshladi. Yer egalari o‘z oilasi va ularga tegishli bo‘lgan xalq bilan ma’lum bir joyda yashash jarayonida qabilalar hosil bo‘lgan. Keyinchalik qabilalardan qishloqlar, qishloqlardan shaharlar paydo bo‘lgan. Yahshi hosil olish albatta oson bo‘lmagan ,uning uchun yerga keraklicha ishlov berilgan, o‘z vaqtida donni ekish, keraksiz o‘tlardan tozalash, suv quyish, sug‘orish kerak bo‘lgan. Yer egalari oldida polizlarga daryodan suv olib kelish uchun kanallar qazdirish, agar poliz balandlikda joylashgan bo‘lsa unda suvni yuqoriga olib chiqish masalalari turgan. Yani bunda er egalari bu muammolarni hal qilish uchun boshlarini ancha qotirishga to‘g‘ri kelgan. Podachi esa xar kuni qo‘ylarini yaylovga olib chiqaradi, qaytayotganda ham hammasini toliq qaytarib olib kelishi kerak, lekin u sanashni bilmaydi. Qo‘y, mollar soni esa kamayib borar edi. Shundan so‘ng podachi xar kuni qo‘ylarni qo‘yhonadan chiqara turib, xar birini chiqarganda arqonga bitta tugun tuggan. Qo‘ylarni soni qancha bo‘lsa tugunlar shuncha bo‘lgan, qaytgach esa har bir qo‘yni qo‘yhonaga kirgizganda arqondagi 152 bitta tugunni yechgan. Shunday qilib teng kuchga ega bo‘lgan kam yoki ko‘plikni xosil qilingan. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida odamlar sanashni bilishmagan. Bir qancha predmetlarni ular “ko‘p” tushunchasi bilan ifodalashgan. Bu ham sanoq emas edi. Bir qancha o‘xhshash pretmedlarni ajratish, taqqoslash natijasida “to‘rt”, “besh”, “olti”, “etti”, tushunchalari kirib bordi. Oxirgi so‘z “yetti” ko‘p tushunchasi ko‘p vaqt saqlanib turgan. Odamlar sanashni asta-sekinlik bilan o‘rgana boshlashgan, ularni o‘qituvchisi esa hayotning o‘zi bo‘lgan. Qadimgi odamlar ovqatni ‘o‘zlariga asosan ovchilik yo‘li bilan topishgan. Bizon, bug‘ularga butun qabila bo‘lib ov qilishardi, agar ular ozchilik bo‘lishsa o‘ljani tutisha olmasdilar. Ular orasida yoshi ulug‘ , tajribaliroq ovchi qolganlarga rahbarlik qilgan. O‘lja qochib ketmasligi uchun uni qurshovga olish kerak edi. Taxminan besh kishi o‘ljani o‘ng tomonidan, etti kishi orqasidan, to‘rt kishi chap tomonidan o‘rab olib tutishi, bunda esa sanoqsiz hech iloji yo‘q edi. Ovchilar boshlig‘i kim qaerda, necha kishilashib turishini taqsimlab berar edi. Ular besh yoki etti sonini bilmasa ham lekin kerakli miqdorni barmoqlari bilan 35 ko‘rsatib bera olardilar. Xuddi qo‘limdagi besh barmog‘imdek bilaman degan gap ana shu davrdan bizgacha yetib kelgan bo‘lsa ajab emas. Masalan 5 soni o‘rniga ular “qo‘l”, 10 soni o‘rniga ikkita qo‘l deyishardi. Agar 20 soni aytilsa ularning qo‘l barmoqlari yoniga yana oyoq barmoqlari ham qo‘shiladi. 1935 yillarda Chukotkada yashovchi xalq ham qo‘l barmoqlari yordamida sanashgan ekan. Bir kuni yozuvchi Semushkin Chukotkaga boribdi. U kerakli manzilga etib borguncha qadar yo‘lda bug‘ular to‘dasini ko‘ribdi. Ularni sanab ko‘rsa ular 128 ta ekan. Semushkin bug‘ular egasi bilan uchrashib bug‘ularni sonini so‘raganida u: - “Men ularni sanamaganman. Agar bitta bug‘u to‘dadan yo‘qolib qolsa ko‘zlarim bilan chamalab bilaman” – debdi. So‘ng mehmonga yarangaga borib, uni poylab o‘tirishini ungacha bug‘ular egasi bug‘ular sonini bilib borishini aytibti. - “Biz yarangada ozgina tammadi qilib bo‘lib, do‘stlarim bilan suxbatlashib o‘tirgan edik, ikki soatlardan so‘ng bug‘ular egasi kirib to‘dadagi bug‘ular soni 128 ta ekanligini aytdi”. Men unga – “balki sen yanglishgandirsan” dedim. So‘ng yana bir bor bug‘ularni sanash uchun xisobchi chaqirtirildi. Xisobchi sanash uchun o‘zining oila a’zolarini va qo‘shni yarangadan yana ikki kishini chaqirib o‘zini, oila a’zolarini va ikkita qo‘shnini qo‘l va oyoqlaridan foydalanib bug‘ular miqdorini aniqladi. Shunday qilib qadimgi odamlar ularga tabiat in’om etgan qo‘l va oyoq barmoqlaridan foydalanib sanashni o‘rganishgan. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida odamlar sanashni bilishmagan. Bir qancha predmetlarni ular "ko‘p" tushunchasi bilan ifodalashgan. Bu ham sanoq emas edi. Bir qancha o‘xshash predmetlarni ajratish, taqqoslash natijasida "to‘rt", "besh", "olti", "etti" tushunchalari kirib bordi. Oxirgi so‘z "yetti" ko‘p tushunchasi ko‘p vaqt saqlanib turgan. Ana shu davrda bizgacha "Yetti o‘lchab bir kes" maqoli saqlanib kelgan. Xo‘jalik ishlarida ba’zi bir qiyinchiliklar tug‘ilishi natijasida sanoq me’yori ancha kengaydi. Buning uchun odam qurshab turgan predmetlardan foydalana boshladi, u 153 yog‘ochlarga bolta bilan urib belgi qilar, arqonda tuguncha bog‘lar, tosharni to‘plam qilib jamlab sanar e'dilar. Bunda odam barmoqlari alohida o‘rin tutar e'di. Bunday qurol sanoq hisobini uzoq vaqtgacha saqlar, har doim yonda va harakatda e'di. Qadimgi odamlar nutqi uncha boy e'mas, so‘z bilan tushuntirolmagan narsasini qo‘l 36 harakati bilan tushuntirar (huddi biz buni tilimizni tushunmagan odam bilan qo‘l harakatlari bilan gaplashgandek) edi. Tabiiyki barmoqlar 10 ta ekan keyinchalik 10 soni "ko‘p" mazmunini anglatar, boshqa halqlarda 5 raqami chunki 1 ta qo‘lda 5 ta barmoq bor, keyin 20 raqami ya’ni qo‘l va oyoq barmoqlaridan foydalangan holda sanashni boshlaganlar. Rivojlanishning ilk pog‘onalarida sanoq sekin rivojlangan, avval odamlar bir necha o‘nliklarni keyinroq yuzliklar bilan sanashgan. Juda qadimdan odamlar, hayvonlar, o‘simliklar (sabzavot va mevalarni) uy-ruzgor buymlarni sanash natijasida e'sa son kelib chiqqan. XXI asr - ilk tehnikani taraqqiy e'tgan asridir. Biror 1 fanni taraqqiy e'tganini oliy matematikasiz ko‘z oldimizga keltirib bo‘lmaydi. Odamlar ilgari barmoq tayoqchalarda sanagan bo‘lsalar, e'ndi e'lektron hisoblash mashinasidan - komp'yuterlarda hisoblashmoqda. Ilk fanni bunday tez taraqqiy e'tishi har 1 insonni ongi yuksakligini bildiradi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalashda butun O‘zbekiston jamoatchiligini oldiga ulkan vazifa qilib qo‘yildi. Bu vazifalarni amalga oshirish butun O‘zbekiston pedagoglar, tarbiyachilar zimmasiga yuklatildi. Inson xamisha dunyoning sir-sinoatlarini anglab yetishga intiladi. O‘zicha nimalarnidir yaratadi: quradi, buzadi. Ularning mukammallik darajasi esa yaratuvchi inson ilmiga suyanadi. Ilmning kuchi olamshumul kashfiyotlar zamirida bo‘y ko‘rsatib turibdi. Buni ko‘rish uchun kundalikmashg’ulotimizga aylanib ulgurgan televizoru, kompyuterlar, mashinalaru samolyotlardan tortib, oddiy texnika ixtirolarigacha kuzatish kifoya. Bu kabi mo‘jizalarning zamirida esa, shak-shubhasiz, ilmlarning shoxi bo‘lmish matematikaning hissasi bor. Ayni paytda xayotimizni matematikadan ayri holda tasavvur etishimiz mushkul. U aqlni tarbiyalab, hayotdagi mavjud xodisa va jarayonlarni mantiqiy mushohadalar asosida tahlil qilishni o‘rgatadi. Xayotda duch keladigan ayrim muammoli masalalarni to‘g‘ri va aniq yechishni talab qiladi. Mana shu xulosalar haqiqat qonunlarini yaratadi, xodisalarning matematik modellarini ifodalaydi. Haqiqatga esa osonlik bilan erishib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, matematika fanini zinapoyaga qiyos qilish mumkin. Pillapoyaning oldingi qismini bosmay turib keyingisiga o‘tish oson bo‘lmaganidek, matematikaning dastlabki 37 mavzularini anglamay turib, keyingisini o‘rganib bo‘lmaydi. Matematika bir butun, yaxlit fan. Unda xamma tushuncha, teoremalar uzluksiz va ketma-ketdir. Aslida, inson tug‘ilgandan to bu dunyoni tark etgunicha matematik qonuniyatlar ichida hayot kechiradi. Buning eng sodda isboti mehnatiga yarasha xaq olishidadir. Ya'ni, siz bajargan ishda sarf qilgan kuchingiz, vaqtingiz, ilmingiz qiymatini beradigan miqdor bor. Siz qaysi kasb vakili bo‘lishingizdan qat'i nazar, matematikaga yuzlanmasdan ilojingiz yoq. Iqtisodchi foydaning ulushini aniqlash uchun matematik formulalarga tayanadi. Tabib bemorining kasalini aniqlash mobaynida uning qaytalanish davrini, oldingi holatlar 154 bo‘yicha davolanish muddatini o‘rganadi. Dorilarni qancha miqdorda iste'mol qilish kerakligi ham aynan matematik qonuniyatdir. Dehqon bozorga olib kelgan mahsulotini yil mobaynida yetishtirgan bo‘ladi. Unga qancha mehnatiyu sarf-xarajat ketgani maxsulotining narxini belgilashda yordam beradi. Matematikada mantiqiy fikrlashni o‘rgangan inson, uni hayotning xohlagan soxasida qo‘llay oladi. lk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari “Talim to‘g‘risida”gi Qonun , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29- dekabrdagi PQ-2707-son ”2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori hamda Vazirlar mahkamasining 2017-yil 21- noyabrdagi 929-son ”O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi to‘g‘risida”gi nizomni hamda Maktabgacha ta’lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida”gi qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan.Ushbu hujjat birinchi navbatda oilaga bolaning to‘laqonli rivojlanishida ta’lim –tarbiyasida, uni maktabda ta’lim olishiga samarali tayyorlashda yordam berishni nazarda tutadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim- tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining maqsadi maktabgacha ta’limning mazmunini belgilaydi va mulk shaklidan qat’i nazar, maktabgacha ta’lim muassalarini bolalikning qadr-qimmatini saqlab qolgan holda barcha bolalarning teng huquqligini va har bir bolaning individual rivojlanishini tadbiq etishgayo‘naltirilgan. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalarni bilim darajasini ko‘tarish uchun avvalo 38 pedagoglar kasb salohiyatini oshirish, ta'lim jarayoni mazmuni va sifatini takomillashtirish, ota-onalar o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlarini jonlantirish zarur. Maktabgacha yoshdanoq bolalarda tegishli hajmda bilim, ko‘nikma, malakalari hosil qilinadi. - quvnoq qahramonlar ishtirokidagi ertalabki badantarbiya; -interfaol o‘yin shaklidagi ingliz tilimashg’uloti; -mental arfimetika va matematik hisob asoslari; - yosh sayyoh (mitti do‘stlarimiz uchun O‘zbekistonning qadimgi shaxarlar haqidagi ko‘rsatuvlar. Dastur O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligining 2018 yil 7 iyuldagi 4-sonli hay'at yig‘ilishi qarori bilan “Ilk qadam” O‘quv dasturi tasdiqlangan va nashr qilish uchun tavsiya etilgan. Maskur o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasidagi ilk va maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni ta'lim olishida qo‘llanilsin deb belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan quyidagi ta’lim muassasalarida: -davlat maktabgacha ta’lim muassasalari; -maktabgacha ta’lim sohasida xizmat ko‘rsatuvchi nodavlat muassasalari; -maktabgacha guruhlarga ega bo‘lgan «Mehribonlik» bolalar uylari; -maktabgacha va boshlang‘ich ta’limni nazorat qiluvchi boshqaruv organlarida -ushbu davlat o ‘quv dasturini qo‘llash majburiydur. Maktabgacha ta'lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshidagi bolalarni rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablariga muvofiq 1. “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari”va ”Ilk qadam” davlat dasturining mazmun-mohiyati, asosiy soha va kichik sohalari. 2 ”Ilk qadam” davlato‘quv dasturi tarkibi haqida tushuncha 3. „Ilm yo‘li“ variativ dasturi haqida tushuncha. 159 ishlab chiqilgan me'yoriy-huquqiy hujjat bo‘lib, unda maktabgacha ta'lim tashkilotsining maqsad va vazifalari, o‘quv-tarbiyaviymashg’ulotning asosiy g‘oyalari ifodalangan, shuningdek, bolaning ta'limning keyingi bosqichiga o‘tishidagi asosiy kompetensiyalari belgilangan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berishda kompetensiyaviy yondashuv o‘sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan, axloqiy me'yor va qadriyatlarni 39 o‘zlashtirishi, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, «Men» obrazini qurish bilan bog‘liq bo‘lganmashg’ulot usullarini shakllantirishga tayyorgarlikni ko‘zda tutadi. Boshlang‘ich muhim kompetensiyalar bolaningmashg’ulot va axloq sub'ekti sifatidagi yaxlit rivojlanishini talab etadi. Kompetensiya bolaning bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlari majmuidir. Boshlang‘ich kompetensiyalar, rivojlanish sohasidan qat'i nazar, bola shaxsi shakllanishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetensiyalari: Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi. - O ‘yin kompetensiyasi – bolaning o ‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy jarayon uchun asos hisoblanadi. - Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq qoidalari va me'yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tuta olish mahorati. - Bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quvva amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish. Shuni yoddatutishlozimki,o‘yin-ta'limmashg’uloti kunduzgi uyquni hisobga olmaganda kamida 38% ni, bolalarning ochiq havoda bo‘lishi kamida 38% ni, mustaqil ‘yinmashg’uloti kamida 24% ni, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish (sanitariya-gigienako‘nikmalari) kamida 20% ni, ota onalarni bolalar rivoji taraqqiyoti to‘g‘risida xabardor qilishkamida 3% ni tashkiletadi. Bolaning kompetensiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida belgilanadi: - jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi; - ijtimoiy-hissiy rivojlanish; - nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; - bilish jarayonining rivojlanishi; - ijodiy rivojlanish. «Ilk qadam» o‘quv dasturining asosiy maqsadi hayoti davomida uzluksiz rivojlanishga qodir bo‘lgan shaxsni shakllantirish. Ushbu zamonaviy pedagogik tizimning asosiy o‘ziga xosligi bolalardao‘qishga qiziqish uyg‘otish hisoblanadi. Bu esa bolalarni ta’lim jarayoniga qiziqtirishga alohida e’tibor berish kerak deganidir. Ushbu jarayon davlatning yangi talablariga asoslanadi. U bola rivojlanishining beshta asosiy yo‘nalishini qamrab oladi: – Jismonay rivojlanish va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; – Ijtimoiy-hissiy rivojlanish – Nutq,muloqot, o‘qish va yozish 40 malakalari; 160 – Bilish jarayonining rivojlanishi; – Ijodiy rivojlanish. “Ilm yo‘li “variativ dasturi bilan tanishish. “Ilm yo‘li “ variativ dasturi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari rahbarlari va mutahassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti ilmiy metodik kengashining 2019 yil 29- avgust 7-sonli yig‘ilish qarori bilan, maktabgacha ta’lim vazirligi xuzuridagi o‘quv metodik ishlarni muvofiqlashtiruvchi yig‘ilishining 2019 yil 20-sentyabrdagi 1-son bayoni bilan tasdiqlangan va nashrga tavsiya etilgan. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimiga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi bilan, Prezidentning 2017 yil 30 – sentyabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 5198- Farmoniga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. Shu bois eng yaxshi xalqaro tajribalar asosida tizimdagi dasturiy va o‘quv- metodik ta’minotni takomillashtirish maqsadida maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish zarurati paydo bo‘di. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2018 yil 8 dekabrdagi “Boshlang‘ich ta’limga bolalarni majburiy bir yillik tayyorlashga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida”gi 999-sonli qarorini ijro etish doirasida O‘zbekiston o‘z zimmasiga 6-7 yoshli bolalarning maktabga to‘lovsiz majburiy bir yillik tayyorgarligi bo‘yicha majburiya yatni oldi. 6- 7 yoshli bilalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash maqsadida “Ilm yo‘li” dasturini ishlab chiqish hamda uni tasdiqlash zarurati paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining tashabbusi bilan 6-7 yoshli bolalarni har tomonlama rivojlantirish, ularga ta’lim-tarbiya berish va maktabga tayyorlash maqsadida “Ilm yo‘li” variativ dasturi ishlab chiqildi. Mazkur dastur maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan “Ilk qadam” Davlat O‘quv dasturi, O‘zbekiston Respublikasida ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari, “Kadrlar tayyorlash bo‘yicha Milliy dastur”, maktabgacha ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi asosida ishlab chiqildi. Mazkur dastur o‘ziga xos bo‘lib, unga ko‘rao‘quv- 41 tarbiyaviymashg’ulot kuniga 3 soat davomida amalga oshiriladi, uning majburiy qismi 80 foizni variativ qismi esa 20 foizni tashkil etadi. Tarbiyachi o‘z ishini to‘g‘ri reja asosida olib borgandagina kelajak avlod sog‘lom dunyo qarashning va siyosiy madaniyatli bo‘lib shakillanadi, vatanparvar, milliy, istiqlolni davomchisi va komil inson qilib tarbiyalanadi. Bolalar boxchasida amalga oiriladigan talimtarbiya ishlarini rivojlantirish malum maqsadiga qaratilgan jarayon bo‘lib, uning vazifasi, mazmuni va metodi maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning ruxiymashg’uloti fiziyalogig taraqqiyotini va ularning o‘ziga xos tomonlarini etiboriga olingan xolda tarbiyalashdir. Reja tarbiyachiga yil bo‘yi amalga oshiriladigan talim-tarbiya ishlarini bir tekkisda taqsimlab, malum ischillik bilan amalga oshirishida yorda beradi. Reja bolalar bilan amalga oshiriladigan talim-tarbiya oldindan puxta tayyorgarlik ko‘rish metodi va usullarini yaxshilab o‘ylab olish, kerakli material va jixozlarni tayyorlash imkonini yaratadi. Tarbiyachi rejalashtirgan hamma ishlar har bir bolaning har tomonlama rivojlantirishda taminlashi lozim. Reja qotib qolgan narsa bo‘lmasdan, vaziyatdan kelib unga o‘zgarishlar kiritish mumkin. Qiziqarli mazmundagimashg’ulotlar, to‘garakmashg’uloti, matematik mazmundagi didaktiko ‘yinlarning barchasimashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda olib boriladi. Ayrim sabablarga ko‘ra, taraqqiyot darajasiga ko‘ra, barcha bilan bir hil bilim olishga ulgurmayotgan bolalar bilan individual ishlarini tashkil qilishiga aloxida e’tibor bermoq lozim.Barcha yosh guruhning tarbiyachilari bolalarda matematik bilimlarini mustahkamlashda ham turlarida foydalanishlari zarur. Masalan: rasm chizish, yopishtirish, loyixalash, konstruksiyalash jarayonida bolalarni geometrik figura narsalarning soni va o‘lchovi xaqidagi bilimlarni ularning fazoda joylashtirish haqidagi fazoviy tasavvurlarini xisoblash malakalarini mustahkamlanilsa, tartib, sanoq, esa jismoniy daqiqalarida sportga oid qiziqarli o‘yinlarda mustahkamlanadi. Turli harakatli o‘yinlar esa , bolalarning narsalari miqdorini shartli o‘lchov bilan o‘lchash xaqidagi bilimlarni rivojlantirishda foydalansa bo‘ladi. Xona tabiiy yorug‘lik bilan yaxshi taminlash lozim.mashg’ulot setkasini turganda xaftada bolaning ish qobiliyati yuqoriroq bo‘ladigan kun tanlanadi. Malumki xaftaning o‘rtalarida 42 seshanba, chorshanba, payshanba bolalarning ish qobiliyati yuqoriroq bo‘lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktivmashg’ulotini talab etuvchi murakkaroqmashg’ulot tanlanadi elementar matematika, nutqni rivojlantirish, savdoga o‘rgshatish . Jadval tuzganda bumashg’ulotlarni birinchi qilib rivojlantirish kerak. Bolalarda ko‘p xarakat qilishni, hissiy narakatni talab etuvchimashg’ulotlarni musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriymashg’ulot ikkinchi qilib qo‘yiladi. Mashg‘ulotlar kompleks rejalashtirilganda, yani 2-3 dastur vazifasi olinadi. 162 2. Bolalarni matematikamashg’ulotlarida olgan bilimlarini kun davomidagimashg’ulotlarda mustaxkamlanishi (1 kunlik ish rejasida ko‘rsatish); Matematik bilimlarni mustahkamlash sifatida o‘yin, mexnat, maishiymashg’ulotlarida ham rejada aks ettirish mumkun. Tarbiyachi bolajonlar xayotini MTT-da yanada qiziqarliroq o‘tkazishi mumkun chunki matematikamashg’ulotlaridan olingan bilimlaring kun davomida mustahkamlanishi , sayrda katta-kichik uylarida, yo‘g‘on, ingichka daraxtlarini kuzatishlarini uzun-qisqa yo‘laklarni kuzatishlari, guruhda ertalabki soatlarda yoki kunning ikkichi yarimida turli xil mantiqiyo ‘yinlar va qiziqarli matematiko ‘yinlar o‘ynatishni rejalashtirish mumkun. Har bir yosh guruhning o‘quv yilining oxirida o‘rganiladigan mavzular bolalar hayoti muxitiga mos o‘yin, o‘yin mashqlari sayr chog‘ida takrorlanib, mustahkamlanadi. Bunda o‘rganishni induvidial yakka holda olib borishi bilan bir vaqtda kichkina guruhlarga bo‘lib olib borilishidan foydalanish maqsadida muvofiq hisoblanadi. Barcha bolalarning ilk matematik tasavvurlarini rivojlantirish bo‘yicha tuzilgan “Ilk qadam” tayanch dasturi maktabgacha tarbiya muassasalarida kichik, o‘rta, katta, tayyorlov guruhlariga mo‘ljallangan. Bunda bolalar maktabda matematikani o‘zlashtirishi uchun dastlabki elementar tasavvurlariga ega bo‘l ish va ayirishga doir vazifalarini sodda masalalarini yechish va shu bilan bir qatorda ayni namoyon qilingan to‘plamlar ustida amalab bajarishga, shartli o‘lchov bilan chamalash malakalarini rivojlantirishga, ularning geometrik figuralar va predmetlarni shakli haqidagi tasavvurlarini rivojlantirishga, fazoviy munosabatlarini tushunishlarini, predmetlarini teng qismlarga bo‘lish malakalarini shakllantirishga katta axamiyat beriladi. Masalalarning bunday majmuasi 43 matematik rivojlantirishning dasturi bo‘lib, maktabgacha yoshdagi bolalarning miqdoriy va boshqa munosabalarini chuqurroq tushunishlarini ta`minlaydi va matematik tafakkurlarini, nutqning istiqbolda takomillashtiruvchi asos bo`lib xisoblanadi. Bularning hammasi bolalarning aqliy rivojlanishlariga va ularning maktabda o‘qishlariga muvofaqqiyatli tayyorlashga imkon beradi. O`quvchilar taxminiy bir kunlik ish rejasini tuzishda mashq qilishlari topshiriladi.Bir kunlik ish rejasida matematik tasavvurlarni kun davomidagimashg’ulotlarida mustahkamlanishiga e`tiborni qaratish. O‘rta guruh Kun: Seshanba Mashg‘ulotning nomi: Matematika mashg’uloti Dastur mazmuni: Bolalarga predmetlarni ustma-ust va yonma-yon qo‘yish usullaridan foydalanib, predmetlaming ikkita guruhini o‘rtasidagi "barobar"... qancha bo‘lsa shuncha, ko‘proq, kamroq kabi nisbatlarni aniqlashni mashq qildirishni, kvadrat va uchburchakning katta va kichik modelini farqlashni mashq qildirishni, yoki predmetlar o‘rtasidagi nisbatni uning uzunligiga qarab aniqlash ko‘nikmasini mustahkamlashi, uzunroq-qisqaroq, uzunqisqa so‘zlarini ishlatishnio‘rgatishni davom ettirsh. Kerakli jihozlar: 3 ta katta va 3 ta kichkina uchburchak, 2 ta chiziqli kartochka, likopchada 4 ta katta , 3 ta kichkina kvadrat, 1 ta uzun, 1 ta qisqa qalam, Piramidalar rasmi solingan jadval. O‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish. Tabiat burchagidagi navbatchilardan Lola va Farruxga gullarga suv quyish, baliq va parrandalarga yem berishni topshirish. Oshxona navbatchilaridan Zilola va Surayoga stolga idishlarni qo‘yish va nonushtadan so‘ng idshlarni joiyga yig‘ib qo‘yishni topshirish. Gulnora va Lazizga о ’yinchoqlar javonidagi va tokchadagi changni artishni topshirish. O‘rta guruhda yilning 2 chi yarimidanmashg’ulot bo‘yicha navbatchilik vazifalarini bajarishga, ya'ni matematikamashg’uloti uchun kerakli qo‘Ilanmalarniqo‘yib, tarqatib,mashg’ulotdan so‘ng har bir ko‘rgazma va tarqatma materialni o‘z karobkasiga solib, javondan ajratilgan maxsus joyga qo‘yishnio‘rgatish. Uyga ketishdan oldin guruh xonasini tartibga keltirish,o ‘yinchoqlami joy-joyiga qo‘yish, stulchalarni joyiga qo‘yishnio‘rgatish. (Kin davomida navbatchilar ishini tarbiyachi sifatli va oxirigacha bajarilishini kuzatadi va baholab boradi). Insoniy xissiyotlar sezgirlik, xozir-javoblik, o‘z xizmati, yordamini taklif qila bilish, 44 hamdardlik, izn berish xaqgo‘ylik, to‘g‘rilikni tarbiyalash. Tartibli ovqatlanish malakalarini takomillashtirish. Bolalarga stol atrofida to‘g‘ri xolatni egallash va uni saqlashni o‘rgatish. Harakatli o‘yinlar va tincho ‘yinlar. Harakatlio ‘yinlardan juftmi, toqo ‘yini. Sanama: Vali ko‘chaga chiqdi, aravasi buzildi. Unga nechta mix kerak bo‘ladi? Bir, ikki, uch, to‘trt, besh, olti, yetti ketdi? Maqsad:o ‘yin orqali bolalar berkitilgan narsani aniq topishga, sanashga o‘rganadilar. Topishmachoq Maqsad: Bu o‘yin orqali bolalar jismoniy tomondan baquvvat qilib tarbiyalanadi. o‘z komandasining g‘olib chiqishi uchun harakat qilishga o‘rgatiladi. Ninachi. Maqsad: "Ninachi" o‘yini bolalarni bir jamoaga uyushtiradi. Narsalar, buyumlarning kishi hayoti uchun zarurligini bilib oladilar.o ‘yin bolalarning baravariga ma'lum ohangiga e'tibor berish, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, iltimos qila bilish kabi qobiliyatlarni tarbiyalaydi. Tinch о’yinlardan. Bolalar ixtiyoriga ko‘ra: Domino, shashka, lego, vagonlarni nomeri bo‘yicha poezd tuzamiz. ovozidan top, mozaika... 3.«Ilk qadam” tayanch dastur talablari asosidamashg’ulotning davomiyligi , xaftasiga necha marta o‘tilishi, xaftaning faqat o‘rta kunlari va kunning birinchi qismiga rejalashtirilishi. «Ilk qadam” tayanch dasturda bolalarning tafakkurini rivojlantirishda ularning ilk matematik tasavvurlari uzluksiz o‘stirib borilishiga muhim o‘rin ajratilgan. Tarbiyachi,mashg’ulotda yangi materialni bayon etishdan oldin ishni takrorlashdan boshlashi,mashg’ulotni o‘tishda o‘z nutqiga alohida e'tibor berib,maxsus terminlarni to‘g‘ri qo‘llashi lozim. Agar o‘tganmashg’uloti murakkabroq bo‘lib, uni bolalar o‘zlashtirishida qiynalsalar, keyingi hafta bumashg’ulotni takroran o‘tkazish tavsiya etiladi. Unda avvalgimashg’ulotda foydalanilgan ko‘rgazma va tarqatma materiallardan farqli o‘laroq boshqa materiallardan foydalanish kerak. Chunki, hadeb bir xil ko‘rgazmadan foydalanish bolalarda “ey, buni o‘rganganmiz-ku",degan tushunchani, befarqlikni yuzaga keltiradi. Bolalarga yangi bilim berish, o‘tilganlarni takrorlash, sinash, sistemaga solish, chuqurlashtirish va mustahkamlash maqsadidamashg’ulotlarni mujassamlashtirib o‘tkazish tavsiya etiladi. Masalan, birinchimashg’ulotingiz matematika, siz unda bolalarni geometrik 164 jismlardan "shar" bilan tanishtirdingiz,mashg‘ulotingizning ikkinchi qismida loy ishidan 45 'bo‘g‘irsoq" yasashingiz mumkin. Yasash jarayonida bo‘g‘irsoq shar shaklida ekanligi tushuntiriladi.Mashg‘ulotning uchinchi qismida esa "pufakcha" harakatli o‘yinini o‘ynatish mumkin.. Matematik bilimlar berishni bolalarmashg’ulotining hamma turlarida aks ettiririlishi mumkin. Ularni mustahkamlash maqsadida bolalarningo ‘yin, mehnat, masvriymashg’ulotlarini turlarini ham nazarda tutish lozim .Qiziqarli mazmundagimashg’ulotlar, to‘garakmashg’ulotlari va matematik-didaktiko ‘yinlarning barchasinimashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda olib borishni xam unutmaslik kerak. Matematikamashg’ulotlarinio ‘yin tarzida o‘tkazilgandagina bolalar materialni yaxshiroq o‘zlashtiradilar. Shuning uchun turli xil mantiqiy va qiziqarli matematiko ‘yinlarni kun davomida o‘ynatishni rejaga kiritish kerak. Bular: shashka, lego, domino labirint, krassvord, rebuslar, mozaika, geometrik shakllardan, magnit doskada yangi shakl hosil qilish”tangram", "kolumbovo tuhumi", "sexrli aylana" kabilapdir. Bu ishlarni esa otaonalar bilan hamkorlikda olib borilishi lozim . Ota-onalar kelishganda ularga kun davomida bolalarga qanday bilimlar berilgani , endi ular uyda qanday ishlar olib borishlari lozimligi haqida, buning uchun qanday adabiyotlardan, qo‘llanmalardan foydalanishlari mumkinligi haqida tavsiyalar berilishi kerak. Matematikamashg’ulotlarini qiziqarli o‘tkazish uchun matbuotda chiqayotgan yangi uslubiy qo‘llanmalarlar, "o‘ynaymiz, o‘ylaymiz, aqlimizni charxlaymiz", N.Bikbayevaning "Matematik jadvallar", "Znakomimsya s matematikoy", "Bolalar bog‘chasida test savollari", Qudrat Muhammadning "1 dan 10 gacha" va boshqa juda ko‘p kitoblaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Matematikamashg’ulotlarini qiziqarli, yangiliklarga boy qilib, butun mahoratni ishga solib o‘tkazilsa bola bu muhim fan asoslariga ilk qadamini aynan MTT boshlagan bo‘lar edi. Agarda tabiyachi mashg’ulotlarni to‘g‘ri rejalashtirsa, bilimlarni izchil ravishda to‘garaklar asosida berib borsa, bolalarni maktabda muvaffaqiyatli o‘qishini ta'minlagan bo‘lardi. MTTlarda tarbiyachilar tomonidan yuritilayotgan ish rejalari kuzatilganda(ayniqsa bir kunlik ish rejalari) ular to‘liq yoritilmayotganligi “O‘z-‘ziga hizmat ko‘rsatish”, “Madaniy- gigienik ko‘nikmalarni rivojlantirilishi” vxk vazifalari bolalar yoshiga mos emasligi qisqasi mazmuni juda sodda ,ba’zi vazifalar bir hilda 46 takrorlanishi ba’zi belgilangan vazifalar ,mashg‘ulotlar umuman berilgan yosh guruhi ushun mos emasligi kuzatildi.. «Ilk qadam” tayanch dasturining har bir yosh guruhi uchun “Ilk matematik tushunchalarni rivojlantirish” bo‘limining tahlili. Dastur mazmuni va uning tuzilishi xaqida tushuncha. Barcha uchun tuzilgan dastur bu davlat xujjat bo‘lib undagi berilgan vaziflar o‘z vaqtida bajarilishi shart. Dastur vazifalari 1 yilga belgilangan bo‘lib undagi vazifalar oddiydan-murakkabga tomon amalga oshiriladi. Xar bir yosh guruhiga mos dastur vazifalari o‘quv yilining oxirida nixoyasiga yetadi. O‘quvmashg’ulotlari : kichik guruh - 15 daqiqa O‘rta guruh - 20 daqiqa Katta guruh 25 - 30 daqiqa 165 Tayyorlov guruh 30 - 35 daqiqa davom etishi mumkin. Dastur vazifalarining tuzilishi, mazmuni va bir guruhdan ikkinchi guruhga o‘tganda murakkablashib borishi. Kichik guruh Kichik guruhda bolalarga sonlargacha bolgan davr o‘rgatiladi. Bunda ularga miqdoriy munosabatlar tushuntiriladi. Bolalarga turli buyumlar to‘plami bilan ishlash, ya’ni ularninf har hil belgi-alomatlariga ko‘ra birlashtirish, tenglik va tengsizlikni taqqoslash natijalarini ko‘p, kam, teng so‘zlari bilan belgilashnio‘rgatishko‘zda tutiladi. Mashg‘ulotlar o‘quv yilidan boshlab haftasiga 1 marta ( 1yilda 36 marta ) o‘tkaziladi. Sentyabr oyida bir mashgulotning davomiyligi 10 minutdan oshmasligi kerak. Oktyabr oyidan boshlabmashg’ulot davomiyligi sekin-asta 15 minutga etkaziladi. Kichik guruhda ilk matematik tasavvurlarga bag‘ishlanganmashg’ulotlarda O‘qitish ayniy tasir harakterida bo‘lishi kerak. Bolalar bilimini tarbiyachining harakatlarini, uning tushuntirish va kursatmalarini idrok qilich asosida, shuningdek didaktik materiallar bilan mustaqil ishlash vositasida o‘zlashtiradilar o‘yin shaklida berilgan o‘quv materialini kichik bolalar yahshi o‘zlashtiradilar. O‘rta guruh O‘rta guruhdamashg’ulotlar sentyabr oyidan boshlab haftasiga 1 marta o‘okaziladi.mashg’ulot 20 daqiqa davom e'tadi. Yil davomida 36 mashgulot o‘tkaziladi. Bolalar harakatli-ko‘rsatmali shaklda berilgan o‘quv materiallarini yahshi o‘zlashtiradi. 5 yoshga qadam qo‘ygan bolalarni o‘qitishda didaktik o‘yinlardan keng foydalanish kerak. Topshiriqlarning bajarishi jarayonida o‘qituvchi bolalarni o‘z harakatlarini tushuntirib berishga undaydi. Birinchimashg’ulotlardan boshlaboq bolalarga mos muammo harakteridagi masalan, 47 mashina qaysi darvozadan o‘tadi ( o‘tmaydi?) Nega? Kimning uyi baland? Nega? Ayiqlarga kursilar, olmohonlarga yong‘oqlar, bolalarga bayroqchalar etadimi? kabi masalalarni berish kerak. O`qitishda bolalaparning emosional kayfiyati, qiziqtirilganliklari katta ahamiyatga e'ga. Shu sabablimashg’ulotlarda rangli ko‘rgazmali qo‘llanmalardan, turli didaktik materiallardan foydalanish kerak. Katta guruh 6 yoshli bolalarda o‘z hulq-atvorini boshqarish qobiliyati paydo bo‘ladi; erkin hotira, diqqat rivojlanadi. Shu yoshda topshiriqni bajarishga, o‘z ishiga ijobiy baho olishga intiladilar. Ular o‘quv topshiriqlariga katta qiziqish bilan qaraydilar. Bolalar katta guruhda birinchi o‘nlik sonlarini yahshi o‘zlashtirishilari kerak. Har hil buyumlar to‘plamini sanash, ularning qatorda kelish tartiblarini aniqlash jarayonida sonlar mohiyatini o‘zlashtirishi amalga oshiradi. Bolalar bilan bajariladigan hamma ishlar ular oldingi bosqichlarda olgan bilimlar va ularni hisobga olish asosida tashkil qilinadi. O‘qitishni o‘tilganlarni takrorlashdan boshlash kerak. Har qaysi yangi bilm oldin o‘zlashtirilgan bilimlar qatoriga kiritilishi lozim. Mashqlar miqdori eytarli bo‘lgandagina O‘quvchilarda puhta malaka va ko‘nikmalar shakillantirilishi mumkin. Bolalarni buyumlar,o‘yinchoqlar, geomtrik shakllar, kartochkalar va rasmdagi tasvirlarni sanashga, ob’ektlar miqdorlarini sezish bilan aniqlashga mashq qildirish kerak. Maktabgacha tayyorlov guruhi. 7 yoshga qadar bola son, buyumlarning shakli va kattaligi haqida nibatan ko‘prok bilimlarni o‘zlashtirgan bo‘lishi, fazoda va vaqt bo‘yicha mo‘ljal ola bilishi kerak. Tarbiyachi bolalarda matematik bilimlarga ustuvor qiziqish, ulardan foydalanish malakasi va ularni mustaqil egallashga intilishni tarbiyalashga harakat qilishi kerak. Shu yoshda bolalarda mustaqil fikrlashni, fazoviy tasavvurni rivojlantirish, ayniqsa muhim. Mazkur guruhda haftasiga 2 tadan bir yilda 72-74tamashg’uloto‘tkaziladi. Matematikadan har qanday mashg`ulotni tuzishda bolalar tarbiyachining stoli yonida ishlashlari bilan bir qatordao‘z o‘rinlarida tarqatma materiallar bilan mustaqil ishlashlari ham nazarda tutiladi. “Ilk qadam” dasturining muhim jihati bolaning rivojlanish xaritasining yuritilishidir, U o‘zida bolaning 3 yoshdan 7 yoshgacha 48 bo‘lgan davrini qamrab oladi. Xarita bir yilda uch marta to‘ldiriladi va bolaMTT.da tarbiyalanganidan so‘ng, ya’ni 6—7 yoshida uning maktabga tayyorligi xaritasi bilan ta’lim dargohiga yuboriladi. Ushbu jarayon davlatning yangi talablariga asoslanadi. U bola rivojlanishining beshta asosiy yo‘nalishini qamrab oladi: – Jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi –”Ijtimoiy-hissiy rivojlanish” – Nutq,muloqot, o‘qish va yozish malakalari –”Bilish jarayoninig rivojlanishi” –” Ijodiy rivojlanish”. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolaning rivojlanish xaritasi Bolaning rivojlanish xaritasini to‘ldirish uchun kuzatuv uchta davrni o‘z ichiga oladi: birlamchi(o‘quvyilining boshida), oraliq va yakuniy. Birlamchi kuzatuv o‘quv yilining boshi (sentabr oyi) da amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda har bir bolaning boshlang‘ich imkoniyatlari aniqlanadi, uning shu davrdagi yutuqlari belgilanadi. Tarbiyachi ta’limning rivojlanish sohalaridagi muammalarga e’tiborni qaratadi, qanday sifatlarni qo‘llab-quvvatlash talab qilinishi, har bir bola uchun qanday vazifalar dolzarbligini aniqlaydi. Bundan tashqari, u bola rivojlanishi xaritasini muayan davr davomida bolaning yoshini hisobga olgan holda to‘ldiradi. Oraliq kuzatuv yilning birinchi yarimi oxiri (dekabr, yanvar)da o‘tkaziladi. Ushbu kuzatishning maqsadi bolalar uchun tanlangan metodikaning to‘g‘riligini belgilash va rivojlanish dinamikasini aniqlashdan iboratdir. Ushbu kuzatuv natijalariga ko‘ra, tarbiyachi boshqa mutaxassislar bilan birgalikda pedagogik jarayonga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin. O‘quv yilining oxirida (odatda may oyida) tarbiyachi yakuniy kuzatishni olib boradi. Ushbu kuzatish asosida vazifalar qanchalik bajarilganligi, bolaning rivojlanishida kutilagan natijalarni hisobga olgan holda undan keyingi pedagogik jarayonning maqsadlari belgilanib olinadi. Kuzatuvlar quyidagi tamoyillarga asoslangan bo‘lishi kerak: - kuzatuv bolalar uchun odatiy sharoitda amalga oshiriladi va bolaga yordam berishga qaratilgan; - kuzatuv kamida ikki hafta (yoki bir oy ichida) bolaning rivoji haqida ob’ektiv tasavvurga ega bo‘lish uchun o‘tkaziladi; 167 - tarbiyachi bola to‘g‘risidagi ma’lumotni ota-onalar va MTTning boshqa xodimlar bilan suhbatlashib olishi mumkin; - tarbiyachi bolaning qiziqishi, moyilligi, muloqat va bilish jarayonidagi O‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratishi 49 lozim. Tarbiyachi bolaning rivojlanish xaritasini yilida kamida 3 marotaba to‘ldiradi, erishilgan natijalarni belgisi bilan belgilaydi. Kuzatuv barcha rivojlanish sohalari bo‘yichao‘tkaziladi. Ushbu kuzatuv asosida (tarbiyachi) pedagog-psixolog, logoped, jismoniy tarbiya yo‘riqchisi va boshqalar bilan hamkorlikda bolaning yutuqlarini yoritib beradi, ta’lim sohalarini o‘zlashtirishidagi zaif tomonlarini aniqlaydi. Shunga mufoviq ta’lim jarayoniga tuzatishlar kiritiladi, shuningdek, yakka tartibda ishlash rejalashtiriladi va tarbiyachining kundalik ish daftarida aks ettirilgan vazifalar amalga oshiriladi. Shu karta bo‘yicha o ‘quv yili oxirida (odatda may oyida) shu xarita asosida yakuniy kuzatuv olib boriladi. Xulosa Ta’lim-tarbiya jarayoni keng qamrovli va davomli jarayondir. Shunga ko‘ra, shaxsni har tomonlama kamol toptirish, ta’lim jarayonining muhim vazifalaridan biridir. Uzoq asrlar davomida ajdodlarimiz bolalarning zehni va nutqini rivojlantirish ustida uzluksiz ish olib borganlar va o‘z tajribalarini avloddan- avlodga uzatganlar. Bola tug‘ilgach yetti yoshgacha ularga sensor tarbiya berish qonuniyatlari ko‘plab mutaxassislar tomonidan asoslab berilgan bo‘lib, navbatdagi muhim vazifalardan biri, bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish sohasida muayyan ilmiy asoslarni vujudga keltirishdan iborat edi. Biz izlanishlarimiz davomida xuddi mana shu sohada muayyan tajribalarni qo‘lga kiritdik va ularni nazariy-eksprimental jihatdan asoslashga harakat qildik. O‘z ilmiy yondashuvlarimiz asosida quyidagi xulosalarga keldik. 1. Maktabgacha ta’lim amaliyoti hamda pedagogik-psixologik manbalarni o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, pedagogika fanida sensor tarbiyaning bola shaxsini har 50 tomonlama rivojlantirishda keng imkoniyatlarga ega ekanligi pedagogik-psixologik jihatdan yetarlicha asoslab berilgan bo‘lsada, ta’lim amaliyotida ushbu imkoniyatdan foydalanilmayapti. 2. Bola jamiyatning a’zosi, mukammal shaxs sifatida muayyan ijtimoiy muhitda kamol topar ekan, uning butun bilish jarayonlari, o‘ziga xos xususiyatlari va ruhiy holatlari, ongi ham rivojlanadi. Bunda sensor tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish kutilgan samaradorlikka erishishga ko‘maklashadi. 3. Sensor tarbiya vositasida bolalarning idroki, tasavvuri, ongi, nutqi izchil rivojlanadi. Bunda maktabgacha ta’lim jarayoni alohida qulaylikka ega. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi masalalarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, sensor tarbiyaning mavjud tizimi bolalarni faqat idrok qilinadigan xislatlar bilan tanishtirishnigina emas, shu bilan birga ularda bu xislatlarni ajratib ko‘rsatish va takrorlash imkoniyatini beradigan his etib mo‘ljallash harakatlarini tarkib toptirishni ham nazarda tutadi. 5. Nazariy yondashuvlar shuni ko‘rsatadiki, sensor jarayonlar bolaning dunyoni anglashiga ko‘maklashadigan dastlabki bosqich sifatida namoyon bo‘lib, uning tasavvurlarini kengaytirish orqali nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 6. Sensor tarbiya jarayonida bolalar hissiyotlar orqali atrof muhit, undagi narsalar va voqea-hodisalarni anglash, tushunishdan fikrlash, undan esa intellektual faollikka bosqichma-bosqich o‘tadilar. Shu bilan bir qatorda, sensor etolonlar bolalar faoliyatini amaliy rivojlantirish jarayonida asosiy o‘rin egallaydi. 7. Sensor tarbiya turli xil rang, hajm, shakldagi buyumlar orasidagi o‘zaro aloqadorlikni ta’minlash va uni bola tasavvuriga singdirishda muhim ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim jarayonida sensor tarbiya va sensor etolonlarni taqdim etish bolalarni har tomonlama rivojlantirishda alohida o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiyadan foydalanishga yo‘naltirilgan pedagogik tizimni ishlab chiqish pedagogikaning dolzarb masalalaridan biri 51 hisoblanadi. Bunda asosiy e’tibor his qilish organlari faoliyatini turli mashg‘ulotla orqali rivojlantirishga emas, balki bolalarning turli-tuman faoliyatlarini tashkil etish asosida ularning sensor imkoniyatlarini kengaytirishga yo‘naltiriladi. 1. Maktabgacha ta’lim jarayonida sensor tarbiya vositasida bolalarning nutqini rivojlantirish asosida ularning amaliy faoliyat ko‘rsatish doirasi kengayadi. Bunday rivojlanish ayniqsa, ilk bolalik davrida yaqqol namoyon bo‘lishini mavjud tajribalar hamda pedagogik-psixologik izlanishlar ko‘rsatmoqda. 2. Ma’lumki, bola nutqining shakllanishi fikrlash imkoniyatining kengayishi va shaxsiy rivojlanishning jadallashuvini ta’minlaydi. Bunday rivojlanish jarayoni sensor ko‘nikmalarni shakllantirish va muntazam rivojlantirish asosida amalga oshiriladi. 3. Maktabgacha ta’lim muassasalarida sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirish jarayoni o‘zining muayyan mazmuniga ega bo‘lib, mazkur mazmun aniq didaktik tamoyillar va qonuniyatlarga tayanilgan holda tanlanishi lozim. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini sensor tarbiya vositasida rivojlantirish ularga jamiyat a’zolari tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajribani taqdim etish orqali amalga oshiriladi. 5. Ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ijtimoiy tajribani bolalar maxsus tashkil etilgan didaktik jarayonlar va shaxslararo muloqot yordamida o‘zlashtiradilar. 6. Sensor ttarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirish jarayoni oldiga muayyan vazifalar qo‘yiladi. Jumladan, nutqning tovush jihatini singdirish, bolalar lug‘atini boyitish va faollashtirish, nutqning grammatik qurilishini idrok etishga o‘rgatish, bolalar adabiyotiga qiziqishni tarbiyalash va uni tushunish ko‘nikmalarini tarkib toptirish kabilarni o‘z ichiga oladi. 7. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirish jarayoni subyekt-subyekt munosabatlari asosida tashkil etiladi va tarbiyachilar tomonidan boshqariladi. 8. Sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirish jarayoni mahsuldor usullar va metodlar yordamida tashkil etish natijasidagina samaradorlikni ta’minlash imkoniyati vujudga keladi. 52 9. Tarbiyachilar bilan amalga oshirilgan suhbatlar va tashkil etilgan anketa so‘rovlarining natijalari shuni ko‘rsatdiki, ular sensor tarbiya haqida umumiy tasavvurga ega bo‘lsalarda uning o‘ziga xos xususiyatlari, didaktik imkoniyatlari, mazkur tarbiyani tashkil etish metodlari haqidagi nazariy bilimlarga yetarlicha ega emaslar. 10. Sensor tarbiyaning bolalar nutqini rivojlantirishdagi imkoniyatlari, uni qo‘llash usul va metodlari, sensor mashg‘ulotlarni tanlash prinsiplari va amalga oshirish yo‘llari bilan tarbiyachilarni qurollantirish maktabgacha ta’lim jarayoni samaradorligini oshirishda alohida ahamiyatga ega. 11. Sensor tarbiya jarayonlari asosan o‘yin mashg‘ulotlari, mashg‘ulotdan tashqara sayohatlar va didaktik topshiriqlar yordamida tashkil etilishi lozim. 12. Tajriba guruhlarida tashkil etilgan sensor jarayonlar bolalar nutqini rivojlantirishda sensor tarbiya katta didaktik imkoniyatlarga ega ekanligini asoslash imkonini berdi. 53 TAVSIYALAR 1. Tarbiyachilarni sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishga oid nazariy yondashuvlar hamda amaliy ishlanmalar bilan qurollantirish. 2. Sensor tarbiya jarayonini tashkil etish metodikasini ishlab chiqish. 3. Malaka oshirish kurslari mazmunini sensor tarbiya vositasida bolalar nutqini rivojlantirishga xizmat qiladigan ilmiy metodik tavsiyalar va ilg‘or texnologiyalar bilan boyitish. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Karimov I. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent: Sharq 1999. 2. O‘zbekiston Respublikasida Maktabgacha ta’lim to‘g‘risidagi Nizom // Maktabgacha tarbiya. T.:2000. 1-son. 3. Abdakimova M. K. Organizatsionna-pedagogicheskiye osnovi razvitiya sistemi doshkolnogo obrazovaniya v respublike Uzbekistan (1991-2000gg.). TDPU-2004; 174s. Diss. na sois. uchen. step. kan. ped. nauk. 4. Abidjanova S.D. Sootnosheniye obraznix i rechevix sredst v razvitii prostranstvennix predstavleniy doshkolnikov. Avtoref. M-1990g., 16 s. 5. Abdullayeva Sh.A. Formirovaniye sensornogo opita i metodika yego organizatsii u dutey rannego vozrasta. Avtoreferat. M-1975g. 6. Abdullayeva Shohida. Ilk yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi. Toshkent – O‘qituvchi, 1983y., 96 b. 7. Abdullayeva Sh.SH. Pedagogicheskiye texnologii razvitiya poznavatelnix tvorcheskix sposobnostey mladshix shkolnikov. Dis… kan. ped. Nauk: 13.00.01. R UZ Uzb NII ped. Nauk im. T.N.Kari-Niyazova T., 2005.-230s. prilojeniye: s. 121- 230. T., 8. Adriyanova V.I. Teoriya ipraktika obucheniya uzbekskix shkolnikov ustno rechevomu obsheniyu na russkom yaziku: Dis. …dok. Ped. Nauk / Uz NII ped. Nauk. Im T.N.Kari-Niyani. – T., 1997. – 350s. 9. A.N.Gvozdev. «Voprosi izucheniya detskoy rechi». – M., 1984. 24 s. 10. Appilova N.V. Psixologicheskiy analiz roli lichnostnoy znachimosti soderjaniya viskazivaniya v rechevoy deyatelnosti: Avtoreferat…kand .psix. nauk. (19.00.07). – M., 1984. 24 s. 11. Arushanova A. Doshkolniy vozrast: formirovaniye grammaticheskogo 55 stroya rechi: voprosi teorii // Jurnal «Doshkolnoye vospitaniye». M.: - 1993.№ 9., str: 58-