MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM BERISH METODI VA PRINSIPLARI

Yuklangan vaqt

2025-01-17

Yuklab olishlar soni

8

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

48,8 KB


MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM BERISH METODI VA PRINSIPLARI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TA'LIM BERISHNI O'RNI VA AHAMYATI ....................................................................................... 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari ……............. 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati ….......................................................................................... 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llari............................................................................................... II BOB MAKTABGACHA TA`LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARGA TA'LIM BERISH NAZARYASI VA METODIKASI ..................................... 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanish usullari … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . . . . . 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llar ............................................................................................... XULOSA ....................................................................................................................
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARGA TA’LIM BERISH METODI VA PRINSIPLARI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TA'LIM BERISHNI O'RNI VA AHAMYATI ....................................................................................... 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari ……............. 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati ….......................................................................................... 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llari............................................................................................... II BOB MAKTABGACHA TA`LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARGA TA'LIM BERISH NAZARYASI VA METODIKASI ..................................... 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanish usullari … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … . . . . . . 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llar ............................................................................................... XULOSA ....................................................................................................................
2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali shakl va usullarni joriy etish hamda innovatsion g‘oyalarni targ‘ib etishga qaratilgan maktabgacha ta’limning samarali tizimini tashkil etish muhim vazifalarimizdan biridir. Shu bilan birga, olib borilgan tahlil, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrovini ta’minlash, tashkilotlarni o‘quv- metodik materiallar va badiiy adabiyotlar bilan to‘ldirish, sohaga malakali pedagog va boshqaruv kadrlarni jalb qilish, ta’lim jarayonida innovasion texnologiyalarni joriy etish masalalarini hal etish zarurligini ko‘rsatmoqda. Bu vazifalarni samarali amalga oshirilishi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat yuritayotgan tarbiyachi, uslubchi va psixologlari zimmasiga ulkan mas’uliyat yuklaydi. Bolalarga maktabgacha yoshidan boshlab zamonaviy ta’lim berish, ularni psixik, aqliy va ijtimoiy jihatdan faol rivojlantirish – xozirgi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida hal qilinishi kerak bo‘lgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ta’lim-tarbiya berish muammosiga bir qator olimlarning (F.R. Qodirova, L.R. Mo‘minova, G.E. Djanpeisova, Sh.A. Sodiqova, G.A. Mardonova, G. Nazirova, N.Sh. Abdullayeva, D.A. Abduraximova, M. Abdullayeva, Z.A. Botirova, A.E. Rustamova va boshq.) ilmiy tadqiqot ishlari bag‘ishlangan. F.R. Qodirova, Sh.Q. Toshpo‘latova, N.M. Qayumova, M.N. A’zamova 10 va Sh.A. Sodiqova o‘z ilmiy izlanishlarida maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasining ilmiy-nazariy asoslari o‘rganilgan bo‘lib, maktabgacha pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari, bosqichlari, bolalar rivojlanishiga ta’sir etuvchi biologik va ijtimoiy omillar, maktabgacha yoshdagi bola psixik taraqqiyotining asosiy bosqichlari, ta’limning didaktik tamoyillari, bolalarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish, maktabgacha ta’limni tashkil etish shakl va metodlari hamda maktabgacha ta’lim va tarbiyada pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning nazariy asoslari yoritilgan.
2 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda o‘sib kelayotgan yosh avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya jarayoniga samarali shakl va usullarni joriy etish hamda innovatsion g‘oyalarni targ‘ib etishga qaratilgan maktabgacha ta’limning samarali tizimini tashkil etish muhim vazifalarimizdan biridir. Shu bilan birga, olib borilgan tahlil, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrovini ta’minlash, tashkilotlarni o‘quv- metodik materiallar va badiiy adabiyotlar bilan to‘ldirish, sohaga malakali pedagog va boshqaruv kadrlarni jalb qilish, ta’lim jarayonida innovasion texnologiyalarni joriy etish masalalarini hal etish zarurligini ko‘rsatmoqda. Bu vazifalarni samarali amalga oshirilishi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat yuritayotgan tarbiyachi, uslubchi va psixologlari zimmasiga ulkan mas’uliyat yuklaydi. Bolalarga maktabgacha yoshidan boshlab zamonaviy ta’lim berish, ularni psixik, aqliy va ijtimoiy jihatdan faol rivojlantirish – xozirgi kunda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida hal qilinishi kerak bo‘lgan dolzarb masalalardan hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga ta’lim-tarbiya berish muammosiga bir qator olimlarning (F.R. Qodirova, L.R. Mo‘minova, G.E. Djanpeisova, Sh.A. Sodiqova, G.A. Mardonova, G. Nazirova, N.Sh. Abdullayeva, D.A. Abduraximova, M. Abdullayeva, Z.A. Botirova, A.E. Rustamova va boshq.) ilmiy tadqiqot ishlari bag‘ishlangan. F.R. Qodirova, Sh.Q. Toshpo‘latova, N.M. Qayumova, M.N. A’zamova 10 va Sh.A. Sodiqova o‘z ilmiy izlanishlarida maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasining ilmiy-nazariy asoslari o‘rganilgan bo‘lib, maktabgacha pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari, bosqichlari, bolalar rivojlanishiga ta’sir etuvchi biologik va ijtimoiy omillar, maktabgacha yoshdagi bola psixik taraqqiyotining asosiy bosqichlari, ta’limning didaktik tamoyillari, bolalarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish, maktabgacha ta’limni tashkil etish shakl va metodlari hamda maktabgacha ta’lim va tarbiyada pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning nazariy asoslari yoritilgan.
3 L.R. Muminovaning ilmiy tadqiqotlari maktab yoshidagi bolalarning til rivojlanishidagi nuqsonlarni bataraf etishda pedagogik-korreksion faoliyatning nazariy asoslarini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Bundan tashqari, L.R. Muminova tomonidan maktabgacha umumiy va maxsus ta’lim muassasalarining katta va tayyorlov guruh bolalari hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini xalq o‘yinlari asosida rivojlantirish muammosi o‘rganilgan. Bu maqsadda qadimiy va boy folklor merosimizdan bolalar o‘yinlarining qo‘shiq hamkorligida ijro etiladigan namunalari tanlab olinib, o‘yinlarning tasnifi, ta’lim tarbiyadagi o‘rni, shuningdek logopedik-korreksion ishda qo‘llanish xususiyatlari va metodikasi taklif qilingan. Bunday o‘yinlar bolalarning nutqiy, jismoniy, psixologik, ma’naviy rivojlanishida muhim o‘rin tutishi tajriba-sinov ishlari yordamida aniqlangan. G.E.Djanpeisova maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida matematik tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish muammolarini tadqiq etgan. Muallif o‘z tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarda arifmetika va geometriyaga oid ilk bilimlarni shakllantirish yo‘llari, vositalari hamda pedagogik shart-sharoitlarini tadqiq etgan. Bolalarda matematik bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish ularning aqliy rivojlanishi, o‘zini anglashi, ijtimoiylashuvida muhim omillardan bo‘lishini aniqlagan. Bolalarga interaktiv mantiqiy-matematik ta’limni tashkil etishda kompyuterli muhitning ahamiyatini alohida e’tirof etgan. Bolaning vositachipersonajlar orqali kompyuter bilan virtual tashkillashtiriladigan dialogi kompyuterni “jonlantirib”, bolaning harakatlarini faol va ongli bo‘lishini ta’minlaydi. G.A.Mardonovaning ilmiy tadqiqot ishi oilada bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqotchi allaning ijtimoiy-g‘oyaviy mazmuni, tarbiyaviy ta’siri hamda “alla” so‘zining etimologik ma’nosi va tarixiy shakllanishini pedagogik nuqtai nazardan talqin etgan. Bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning falsafiy, pedagogik va psixologik holatini tahlil etib bolalarning yoshi, psixologik-ma’naviy rivojlanishi bo‘yicha ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga yo‘naltirilgan alla turlarini didaktik mazmuniga ko‘ra tasniflagan.
3 L.R. Muminovaning ilmiy tadqiqotlari maktab yoshidagi bolalarning til rivojlanishidagi nuqsonlarni bataraf etishda pedagogik-korreksion faoliyatning nazariy asoslarini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Bundan tashqari, L.R. Muminova tomonidan maktabgacha umumiy va maxsus ta’lim muassasalarining katta va tayyorlov guruh bolalari hamda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini xalq o‘yinlari asosida rivojlantirish muammosi o‘rganilgan. Bu maqsadda qadimiy va boy folklor merosimizdan bolalar o‘yinlarining qo‘shiq hamkorligida ijro etiladigan namunalari tanlab olinib, o‘yinlarning tasnifi, ta’lim tarbiyadagi o‘rni, shuningdek logopedik-korreksion ishda qo‘llanish xususiyatlari va metodikasi taklif qilingan. Bunday o‘yinlar bolalarning nutqiy, jismoniy, psixologik, ma’naviy rivojlanishida muhim o‘rin tutishi tajriba-sinov ishlari yordamida aniqlangan. G.E.Djanpeisova maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida matematik tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish muammolarini tadqiq etgan. Muallif o‘z tadqiqotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarda arifmetika va geometriyaga oid ilk bilimlarni shakllantirish yo‘llari, vositalari hamda pedagogik shart-sharoitlarini tadqiq etgan. Bolalarda matematik bilimlarni shakllantirish va rivojlantirish ularning aqliy rivojlanishi, o‘zini anglashi, ijtimoiylashuvida muhim omillardan bo‘lishini aniqlagan. Bolalarga interaktiv mantiqiy-matematik ta’limni tashkil etishda kompyuterli muhitning ahamiyatini alohida e’tirof etgan. Bolaning vositachipersonajlar orqali kompyuter bilan virtual tashkillashtiriladigan dialogi kompyuterni “jonlantirib”, bolaning harakatlarini faol va ongli bo‘lishini ta’minlaydi. G.A.Mardonovaning ilmiy tadqiqot ishi oilada bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning pedagogik imkoniyatlarini aniqlash muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqotchi allaning ijtimoiy-g‘oyaviy mazmuni, tarbiyaviy ta’siri hamda “alla” so‘zining etimologik ma’nosi va tarixiy shakllanishini pedagogik nuqtai nazardan talqin etgan. Bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning falsafiy, pedagogik va psixologik holatini tahlil etib bolalarning yoshi, psixologik-ma’naviy rivojlanishi bo‘yicha ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga yo‘naltirilgan alla turlarini didaktik mazmuniga ko‘ra tasniflagan.
4 Bundan tashqari, “oila – mahalla – maktabgacha ta’lim muassasasi” o‘rtasidagi hamkorlik faoliyati asosida bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalash samaradorligini oshirishning ijtimoiy-pedagogik mexanizmi takomillashtirilgan. A.V.Svetkovning fikriga ko‘ra, ushbu holat miya imkoniyatlarining chegaralanganligi bilan bog‘liqligi tufayli sodir bo‘lar ekan. Chunki har bir yosh davrida miya “quvvati” muayyan bo‘laklarining funksional rivojlanishi uchun yo‘naltiriladi. Ushbu mutanosiblikning buzilishi oqibatida, miya o‘z “quvvatini” yo‘naltirilishi kerak bo‘lgan sohaga emas, balki boshqa sohaga qaratishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa bolalardagi funksional rivojlanishi kerak bo‘lgan miya markazlarining yetarlicha rivojlanmasligiga olib keladi. V.D.Eremeyeva va T.P.Xrizman olib borgan ilmiy izlanishlari natijalariga tayanib, maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishda, ularni psixik funksiyalari faol rivojlanishda davom etayotganligini hisobga olib individual shaklda va kichik guruhlarga bo‘lib interfaol o‘yin metodlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Chunki o‘yin, o‘yinchoqlar, ertak va ijodiy faoliyatning boshqa turlari bolalardagi individuallikni juda faol rivojlantiradi. Bu yoshdagi bolalarni o‘qitishda sinf-dars shaklidan emas, balki interaktiv o‘yin metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi D.R.Gulyamovning fikriga ko‘ra, ta’lim jarayonida bola bosh miyasi tashkil etilishining o‘ziga hosliklari nuqtai nazaridan yondashish – individual yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etish imkonini beradi. Buning uchun tarbiyachilar bola shaxsini har tomonlama va chuqur bilishlari, uning psixofiziologik xususiyatlari bilan bir qatorda neyrologik imkoniyatlari hamda jihatlarini xisobga olishlari kerak bo‘ladi. Yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarining natijalariga asoslanib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolada inson sifatidagi individuallikning asoslari – ijodiy va obrazli tafakkur, boshqalarga (ko‘pincha kattalarga) taqlid, o‘z xulq-atvorini boshqarish va “ijtimoiy” hissiyot kabi sifatlar shakllanadi va rivojlanadi. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolalar rivojlanishning eng faol nuqtasi 5- 6 yoshga to‘lguniga qadar bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun
4 Bundan tashqari, “oila – mahalla – maktabgacha ta’lim muassasasi” o‘rtasidagi hamkorlik faoliyati asosida bolalarni alla vositasida ma’naviy-axloqiy tarbiyalash samaradorligini oshirishning ijtimoiy-pedagogik mexanizmi takomillashtirilgan. A.V.Svetkovning fikriga ko‘ra, ushbu holat miya imkoniyatlarining chegaralanganligi bilan bog‘liqligi tufayli sodir bo‘lar ekan. Chunki har bir yosh davrida miya “quvvati” muayyan bo‘laklarining funksional rivojlanishi uchun yo‘naltiriladi. Ushbu mutanosiblikning buzilishi oqibatida, miya o‘z “quvvatini” yo‘naltirilishi kerak bo‘lgan sohaga emas, balki boshqa sohaga qaratishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa bolalardagi funksional rivojlanishi kerak bo‘lgan miya markazlarining yetarlicha rivojlanmasligiga olib keladi. V.D.Eremeyeva va T.P.Xrizman olib borgan ilmiy izlanishlari natijalariga tayanib, maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishda, ularni psixik funksiyalari faol rivojlanishda davom etayotganligini hisobga olib individual shaklda va kichik guruhlarga bo‘lib interfaol o‘yin metodlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Chunki o‘yin, o‘yinchoqlar, ertak va ijodiy faoliyatning boshqa turlari bolalardagi individuallikni juda faol rivojlantiradi. Bu yoshdagi bolalarni o‘qitishda sinf-dars shaklidan emas, balki interaktiv o‘yin metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi D.R.Gulyamovning fikriga ko‘ra, ta’lim jarayonida bola bosh miyasi tashkil etilishining o‘ziga hosliklari nuqtai nazaridan yondashish – individual yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etish imkonini beradi. Buning uchun tarbiyachilar bola shaxsini har tomonlama va chuqur bilishlari, uning psixofiziologik xususiyatlari bilan bir qatorda neyrologik imkoniyatlari hamda jihatlarini xisobga olishlari kerak bo‘ladi. Yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarining natijalariga asoslanib, quyidagicha xulosa qilish mumkin: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolada inson sifatidagi individuallikning asoslari – ijodiy va obrazli tafakkur, boshqalarga (ko‘pincha kattalarga) taqlid, o‘z xulq-atvorini boshqarish va “ijtimoiy” hissiyot kabi sifatlar shakllanadi va rivojlanadi. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolalar rivojlanishning eng faol nuqtasi 5- 6 yoshga to‘lguniga qadar bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun
5 ta’lim jarayoni ularning idividualligiga yo‘naltirilishi hamda idrok mexanizmlarining o‘ziga hosliklari hisobga olinishi kerak bo‘ladi. 3. Bolalarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonini texnik nuqtai nazaridan jadallashtirish ularni kattalar qatoriga kirib borishjarayonini tezlashtiradiganday ko‘rinsada, normal psixik rivojlanish jarayonini sekinlashtirishi ehtimolini ko‘paytiradi. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berish metodi va prinsiplarni o‘rganish va yoritib berish. Kurs ishining vazifasi:  Maktabgacha yoshdagi bolalarni ta'lim berishni o'rni va ahamyati  Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari  Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati  Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llari  Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanish usullari  Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish jarayonida multemedia vositalardan foydalanish metodi Kurs ishining ob’ekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti Kurs ishining predmeti: Mavzuni yoritib berishda hizmat qilgan, adabiyotlar, o’quv qo’llanmalar, dissertatsiyalar va ilmiy maqolalar kurs ishini pridmeti bo’lib hizmat qiladi Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2-ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan tashkil topgan, 36 betdan iborat.
5 ta’lim jarayoni ularning idividualligiga yo‘naltirilishi hamda idrok mexanizmlarining o‘ziga hosliklari hisobga olinishi kerak bo‘ladi. 3. Bolalarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonini texnik nuqtai nazaridan jadallashtirish ularni kattalar qatoriga kirib borishjarayonini tezlashtiradiganday ko‘rinsada, normal psixik rivojlanish jarayonini sekinlashtirishi ehtimolini ko‘paytiradi. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berish metodi va prinsiplarni o‘rganish va yoritib berish. Kurs ishining vazifasi:  Maktabgacha yoshdagi bolalarni ta'lim berishni o'rni va ahamyati  Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari  Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati  Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llari  Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanish usullari  Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish jarayonida multemedia vositalardan foydalanish metodi Kurs ishining ob’ekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti Kurs ishining predmeti: Mavzuni yoritib berishda hizmat qilgan, adabiyotlar, o’quv qo’llanmalar, dissertatsiyalar va ilmiy maqolalar kurs ishini pridmeti bo’lib hizmat qiladi Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2-ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan tashkil topgan, 36 betdan iborat.
6 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TA'LIM BERISHNI O'RNI VA AHAMYATI 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari Ta’lim - maktabgacha yoshdagi bolaning bilish qobiliyatla- rining muntazam rejali ravishda rivojlantirib borish, MTMning ta'lim-tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar siste- masi bilan qurollantirish, malaka va ko'nikmalarni shakllan- tirishdan iborat. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o'ynaydi. Ta'lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim - bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta'lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. MTMda bolalarga madaniy - gigiyenik ko'nikmalar, asosiy harakatlar o'rgatiladi, ular madaniy axloqiy qoidalarini o'zlashtirib oladilar. Ta’lim jarayonida bolalarda o'quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda muvaffaqiyatli o'qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta’limni ikki yo'l bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: Yosh avlodni tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri. Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir ko’rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni o’z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisi bo’lib, u yosh avlodning insoniyat to’plagan bilimlar, ko’nikma va malakalar, me’yorlar, qoidalar va boshqalarda ro’y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni, keraqli shart-sharoitlarni yaratishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni
6 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI TA'LIM BERISHNI O'RNI VA AHAMYATI 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta'lim berish turi va prinsiplari Ta’lim - maktabgacha yoshdagi bolaning bilish qobiliyatla- rining muntazam rejali ravishda rivojlantirib borish, MTMning ta'lim-tarbiya dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar siste- masi bilan qurollantirish, malaka va ko'nikmalarni shakllan- tirishdan iborat. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o'ynaydi. Ta'lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim - bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirishni, bilish jarayonlarini, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va aqlning sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta'lim jismoniy, estetik va mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham zarurdir. MTMda bolalarga madaniy - gigiyenik ko'nikmalar, asosiy harakatlar o'rgatiladi, ular madaniy axloqiy qoidalarini o'zlashtirib oladilar. Ta’lim jarayonida bolalarda o'quv faoliyatlari asoslari hosil qilinadi, ularni maktabda muvaffaqiyatli o'qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta’limni ikki yo'l bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: Yosh avlodni tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri. Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir ko’rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni o’z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisi bo’lib, u yosh avlodning insoniyat to’plagan bilimlar, ko’nikma va malakalar, me’yorlar, qoidalar va boshqalarda ro’y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni, keraqli shart-sharoitlarni yaratishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni
7 tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otish, aqliy malaka va ko’nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql xis-tuyg’ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo’lgan jarayonlar yig’indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil bog’lanishlarda, munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo’lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o’quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, ko’rish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to’g’ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak.Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan ortiqcha toliqtirish bo’lmasligi yo’llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to’g’risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to’laqonli aqliy rivojlanish ro’y beradi, shuning uchun o’qituvchi va
7 tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otish, aqliy malaka va ko’nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql xis-tuyg’ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo’lgan jarayonlar yig’indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil bog’lanishlarda, munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo’lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o’quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, ko’rish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to’g’ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak.Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan ortiqcha toliqtirish bo’lmasligi yo’llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko’rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko’nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to’g’risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo’ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to’laqonli aqliy rivojlanish ro’y beradi, shuning uchun o’qituvchi va
8 tarbiyachilarning asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko’zlab tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Aqliy tarbiya va ta’limning nazariy asoslari. Bola har doim buyumlar hamda xodisalar orasida bo’ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, tortib ko’radi, nimagadir quloq soladi. Shu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak- atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari-analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq, g’adir- budur, silliq- yaltiroq, xushbo’y va xk. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar to’g’risida bilim, tajriba to’plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bo’lib, sezgilar asosida hosilbo’ladi. Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo’y, mazali va xk. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko’rish, sezish va xid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o’zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini anikroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog’idan boshlaboq aqliy jihatdan to’g’ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko’prok analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug’dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolaning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to’la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to’lganda uning so’z zaxirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o’sishida katta axamiyatga ega. Bola tug’ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq
8 tarbiyachilarning asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko’zlab tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Aqliy tarbiya va ta’limning nazariy asoslari. Bola har doim buyumlar hamda xodisalar orasida bo’ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, tortib ko’radi, nimagadir quloq soladi. Shu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak- atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari-analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq, g’adir- budur, silliq- yaltiroq, xushbo’y va xk. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar to’g’risida bilim, tajriba to’plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bo’lib, sezgilar asosida hosilbo’ladi. Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo’y, mazali va xk. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko’rish, sezish va xid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o’zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini anikroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog’idan boshlaboq aqliy jihatdan to’g’ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko’prok analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug’dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolaning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak. Bolada nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to’la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to’lganda uning so’z zaxirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o’sishida katta axamiyatga ega. Bola tug’ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq
9 darajasiga ko’tarilib biror bir foydali ish uchun ko’pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko’pincha beixtiyor tarzda bo’ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol o’ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o’yinlar o’ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o’sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo’ladi. Ammo boladagi xayol ko’prok aniq vaziyatga bog’liq bo’ladi (masalan, qo’g’irchoq ko’rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo’lsa, biror narsani tashiydi va xk.).Katta bog’cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o’zgarish yuz beradi. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi yosh avlodni aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish moxiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari: 1. U bolalarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. U aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil usullarini rivojlantirish. 3. U mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnatmadaniyatini rivojlantirish. 4. U aqliy bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va xodisalarni to’la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’qiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ladi. U tabiat xodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o’ziga xos belgilari, ular o’rtasidagi bog’lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va xk.) ni
9 darajasiga ko’tarilib biror bir foydali ish uchun ko’pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko’pincha beixtiyor tarzda bo’ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol o’ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o’yinlar o’ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o’sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo’ladi. Ammo boladagi xayol ko’prok aniq vaziyatga bog’liq bo’ladi (masalan, qo’g’irchoq ko’rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo’lsa, biror narsani tashiydi va xk.).Katta bog’cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o’zgarish yuz beradi. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi yosh avlodni aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish moxiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari: 1. U bolalarda tabiat va jamiyat to’g’risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 2. U aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil usullarini rivojlantirish. 3. U mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnatmadaniyatini rivojlantirish. 4. U aqliy bilim, ko’nikma va malakalarini rivojlantirish. Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va xodisalarni to’la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’qiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ladi. U tabiat xodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o’ziga xos belgilari, ular o’rtasidagi bog’lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va xk.) ni
10 bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o’simliklar, xasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borlik to’g’risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi hamshakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog’lik. Aqliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirish ni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g’oyat samaradorligini ta’minlaydigan xis-tuyg’ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va to’laqonli, esda qolishning mustax- kamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqiy va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo’lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’zlariga tushunarli bo’lgan ijtimoiy voqea va xodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg’otish, Vatanga muxabbat tuyg’usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim- maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog’chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi. Chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo’l bilan amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Birinchi yo’l bolalarning bilim, malaka ko’nikmalarini kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu
10 bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o’simliklar, xasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borlik to’g’risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi hamshakllanib boradi. Bola san’atning har xil turlari to’g’risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog’lik. Aqliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirish ni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g’oyat samaradorligini ta’minlaydigan xis-tuyg’ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va to’laqonli, esda qolishning mustax- kamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqiy va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo’lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o’zlariga tushunarli bo’lgan ijtimoiy voqea va xodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg’otish, Vatanga muxabbat tuyg’usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta’lim- maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog’chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi. Chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida bolalarda o’quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o’qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yo’l bilan amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Birinchi yo’l bolalarning bilim, malaka ko’nikmalarini kattalar bilan o’zaro munosabatda bo’lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu
11 kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo’l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo’li maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o’quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va ko’nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yo’l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olim-u fozillar, shoir-u yozuvchilar o’z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida o’qish bilan xurmat- e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Maxmud Koshg’ariy, Abu Rayxon Beruniy, Abduraxmon Jomiy, Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muxammad Sharif Sufizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalarmukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670) tomonidan yaratilgan. A. Komenskiy 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini ko’rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bo’limdan iborat maktabgacha ta’lim dasto’rini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg’ir, qor, muz, tosh, o’t, qum va boshqalarhaqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar bog’chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan o’zviy bog’lik bo’lishi kerakligini ta’kidladi. U o’zining “Onalar maktabi” kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Y.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi. Shvetsar pedagogi I.G.Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish masalasiga katta e’tibor beradi.
11 kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo’l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta’limning ikkinchi yo’li maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o’quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va ko’nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yo’l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo’lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olim-u fozillar, shoir-u yozuvchilar o’z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida o’qish bilan xurmat- e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Maxmud Koshg’ariy, Abu Rayxon Beruniy, Abduraxmon Jomiy, Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muxammad Sharif Sufizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalarmukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592— 1670) tomonidan yaratilgan. A. Komenskiy 6 yoshgacha bo’lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini ko’rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bo’limdan iborat maktabgacha ta’lim dasto’rini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg’ir, qor, muz, tosh, o’t, qum va boshqalarhaqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar bog’chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan o’zviy bog’lik bo’lishi kerakligini ta’kidladi. U o’zining “Onalar maktabi” kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Y.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi. Shvetsar pedagogi I.G.Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish masalasiga katta e’tibor beradi.
12 G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik maktabda sistemali ta’lim berishda asosiy dastur bo’lib xizmat qildi. Xozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima raxbarligida 1950- yillarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilib, bolalar bog’chasi har bir yosh guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu o’tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi.
12 G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik maktabda sistemali ta’lim berishda asosiy dastur bo’lib xizmat qildi. Xozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima raxbarligida 1950- yillarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilib, bolalar bog’chasi har bir yosh guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu o’tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi.
13 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash jamiyat oldidagi eng dolzarb masala sifatida qaralib, xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil izlaganlar. Ota-bobolarimiz azaldan bola tarbiyasi kamolotiga alohida e’tibor qaratganlar. Inson shaxsini ma’naviy kamolga yetkazish yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirilishi mumkinligini ta’kidlaganlar. Buning uchun esa shaxs ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishiga jiddiy e’tibor qaratmoq lozimligini aytadilar. Shaxs - ta’lim tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi sifatida qaraladi. Shaxs - muayyan jamiyatning a’zosidir. Shaxsning har tomonlama kamol topishida va uning xulq-atvorida ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha ham bir xil bo‘lavermaydi. Uning xulqiga, munosabatlariga vaziyatlar, vositalar, ijtimoiy agentlar ham ta’sir etadi. Shaxsning kamolga yetishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida, nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega albatta. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa, shu jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga, shu jamiyat ijtimoiy iqlimiga asoslanib kamol topadi. Va o‘z navbatida har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. O‘zining qobiliyati, o‘zining o‘rni, xarakteri, qiziqishi, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga munosabati, atrofga munosabati, menligi bilan farqlanadi. Rivojlanish kishidagi tabiiy, jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug’ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish bu - o‘sishi, vaznning ortishi, sezgi a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to‘g’ri boshqara bilish bilan bog’liq jarayondir. Ruhiy rivojlanishda esa bu - insondagi psixologik sifatlar belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y berishidir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi eng avvalo oilada u ijtimoiy hayotda
13 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta'lim - tarbiyasi rivojlanishida ijtimoiy muhitning ahamiyati Insonni har tomonlama barkamol etib tarbiyalash jamiyat oldidagi eng dolzarb masala sifatida qaralib, xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma’rifat, ma’naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avlodga o‘rgatish, ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun-qoidalarini muttasil izlaganlar. Ota-bobolarimiz azaldan bola tarbiyasi kamolotiga alohida e’tibor qaratganlar. Inson shaxsini ma’naviy kamolga yetkazish yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallash asosidagina amalga oshirilishi mumkinligini ta’kidlaganlar. Buning uchun esa shaxs ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishiga jiddiy e’tibor qaratmoq lozimligini aytadilar. Shaxs - ta’lim tizimining bosh subyekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi sifatida qaraladi. Shaxs - muayyan jamiyatning a’zosidir. Shaxsning har tomonlama kamol topishida va uning xulq-atvorida ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha ham bir xil bo‘lavermaydi. Uning xulqiga, munosabatlariga vaziyatlar, vositalar, ijtimoiy agentlar ham ta’sir etadi. Shaxsning kamolga yetishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida, nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega albatta. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa, shu jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga, shu jamiyat ijtimoiy iqlimiga asoslanib kamol topadi. Va o‘z navbatida har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. O‘zining qobiliyati, o‘zining o‘rni, xarakteri, qiziqishi, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoji va mehnat faoliyatiga munosabati, atrofga munosabati, menligi bilan farqlanadi. Rivojlanish kishidagi tabiiy, jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha tug’ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish bu - o‘sishi, vaznning ortishi, sezgi a’zolarining mukammallashuvi, harakatlarni to‘g’ri boshqara bilish bilan bog’liq jarayondir. Ruhiy rivojlanishda esa bu - insondagi psixologik sifatlar belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y berishidir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi eng avvalo oilada u ijtimoiy hayotda
14 qatnasha boshlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy tajribani mukammal o‘zlashtirish, ta’lim-tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu turlicha faoliyatlarda yuzaga keladigan jarayondir. Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan ijtimoiy-tarixiy tajribalar kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida, turli xil vaziyatlarda muntazam amalga oshirilib boriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshiga qarab izohlanadi. Jumladan, 3 yoshdagi kichik bolalar bilan ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olgan holda ish tutiladi. Bola ulg’aygan sari uning mustaqilligi, ijtimoiy hayotga moslashuvchanligi oshib boradi. O‘z navbatida ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, vazifalari, vositalari, ijtimoiy agentlar, ijtimoiy muhitlar o‘zgaradi. Bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari ta’lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish asosan faol ish jarayonlarida ro‘y beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonlaridagi - faollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi boshlaydi. Faoliyatlar bola hayotidagi bilim, ko‘nikma malakalarning ortib borishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan turli faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar bir vaqtning o‘zida o‘zlashtira olmaydilar. Ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida, uning yordamida sekin-asta egallab boradilar. Bolalar hayotidagi ilk faoliyatlarning eng oddiylari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, aqliy salohiyati, menligi, tevarak-atrofga ma’lum bir munosabatning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bolada dastlabki ijtimoiy moslashuvchanlik, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik sekin-asta rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi ham irsiyatga ham taqlidchanlik qobiliyatiga bog’liq. Bola tabiatida taqlidchanlik borligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bola hayotining ilk dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan har bir munosabati va narsa-buyumlar ishtirokida bajargan harakatlari asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish
14 qatnasha boshlaganda uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi. Shaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarixiy tajribani mukammal o‘zlashtirish, ta’lim-tarbiya berish orqali amalga oshiriladi. Bu turlicha faoliyatlarda yuzaga keladigan jarayondir. Bolalar egallashlari lozim bo‘lgan ijtimoiy-tarixiy tajribalar kattalar tomonidan ta’lim-tarbiya jarayonida, turli xil vaziyatlarda muntazam amalga oshirilib boriladi. Tarbiya va ta’limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshiga qarab izohlanadi. Jumladan, 3 yoshdagi kichik bolalar bilan ish olib borilganda ularning mustaqil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olgan holda ish tutiladi. Bola ulg’aygan sari uning mustaqilligi, ijtimoiy hayotga moslashuvchanligi oshib boradi. O‘z navbatida ta’lim-tarbiyaviy ishlarning mazmuni, vazifalari, vositalari, ijtimoiy agentlar, ijtimoiy muhitlar o‘zgaradi. Bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari ta’lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish asosan faol ish jarayonlarida ro‘y beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonlaridagi - faollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi boshlaydi. Faoliyatlar bola hayotidagi bilim, ko‘nikma malakalarning ortib borishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan turli faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar bir vaqtning o‘zida o‘zlashtira olmaydilar. Ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida, uning yordamida sekin-asta egallab boradilar. Bolalar hayotidagi ilk faoliyatlarning eng oddiylari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, aqliy salohiyati, menligi, tevarak-atrofga ma’lum bir munosabatning shakllanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Bolada dastlabki ijtimoiy moslashuvchanlik, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik sekin-asta rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi ham irsiyatga ham taqlidchanlik qobiliyatiga bog’liq. Bola tabiatida taqlidchanlik borligini hammamiz yaxshi bilamiz. Bola hayotining ilk dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan har bir munosabati va narsa-buyumlar ishtirokida bajargan harakatlari asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish
15 orqali kattalar ularni asta-sekin ijtimoiy faoliyatga olib kiradilar. Mana shu yo‘llar bilan bola faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradilar. Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi uning kamoloti yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, oila instituti, ijtimoiy hayotda, sotsialiqtisodiy vazifalarini hal etishda namoyon bo‘ladi. Shaxs shakllanishida ta’sir etuvchi omillar mavjud. Tarbiya bola hayotida yetakchi omil sifatida qaraladi, chunki bu to‘plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir ko‘rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, maktabda, turli xildagi ijtimoiy muhitlarda amalga oshirilib, faoliyatni, munosabatlarni tashkil etishga qaratilgandir. Shaxsning shakllantirishga ijtimoiy muhit, tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi.Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Uning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati, dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. Tabiiy muhit bolada tabiiy boyliklarni muhofaza qilish, asrab avaylash, ulardan oqilona foydalanish, hayvonlarni, o‘simliklarni, suv havzalarini va hokazolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqotda bo‘lishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa o‘z navbatida bolaga har tomonlama ta’sir ko‘rsatib, uni shakllantiradi. Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning hayotiy faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, albatta ijtimoiy agentlari bilan. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Bu o‘z navbatida jamiyatning ma’naviy qiyofasi, munosabatlar, ta’sir etuvchi vositalar darajasiga bog’liq. Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi borliq, olam voqelik, hodisalar, agentlar majmui tushuniladi. Muhit tushunchasi o‘zida geografikhududiy, ijtimoiy va mikro muhit yani oila instituti xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o‘zida ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo‘lib, oila, MTT, maktab, do‘stlar, va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Bu mikromuhitda bolani ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar bola mo‘tadil muhitda
15 orqali kattalar ularni asta-sekin ijtimoiy faoliyatga olib kiradilar. Mana shu yo‘llar bilan bola faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradilar. Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi uning kamoloti yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, oila instituti, ijtimoiy hayotda, sotsialiqtisodiy vazifalarini hal etishda namoyon bo‘ladi. Shaxs shakllanishida ta’sir etuvchi omillar mavjud. Tarbiya bola hayotida yetakchi omil sifatida qaraladi, chunki bu to‘plangan ijtimoiy tajribani yetkazish uchun yosh avlodga ta’sir ko‘rsatishning maxsus uyushtirilgan sistemasidir. U oilada, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida, maktabda, turli xildagi ijtimoiy muhitlarda amalga oshirilib, faoliyatni, munosabatlarni tashkil etishga qaratilgandir. Shaxsning shakllantirishga ijtimoiy muhit, tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi.Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Uning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati, dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. Tabiiy muhit bolada tabiiy boyliklarni muhofaza qilish, asrab avaylash, ulardan oqilona foydalanish, hayvonlarni, o‘simliklarni, suv havzalarini va hokazolarni muhofaza etishga jalb qiladi, tabiat bilan faol muloqotda bo‘lishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa o‘z navbatida bolaga har tomonlama ta’sir ko‘rsatib, uni shakllantiradi. Shaxs muayyan ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Shaxsning hayotiy faoliyatida ijtimoiy muhit unga ijobiy, yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, albatta ijtimoiy agentlari bilan. Ijtimoiy jamiyat shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Bu o‘z navbatida jamiyatning ma’naviy qiyofasi, munosabatlar, ta’sir etuvchi vositalar darajasiga bog’liq. Muhit deganda shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi borliq, olam voqelik, hodisalar, agentlar majmui tushuniladi. Muhit tushunchasi o‘zida geografikhududiy, ijtimoiy va mikro muhit yani oila instituti xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o‘zida ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo‘lib, oila, MTT, maktab, do‘stlar, va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Bu mikromuhitda bolani ijobiy va salbiy rivojlantiruvchi va inqirozga eltuvchi hodisalar mavjud. Agar bola mo‘tadil muhitda
16 o‘sib, foydali faoliyat bilan shug’ullanmasa xulqida og’ishishlar ro‘y berishi mumkin Shuni ta’kidlash lozimki odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Ta’lim-tarbiya masalalari, ijtimoiy muhit, unda shaxsning shakllanish jarayonida alohida e’tiborga ega. Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri g'oyat muhim. Ijtimoiy muhit abadiy emas, u inson umri davomida o‘zgarib boradi ijtimoiytarixiy qonuniyatlar ta’siri ostida yangilanadi. Oila muhiti - bola tarbiyasida o‘ziga xos muhim tarbiyaviy ta’sirga ega. Shu bois, mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘tgan davr mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o‘rni va ahamiyati masalalari chuqur tahlil etilmoqda. Ijtimoiy muhit insonning o‘sib borayotgan ongiga ta’sir etadi. Ushbu ta’sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Tarbiya - biror maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, u muayyan darajadagi dastur g’oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar tomonidan tashkil etiladi. Xulosa qilib aytganda tarbiya bu - inson ziynati, shaxsni kamolotga eltuvchi yo‘ldir. Tarbiya uzoq davom etadigan va uzliuksiz jarayon bo‘lib, kishining umri oxirigacha davom etadi. Tarbiya bu bolaga ijtimoiy muhit orqali qilinadigan ta’sirlarning barchasidir.Inson bolasi qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi uchun manba bo‘lgan layoqat bilan dunyoga keladi. Layoqat “mudroq” holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi - rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi. Bu uyg’onish jarayoni aynan ijtimoiy muhitda sodir bo‘ladi, takomillashadi va bolaning komil shaxs sifatida kamol topishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida xizmat qiladi.
16 o‘sib, foydali faoliyat bilan shug’ullanmasa xulqida og’ishishlar ro‘y berishi mumkin Shuni ta’kidlash lozimki odob, axioq, xulqiy sifatlar, shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Ta’lim-tarbiya masalalari, ijtimoiy muhit, unda shaxsning shakllanish jarayonida alohida e’tiborga ega. Ijtimoiy voqea va hodisalarning shaxs rivojiga ta'siri g'oyat muhim. Ijtimoiy muhit abadiy emas, u inson umri davomida o‘zgarib boradi ijtimoiytarixiy qonuniyatlar ta’siri ostida yangilanadi. Oila muhiti - bola tarbiyasida o‘ziga xos muhim tarbiyaviy ta’sirga ega. Shu bois, mustaqillikka erishilgandan so‘ng o‘tgan davr mobaynida oila muhitining shaxs kamolotida tutgan o‘rni va ahamiyati masalalari chuqur tahlil etilmoqda. Ijtimoiy muhit insonning o‘sib borayotgan ongiga ta’sir etadi. Ushbu ta’sir ijtimoiy jamiyatdagi mavjud tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Tarbiya - biror maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, u muayyan darajadagi dastur g’oyalari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar tomonidan tashkil etiladi. Xulosa qilib aytganda tarbiya bu - inson ziynati, shaxsni kamolotga eltuvchi yo‘ldir. Tarbiya uzoq davom etadigan va uzliuksiz jarayon bo‘lib, kishining umri oxirigacha davom etadi. Tarbiya bu bolaga ijtimoiy muhit orqali qilinadigan ta’sirlarning barchasidir.Inson bolasi qobiliyat bilan emas, balki biror bir qobiliyatning ro‘yobga chiqishi va rivojlanishi uchun manba bo‘lgan layoqat bilan dunyoga keladi. Layoqat “mudroq” holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi - rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishni talab qiladi. Bu uyg’onish jarayoni aynan ijtimoiy muhitda sodir bo‘ladi, takomillashadi va bolaning komil shaxs sifatida kamol topishida, jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishida xizmat qiladi.
17 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llar Yurtimizda ta’lim jarayonini yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2023 yilni “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili” deb nomlanganligida ham ko’rishimiz mumkin. Shu bilan birga ta’lim jarayonini rivojlantirish va sifatli ta’lim jarayonini tashkil qilish borasida davlat rahbari tomonidan 2022-yil 28-yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasito’g’risida”gi PF-60-sonli Farmoni ijrosi asosida maktabgacha ta’limda qamrov darajasini oshirish, nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarini tashkil etish, maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifatini yangi bosqichga olib chiqish va interfaol ta’lim texnologiyalarini kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini tashkil qilish borasida O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturini amaliyotda qo’llash joriy qilindi. O`zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi o`zgarishlar qatorida ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash, uni muntazam takomillashtirib borish zaruriyatini vujudga keltiradi. Bunday yangilanish va o`zgarishlar bir qator ta`lim qonunlari hamda ta`lim dasturlari asosida amalga oshirilmoqda. Darhaqiqat, bugungi kunda maktabgacha ta`lim sohasi har tamonlama rivojlanmoqda va juda katta e`tabor qaratilmoqda. Bolalarni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda, barkamol avlod qilib yetishtirishda, avvalo, uning sog`ligi, nutqi va boshqa sifatlari, ingliz tili jihatidan savodxonligiga ham e`tibor qaratish lozimligi e’tiborga olinmoqda. Ta`limning yangi mazmuni bolaning har tomonlama kamol topishiga, ularni faollashtirishga qaratilgan ishlarni amalga oshirishda ota-ona va tarbiyachining zimmasiga katta ma’suliyat yuklashi shubhasizdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog-xodimlarining professional tayyorgarligi va mahoratini oshirib borishning takomillashtirilgan tizimi asosida izchil ishlar amalga oshrilmoqda. Ma’lumki, kichik yoshdagi bolalarning dunyoqarashlarini shakllantirishda oila va maktabgacha ta’lim tashkilotlarida berilayotgan ta’limiy-
17 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalaga ta'limberish bilan dunyoqarashini shakillatirish yo'llar Yurtimizda ta’lim jarayonini yanada rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2023 yilni “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili” deb nomlanganligida ham ko’rishimiz mumkin. Shu bilan birga ta’lim jarayonini rivojlantirish va sifatli ta’lim jarayonini tashkil qilish borasida davlat rahbari tomonidan 2022-yil 28-yanvardagi “2022- 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasito’g’risida”gi PF-60-sonli Farmoni ijrosi asosida maktabgacha ta’limda qamrov darajasini oshirish, nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarini tashkil etish, maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifatini yangi bosqichga olib chiqish va interfaol ta’lim texnologiyalarini kiritishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini tashkil qilish borasida O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturini amaliyotda qo’llash joriy qilindi. O`zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi o`zgarishlar qatorida ta`lim-tarbiya mazmunini yangilash, uni muntazam takomillashtirib borish zaruriyatini vujudga keltiradi. Bunday yangilanish va o`zgarishlar bir qator ta`lim qonunlari hamda ta`lim dasturlari asosida amalga oshirilmoqda. Darhaqiqat, bugungi kunda maktabgacha ta`lim sohasi har tamonlama rivojlanmoqda va juda katta e`tabor qaratilmoqda. Bolalarni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda, barkamol avlod qilib yetishtirishda, avvalo, uning sog`ligi, nutqi va boshqa sifatlari, ingliz tili jihatidan savodxonligiga ham e`tibor qaratish lozimligi e’tiborga olinmoqda. Ta`limning yangi mazmuni bolaning har tomonlama kamol topishiga, ularni faollashtirishga qaratilgan ishlarni amalga oshirishda ota-ona va tarbiyachining zimmasiga katta ma’suliyat yuklashi shubhasizdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog-xodimlarining professional tayyorgarligi va mahoratini oshirib borishning takomillashtirilgan tizimi asosida izchil ishlar amalga oshrilmoqda. Ma’lumki, kichik yoshdagi bolalarning dunyoqarashlarini shakllantirishda oila va maktabgacha ta’lim tashkilotlarida berilayotgan ta’limiy-
18 tarbiyaviy jarayonning o’rni juda katta bo’ladi. Bolaning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy yondashuvlari, uning uchun ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan qadriyatlar hamda axloqiy tamoyillar mohiyati u ega bo’lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi. O’z navbatida dunyoqarashning boyib borishi bolaning shaxsiy sifat va fazilatlarining tobora barqarorlashuvini ta’minlaydi. O’z mazmunida ezgu g’oyalarni ifoda etgan dunyoqarash shaxs qiyofasida namoyon bo’layotgan ijobiy fazilatlarning boyib borishiga yordam beradi. Dunyoqarash atamasi kishilarning turmush tarzi, hayoti axloq-odobi, madaniyati yanada o’zida mujassamlashtirgan tasavvurlar, bilimlar yig’indisi hisoblanadi. Inson qarashlari ong jarayoniga bog’lagan. Dunyoqarashning shakllantirish shaxsning intelektiga, irodasiga, his-tuyg’usiga, uning amaliy faoliyatiga ta’sir ko’rsatish bilan bog’liq. Yuqoridagi omillar dunyoqarashni shakllantirishning asosiy voasitalari bo’lib, insonning dunyoqarashini shakllanib borishida o’ta muhimdir. Bolalarning dunyoqarashini shakllantirishda ikkita darajaga e’tibor qaratish kerak. Birinchisi, ularning kundalik hayotda ko’rgan kechirganlari tajribasi hamda faoliyati natijasida to’plagan taavvurlari, qarashlarini tashkil qiladi. Ikkinchisini, kattalar tomonidan, jumladan ota-onasi yoki bog’chadagi tarbiyachisi tomonidan o’zlashtirgan bilim, g’oyalar yig’indisini tashkil etadi. Mazkur dunyoqarshning shaklantiruvchi bosqichlarning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Dunyoqarashni shakllantirish uzoq muddatli, dinamik xususiyatga ega murakkab jarayon sanaladi. Agar uning qarashlari tizimi ong birligiga tayansa, inson dunyo haqida bir butun tasavvur hosil qiladi. Bundan kelib chiqadiki, dunyoqarashni shakllantirish bolaning intellektiga, irodasiga, his-tuyg’usiga, uning amaliy faoliyatiga ta’sir ko’rsatish bilan bog’liq. Dunyoqarashning intellektual tarkibiy qismi borliqni bevosita hissiy aks ettirishdan, abstract tushunchali fikrlashgacha bo’lgan harakatni talab etadi. Bolalarning amaliy faoliyat sohasi yetarlicha keng bo’lishi mumkin. Bolaalrning yoshlikda
18 tarbiyaviy jarayonning o’rni juda katta bo’ladi. Bolaning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy yondashuvlari, uning uchun ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan qadriyatlar hamda axloqiy tamoyillar mohiyati u ega bo’lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi. O’z navbatida dunyoqarashning boyib borishi bolaning shaxsiy sifat va fazilatlarining tobora barqarorlashuvini ta’minlaydi. O’z mazmunida ezgu g’oyalarni ifoda etgan dunyoqarash shaxs qiyofasida namoyon bo’layotgan ijobiy fazilatlarning boyib borishiga yordam beradi. Dunyoqarash atamasi kishilarning turmush tarzi, hayoti axloq-odobi, madaniyati yanada o’zida mujassamlashtirgan tasavvurlar, bilimlar yig’indisi hisoblanadi. Inson qarashlari ong jarayoniga bog’lagan. Dunyoqarashning shakllantirish shaxsning intelektiga, irodasiga, his-tuyg’usiga, uning amaliy faoliyatiga ta’sir ko’rsatish bilan bog’liq. Yuqoridagi omillar dunyoqarashni shakllantirishning asosiy voasitalari bo’lib, insonning dunyoqarashini shakllanib borishida o’ta muhimdir. Bolalarning dunyoqarashini shakllantirishda ikkita darajaga e’tibor qaratish kerak. Birinchisi, ularning kundalik hayotda ko’rgan kechirganlari tajribasi hamda faoliyati natijasida to’plagan taavvurlari, qarashlarini tashkil qiladi. Ikkinchisini, kattalar tomonidan, jumladan ota-onasi yoki bog’chadagi tarbiyachisi tomonidan o’zlashtirgan bilim, g’oyalar yig’indisini tashkil etadi. Mazkur dunyoqarshning shaklantiruvchi bosqichlarning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Dunyoqarashni shakllantirish uzoq muddatli, dinamik xususiyatga ega murakkab jarayon sanaladi. Agar uning qarashlari tizimi ong birligiga tayansa, inson dunyo haqida bir butun tasavvur hosil qiladi. Bundan kelib chiqadiki, dunyoqarashni shakllantirish bolaning intellektiga, irodasiga, his-tuyg’usiga, uning amaliy faoliyatiga ta’sir ko’rsatish bilan bog’liq. Dunyoqarashning intellektual tarkibiy qismi borliqni bevosita hissiy aks ettirishdan, abstract tushunchali fikrlashgacha bo’lgan harakatni talab etadi. Bolalarning amaliy faoliyat sohasi yetarlicha keng bo’lishi mumkin. Bolaalrning yoshlikda
19 dunyoqarashlarini shakllantirish oila davrasida bolalarning dunyoqarashini shakllantirishga asosan ertak, kichik hajmdagi hikoyalar va turli xil o’yinlarining o’rni juda katta bo’ladi. Bu borada bolalarga metodik yondashuvlar asosiy vazifani bajaradi. Ta’lim berishda metodlarni qo’llanishi ta’lim oluvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirish texnologiyasi, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish texnologiyasi asosida amalga oshiriladi. Tegishli texnologiyalar o’quv-tarbiya jarayoning ma’lum tarkibiy qismi, alohida shaxs sifatlarini shakllantirish, o’quv ko’nikma va malakalarini tarkib toptirishga xizmat qiladi. Ta’lim berishda bir qator tamoyillar: og’zaki, ko’rgazmali, amaliy, kitob bilan ishlash, namoysh qilish (video, tasvir orqali) orqali o’ziga xos vasifalari mavjud. Shu o’rinda shuni aytish kerakki, ta’lim jarayonida ta’lim tamoyillari o’z ichiga ta’lim metodlarini qamrab oladi. Og’zaki tamoyillarga hikoya, suhbat, tushuntirish, ma’ruza, munomala metodlarini, ko’rgazmalilik tamoyilda ta’lim berishda ko’rsatib berish orqali, amaliy tamoyillarda mashq, amaliy, laboratoriya (katta sinflarda), didaktik oyinlar, kitob bilan ishlash tamoyillairda o’qish, o’rganish, namoyish qilish tamoyllarida ko’rish, nazorat qilish, tasvirlash metodlarida foydalaniladi. Bu borada xalq og’zaki ijodi namunalarini va kichik hajmdagi asarlarni hikoya qilish metodi orqali bolalarning his-tuyg’ulariga, tasavvurlariga ta’sir etib, ularning dunyoqarashini shakllantirishga, axloqiy me’yor va qoidalarni tushunishga yordam beradi. Yaxshi bayon tavsifiga ega hikoya axloqiy tushunchalar beribgina qolmay, balki tarbiyalanuvchilarda madaniy xulq-atvor qoidalariga, ularning shakllanayotgan dunyoqarashiga ijobiy munosabatning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilarni maktabga tayyorlash davrida tajriba o`yinlarini tashkil etish ustida ishlashning eng afzal tomonlarini ta`minlovchi innovatsion texnologiyalardan va didakik o`yinlardan foydalanib bolaning dunyoqarashini shakllantirib borish bolaning aqliy tarbiyasini yanada oshiradi. Bolalar aqliy tarbiyaga ega bo’lishda bilim berib borish, bilish qobiliyaatini,
19 dunyoqarashlarini shakllantirish oila davrasida bolalarning dunyoqarashini shakllantirishga asosan ertak, kichik hajmdagi hikoyalar va turli xil o’yinlarining o’rni juda katta bo’ladi. Bu borada bolalarga metodik yondashuvlar asosiy vazifani bajaradi. Ta’lim berishda metodlarni qo’llanishi ta’lim oluvchilarning mantiqiy fikrlashini shakllantirish texnologiyasi, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish texnologiyasi asosida amalga oshiriladi. Tegishli texnologiyalar o’quv-tarbiya jarayoning ma’lum tarkibiy qismi, alohida shaxs sifatlarini shakllantirish, o’quv ko’nikma va malakalarini tarkib toptirishga xizmat qiladi. Ta’lim berishda bir qator tamoyillar: og’zaki, ko’rgazmali, amaliy, kitob bilan ishlash, namoysh qilish (video, tasvir orqali) orqali o’ziga xos vasifalari mavjud. Shu o’rinda shuni aytish kerakki, ta’lim jarayonida ta’lim tamoyillari o’z ichiga ta’lim metodlarini qamrab oladi. Og’zaki tamoyillarga hikoya, suhbat, tushuntirish, ma’ruza, munomala metodlarini, ko’rgazmalilik tamoyilda ta’lim berishda ko’rsatib berish orqali, amaliy tamoyillarda mashq, amaliy, laboratoriya (katta sinflarda), didaktik oyinlar, kitob bilan ishlash tamoyillairda o’qish, o’rganish, namoyish qilish tamoyllarida ko’rish, nazorat qilish, tasvirlash metodlarida foydalaniladi. Bu borada xalq og’zaki ijodi namunalarini va kichik hajmdagi asarlarni hikoya qilish metodi orqali bolalarning his-tuyg’ulariga, tasavvurlariga ta’sir etib, ularning dunyoqarashini shakllantirishga, axloqiy me’yor va qoidalarni tushunishga yordam beradi. Yaxshi bayon tavsifiga ega hikoya axloqiy tushunchalar beribgina qolmay, balki tarbiyalanuvchilarda madaniy xulq-atvor qoidalariga, ularning shakllanayotgan dunyoqarashiga ijobiy munosabatning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilarni maktabga tayyorlash davrida tajriba o`yinlarini tashkil etish ustida ishlashning eng afzal tomonlarini ta`minlovchi innovatsion texnologiyalardan va didakik o`yinlardan foydalanib bolaning dunyoqarashini shakllantirib borish bolaning aqliy tarbiyasini yanada oshiradi. Bolalar aqliy tarbiyaga ega bo’lishda bilim berib borish, bilish qobiliyaatini,
20 tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyatning ta’siri orqali yuzaga keladi. Bu borada bolalarning dunyoqarashlarining shakllanishida “Ilk qadam” Davlat dasturining o’rni juda katta. “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturi bolalarning barkamol shaxs sifatida shakllanishiga qaratilgan bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlari, vazifalari, tamoyillari, kutilayotgan natijalari, mazmuni va tashkil etilishi belgilaydigan tayanch hujjatdir. Mazkur hujjat orqali ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish tamoyillari maktabgacha ta’lim tashkilotlariga tegishli tamoyillar aks ettirilgan. Ushbu tamoyillar O’zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan kutilayotgan natijalarni huningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglari tomonidan davlar o’quv dasturini amalga oshirishda ta’minlash kerak bo’lgan rivojlantiruvchi muhitning xususiyatlarini maktabgacha bolalarga ta’lim berish va rivojlantirishdagi yondashuvlarni tavsiflaydi. Maktbgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish jarayonida ta’lim- tarbiya jarayonining tamoyillarini o’rni juda kattadir. Tamoyillarga ko’ra, bolalarni o’ziga xos qadriyat ekanligni tan olish, ularnig huquqi, individual va rivojlanish imkoniyatlarini hisobga olib borish, har bir bolaning har tomonlama rivojlanishi va farovonligini ta’minlash, bola sog’lig’ini saqlash, mustahkamlash va xavfsiz muhitni ta’minlash, o’yin orqali ta’lim olish va rivojlantirish, maktabgacha ta’lim tashkilotining oila, mahalla bilan hamkorligini tashkil qilish kabilar yo’lga qo’yilishi tartibga solingan. Maktabgacha ta’lim bolalaning tayanch kompentensiyalarni rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ta’lim jarayonidan keyingi bosqichlarda, shuningdek butun hayoti davomida rivojlanib borishga ahamiyatli sanladi. Kompitensiya - bolaning bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlari majmuasi hisoblanadi. Bolalarga ta’lim berishda kompetensiyavi yondashuv bilish bilan bog’liq bo’lgan ehtiyojlari, muammolar va imkoniyatlarga samarali javob berish qobiliyatini shakllantirish, axloqiy me’yorlar va qadriyatlarni rivojlantirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, shaxsiy (“Men” konsepsiyasi) ni shakllantirishni o’z ichiga oladi.
20 tafakkurini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyatning ta’siri orqali yuzaga keladi. Bu borada bolalarning dunyoqarashlarining shakllanishida “Ilk qadam” Davlat dasturining o’rni juda katta. “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturi bolalarning barkamol shaxs sifatida shakllanishiga qaratilgan bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlari, vazifalari, tamoyillari, kutilayotgan natijalari, mazmuni va tashkil etilishi belgilaydigan tayanch hujjatdir. Mazkur hujjat orqali ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish tamoyillari maktabgacha ta’lim tashkilotlariga tegishli tamoyillar aks ettirilgan. Ushbu tamoyillar O’zbekiston respublikasi maktabgacha ta’lim tashkilotlaridan kutilayotgan natijalarni huningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglari tomonidan davlar o’quv dasturini amalga oshirishda ta’minlash kerak bo’lgan rivojlantiruvchi muhitning xususiyatlarini maktabgacha bolalarga ta’lim berish va rivojlantirishdagi yondashuvlarni tavsiflaydi. Maktbgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish jarayonida ta’lim- tarbiya jarayonining tamoyillarini o’rni juda kattadir. Tamoyillarga ko’ra, bolalarni o’ziga xos qadriyat ekanligni tan olish, ularnig huquqi, individual va rivojlanish imkoniyatlarini hisobga olib borish, har bir bolaning har tomonlama rivojlanishi va farovonligini ta’minlash, bola sog’lig’ini saqlash, mustahkamlash va xavfsiz muhitni ta’minlash, o’yin orqali ta’lim olish va rivojlantirish, maktabgacha ta’lim tashkilotining oila, mahalla bilan hamkorligini tashkil qilish kabilar yo’lga qo’yilishi tartibga solingan. Maktabgacha ta’lim bolalaning tayanch kompentensiyalarni rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ta’lim jarayonidan keyingi bosqichlarda, shuningdek butun hayoti davomida rivojlanib borishga ahamiyatli sanladi. Kompitensiya - bolaning bilim, ko’nikma, malaka va qadriyatlari majmuasi hisoblanadi. Bolalarga ta’lim berishda kompetensiyavi yondashuv bilish bilan bog’liq bo’lgan ehtiyojlari, muammolar va imkoniyatlarga samarali javob berish qobiliyatini shakllantirish, axloqiy me’yorlar va qadriyatlarni rivojlantirish, boshqa insonlar bilan muloqot qilish, shaxsiy (“Men” konsepsiyasi) ni shakllantirishni o’z ichiga oladi.
21 Bu borada bolalarning rivojlanish sohalari kompetensiyalari bolalarning jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllantirish, ijtimoiy-hissiy rivojlanishi, nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari, bilish jarayoning rivojlanishi, ijobiy rivojlanishiga alohida e’tibor qaratish muhim. Bolalaning rivojlanish jarayonida ijtimoiy-hissiy rivojlanish kompetensiyalarining ahamiyati alohida o’rin egallaydi. - bolalar “meni” a boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi; - o’z hissoyatlarini boshqaradi va elani vaziyatga mos ravishda ifodalaydi; - o’zgalarning hissoyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob beradi; - kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi; - murakkab vaziyatlardan chiqishning amaliy yo’’arini topadi. Shu bilan birga “Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari” sohasi kompetensiyalari bolaning rivojlanish jarayoniga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Bolalar ta’lim tarbiya jarayoni natijasida quyidagi xususiyatlar shakllanadi: - ona tili eshitadi va tushunadi; - ona tilida to’g’ri talaffuz, mosgrammatik shakllar va turli gap ruzilmalaridan foydalanadi; - chet tilini o’rganishga qiziqish bildiradi; - badiiy adabiyotga qiziqish bildiradi; - so’zning lug’aviy manosi, bo’g’inli va fonetiktuzilishi tog’risida tasavvurga ega bo’ladi; - gapning turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzadi va so’zlab bera oladi; - ona tilida yozishning dastlabki malakalari va vositalaidan foydalanish bilimiga ega bo’ladi. Kuzatish jarayonida bolalarga yangi so`zlarni o`rgatish davrida lug`atni faollashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ustida ishlash dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, umumiy holatda gap ustida ishlash dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, umumiy holatda o`rganish, ularning didaktik asosini belgilab dunyoqarashini kengaytirish ham mavzumizning predmeti hisoblanadi. Bolalar
21 Bu borada bolalarning rivojlanish sohalari kompetensiyalari bolalarning jismoniy rivojlanish va sog’lom turmush tarzining shakllantirish, ijtimoiy-hissiy rivojlanishi, nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari, bilish jarayoning rivojlanishi, ijobiy rivojlanishiga alohida e’tibor qaratish muhim. Bolalaning rivojlanish jarayonida ijtimoiy-hissiy rivojlanish kompetensiyalarining ahamiyati alohida o’rin egallaydi. - bolalar “meni” a boshqa insonlarning hayotiy faoliyat muhitidagi roli to’g’risida tasavvurga ega bo’ladi; - o’z hissoyatlarini boshqaradi va elani vaziyatga mos ravishda ifodalaydi; - o’zgalarning hissoyotlarini farqlaydi va ularga mos ravishda javob beradi; - kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qiladi; - murakkab vaziyatlardan chiqishning amaliy yo’’arini topadi. Shu bilan birga “Nutq, muloqot, o’qish va yozish malakalari” sohasi kompetensiyalari bolaning rivojlanish jarayoniga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Bolalar ta’lim tarbiya jarayoni natijasida quyidagi xususiyatlar shakllanadi: - ona tili eshitadi va tushunadi; - ona tilida to’g’ri talaffuz, mosgrammatik shakllar va turli gap ruzilmalaridan foydalanadi; - chet tilini o’rganishga qiziqish bildiradi; - badiiy adabiyotga qiziqish bildiradi; - so’zning lug’aviy manosi, bo’g’inli va fonetiktuzilishi tog’risida tasavvurga ega bo’ladi; - gapning turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzadi va so’zlab bera oladi; - ona tilida yozishning dastlabki malakalari va vositalaidan foydalanish bilimiga ega bo’ladi. Kuzatish jarayonida bolalarga yangi so`zlarni o`rgatish davrida lug`atni faollashtirish mashg`ulotlarini tashkil etish ustida ishlash dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, umumiy holatda gap ustida ishlash dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, umumiy holatda o`rganish, ularning didaktik asosini belgilab dunyoqarashini kengaytirish ham mavzumizning predmeti hisoblanadi. Bolalar
22 dunyoqarashini shakllantirishda muhim o`rin tutadigan lug`atni faollashtirish va tarjima o`yinlarida so`z va gaplarning mohiyatini o`rganish nazariyasini o`rganish, ularni amalda hayotga tadbiq etish va bolalar dunyoqarashini shakllantirishning innovatsion usullarini ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb masalasidir. Darhaqiqat, bolaning dunyoqarashini shakllantirishda oila davrasidagi hamda maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tashkil qilingan ta’lim-tarbiyaning o’rni muhimdir.
22 dunyoqarashini shakllantirishda muhim o`rin tutadigan lug`atni faollashtirish va tarjima o`yinlarida so`z va gaplarning mohiyatini o`rganish nazariyasini o`rganish, ularni amalda hayotga tadbiq etish va bolalar dunyoqarashini shakllantirishning innovatsion usullarini ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb masalasidir. Darhaqiqat, bolaning dunyoqarashini shakllantirishda oila davrasidagi hamda maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi tashkil qilingan ta’lim-tarbiyaning o’rni muhimdir.
23 II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARGA TA'LIM BERISH NAZARIYASI 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanishusullari Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Katta odamlar boshqa odamlar uchun kerak bo‘ladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chiqarish faoliyati bilan band bo‘lsalar, bolalar faoliyatining asosiy maqsadi bilib olish, o‘rganishda asoslanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning faoliyatlari – o‘yin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish-yasash va shu kabilardan iborat bo‘lishi mumkin. Bolalar odatda kishilarning topshiriq va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar. Ayrim hollardagina bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Har ikki holatda ham bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega bo‘ladi. Faoliyat faoliyatining mahsuli ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsalarga qarab o‘rganiladi. Bolalar psixologiyasiga ko’ra ularni maktabgacha ta’lim muassasasiga berish va mavjud qobiliyatiga qarab kelajakdagi sohasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun ayni shu sohada interfaol texnologiya va metodlar ta’lim tizimiga joriy etilmoqda. Interfaol o’rganish, shubha yo’qki, pedagogikaning qiziqarli, ijodiy, istiqbolli yo’nalishidir. Bu ularning psixologik imkoniyatlarini hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga yordam beradi. Interaktiv texnologiyalardan foydalanish butun dunyo bo’ylab dunyodagi bolalar haqidagi bilim va taqdimotni boyitishga imkon beradi, tengdoshlar va kattalar bilan munosabatlar haqida bolalarni ijtimoiy munosabatlar tizimida faol munosabatda bo’lishga undaydi. Pedagogika sohasida bir nechta o’quv modellari farq qiladi: 1) Passiv – bola mashg’ulotning “ob’ekt” sifatida ishlaydi (tinglash va tomosha qilish) 2) faol – bola mashg’ulotning “mavzusi” sifatida ishlaydi (mustaqil ish, ijodiy vazifalar)
23 II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARGA TA'LIM BERISH NAZARIYASI 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda interfaol metodlaridan foydalanishusullari Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Katta odamlar boshqa odamlar uchun kerak bo‘ladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chiqarish faoliyati bilan band bo‘lsalar, bolalar faoliyatining asosiy maqsadi bilib olish, o‘rganishda asoslanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning faoliyatlari – o‘yin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish-yasash va shu kabilardan iborat bo‘lishi mumkin. Bolalar odatda kishilarning topshiriq va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar. Ayrim hollardagina bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Har ikki holatda ham bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega bo‘ladi. Faoliyat faoliyatining mahsuli ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsalarga qarab o‘rganiladi. Bolalar psixologiyasiga ko’ra ularni maktabgacha ta’lim muassasasiga berish va mavjud qobiliyatiga qarab kelajakdagi sohasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun ayni shu sohada interfaol texnologiya va metodlar ta’lim tizimiga joriy etilmoqda. Interfaol o’rganish, shubha yo’qki, pedagogikaning qiziqarli, ijodiy, istiqbolli yo’nalishidir. Bu ularning psixologik imkoniyatlarini hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga yordam beradi. Interaktiv texnologiyalardan foydalanish butun dunyo bo’ylab dunyodagi bolalar haqidagi bilim va taqdimotni boyitishga imkon beradi, tengdoshlar va kattalar bilan munosabatlar haqida bolalarni ijtimoiy munosabatlar tizimida faol munosabatda bo’lishga undaydi. Pedagogika sohasida bir nechta o’quv modellari farq qiladi: 1) Passiv – bola mashg’ulotning “ob’ekt” sifatida ishlaydi (tinglash va tomosha qilish) 2) faol – bola mashg’ulotning “mavzusi” sifatida ishlaydi (mustaqil ish, ijodiy vazifalar)