MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA’SIRIDA TARBIYALASH MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA'SIRIDA TARBIYALASH VA PEDAGOGIK, PSIXOLOGIK O'RGANISH ......... 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning prinsiplari va usullari ............................................................................. 1.2. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari…........................................... II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI MUHIT TA'SIRIDA TARBIYALASH METODI ........................................... 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari …………… 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy va ummuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash metodi ............................................................................ XULOSA .................................................................................................................... KIRISH 2 Kurs ishining dolzarbligi: Bugun O’zbekistonda maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berish, rivojlantirish va tarbiya qilish davlat ta’lim siyosatining muhim vazifasi hisoblanadi. 2019 yil 16-dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev Qnunchilik palatasi tomonidan 22 oktyabrda qabul qilingan va 14 dekabrda Senat tomonidan ma’qullangan ‘’Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risidagi’’Qonunni imzoladi. Qonun maktabgacha ta’lim va tarbiyani bolalarni o’qitish va tarbiya qilish, ularni aqliy, ma’naviy-axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish hamda umumiy o’rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan uzluksiz ta’limning bir qismi sifatida belgilaydi. Inson ijtimoiy hayotga aralashar ekan, ijtimoiy munosobatlar ta’siriga tushadi. Ijtimoiy munosobatlar o’zgarishi bilan shaxsning ma’naviy qiyofasi,yangi dunyoqarashi,g’oya va tasavvurlari,jumladan axloqi ham,shuningdek,unga bo’lgan qarashlar ham o’zgarib boradi. Har qanday shaxs o’z dunyoa qarashi, axloqiy qoidalarni va ular ta'sirida shakllangan odat va ko’nikmalarn o’zlashtirib borishi bilan birga, aniq ijtimoiy voqealarga, o’zini o’rab olgan narsa va hodisalarga, kishilarning xatti-harakatlarga, yurish-turish va muomalalariga muayyan hayotiy muayyan hayotiy mavqeda turib, maqsadga muvofiq tarzda baho beradi. Axloq so'zi - lotincha «myeros», ya'ni moral, mantiq so'zidan kelib chiqib, u hech qayerda qat'iy yozib qo'yilmagan ijtimoiy qonundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo'ladi. Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni o'zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o'zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma'naviy motivlar shakllangan bo'ladi. Bu motivlar esa o'sha kishini jamiyatda munosib xulq-atvorga rag'batlantiradi. Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o'ziga munosabatni ochib beruvchi ma'naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan murakkab jarayondir. 3 Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirib olishgina o'quvchilarga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi. Axloqiy tushunchalaming turli yosh davrlarida shakllanish darajasi Axloqiy onglilik Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo'lib, muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo'lgan ma'lum xatti-harakat qoidalari yig'indisidir. Axloq odamlarning bir-biriga, jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti- harakat qoidalari tizimida namoyon bo'Iadi. Axloq - kishining ichki olami, e'tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo'lsa, odob - shaxsning ko'zga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala- munosabatlarida namoyon bo'Iadi. Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari markaziy o'rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning «poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning har bir a'zosining xulqi-odobiga alohida e'tibor bilan qaraladi. Muqaddas Qur'oni Karimda va payg'ambarimiz Muhammad Alayhissalomning hadislarida insoniy axloq-odobning barcha qirralari o'z ifodasini topgan. Quyidagi hadislarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq- odobini ham yaxshilangizlar», «Men barcha yaxshi axloqni takomillashtirish uchun yuborilganman», «Mo'min kishida quyidagi ikki xislat bo'lmasligi kerak: baxillik va axloqsizlik». Ma'lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo'lmish ilm-u ma'rifat, ta'lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti deb bilganlar. Albatta, ta'lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya'ni xalq ma'naviyatini boyitadigan eng muhim omildir» Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni muxit ta’sirida tarbiyalash va ochib berish. Kurs ishining vazifasi:  Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning prinsiplari va usullar 4  Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari  Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari  Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy va ummuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash metodi Kurs ishining ob’ekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti Kurs ishining predmeti: Mavzuni yoritib berishda hizmat qilgan, adabiyotlar, o’quv qo’llanmalar, dissertatsiyalar va ilmiy maqolalar kurs ishini pridmeti bo’lib hizmat qiladi Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2-ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan tashkil topgan, 32 betdan iborat. 5 I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA'SIRIDA TARBIYALASHVA PEDAGOGIK, PSIXOLOGIK O'RGANISH 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning prinsiplari va usullari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.09.2017-yilda “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF–5198-sonli farmonida ham maktabgacha ta’lim muassasalarida yosh bolalarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar, insonparvarlik va yuksak ma’naviyat ruhida tarbiyalash, ularning qalbi va ongiga mustaqillik, milliy o‘zlikni anglash g‘oyalarni yanada chuqur singdirish, “ommaviy madaniyat” ko‘rinishidagi yot g‘oyalarga qarshi immunitetni mustahkamlashga yo‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirish kabi fikrlar ilgari surilgan. Xalqimiz farzandlarini doimo tabiatga mehrli bo‘lish tevarak-atrof, suv, havo, tuproq hayvonot olamini asrab-avaylash, insonni oliy qadriyat deb bilish, uning haq- huquqlarini himoya qilish ruhida tarbiyalagan. Bular haqida ham shunday beboho o‘git va yo‘l-yo‘riqlar, umuminsoniy ahamiyatga molik fikrlar bayon etilganki, ular hozirga qadar ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan. Bog’cha tarbiyalanuvchilari ongida yuqoridagi fazilatlarni shakllantirishda oila va tarbiyachi hamkorligi alohida o‘rin tutadi.Ta’lim jarayonida maktabgacha ta’lim muassasasi bilan uy, pedagogik jamoa bilan ota-ona hamjihatligi yaxshi samara berishi amalda isbotlangan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashda oilada ota- ona, aka-uka hamda opa-singillarning ham alohida o’rinni egallashi bu oiladagi muhutga juda ham bog’liq deb hisoblasak bo’ladi. Barkamol avlodning tarbiyasi haqida gapirar ekanmiz Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning “Kelajak – bog’chadan boshlanadi” degan fikrlari beixtiyor yodimizga keladi. Darhaqiqat bog’cha bu bolalarimizning ham tarbiyaviy ham intellectual bilimlarning olishilari uchun debocha dargoh hisoblanadi. Axloq –arabcha xulq atvor ma’nosini bildiradi. U ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs hattiharakatini tartibga soladigan qonun qoidalar majmuidir. 6 Axloq-shaxs yoki guruh faoliyatini baholashorqali jamiyatdagi munosabatlarni boshqarish mehanizmi hisoblanadi. Har qaysi millat yoki xalqning ma'naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o’sib kеlayotgan farzandlarining kеlajagini bеlgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin, ma'naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o’zo’zidan mamlakat xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog’lom avlod kеlajagini ta'minlash yo’lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga olib kеlishi mumkin.”– dеb ta'kidlaydi.. Asriy qadriyatlarimiz tiklanmoqda. Xalqimiz ma'naviyati o’zining tabiiytarixiy, milliy, diniy va falsafiy sarchashmalariga qaytmoqda. Ayniqsa ma'naviy mеroslarimizni o’rganish, buyuk allomalarimiz va ulug’ ajdodlarimizning muborak nomlari xalqimizga qaytarilishi, tilimiz va dinimiz rivojlanishi uchun sharoit yaratilgani o’zbеk ma'naviyati uchun buyuk xaloskorlik va millatimizning kеlajak taraqqiyoti uchun qudratli kuch, omil bo’ldi. Mustaqillik sharoitida, yoshlarga ta'lim-tarbiya bеrishda, yuqorida ko’rsatib o’tganimizdеk, ma'naviy yеtuk insonlarni tarbiyalashda ma'naviy mеrosimizga munosabatimiz, uning bugungi va ertasi, qanday bo’la oladi, komil inson mеzonlarida tarbiya topayotgan bugungi yoshlarimiz mamlakatimizning barqarorligi, taraqqiyotida egallaydigan o’rni, umuman, yuksak ma'naviyatli jamiyatni barpo etish, boshqa ilg’or xalqlarda bo’lgani kabi, bizning millatimiz, jamiyatimiz uchun o’zining dolzarbligini hеch qachon yo’qotmasligi milliy ma'naviyatimiz qanchalar tеran ekanligidan dalolat bеradi. Vatanimiz zaminida kamolotning poydеvori oilada bunyod etiladi. Asrlar davomida shakllangan an'anayu udumlarimiz, ijtimoiy ma'naviy qadriyatlarimiz barhayotligini ta'minlab, avloddan-avlodga yеtishiga xizmat qilayotgan ham shubhasiz oila qo’rg’onidir. Qolavеrsa, oila bugungi kunga kеlib butun dunyoda, hatto shaxs individualizmi har narsadan ustun qo’yiladigan g’arb mamlakatlarida ham jamiyat ustuni,insonga o’zligini anglatuvchi dargoh sifatida tan olinmoqda. Oilaga jamiyat instituti maqomi bеrilganiyoq uning mustahkamligi jamiyat ravnaqi uchun naqadar ahamiyatli ekanidan dalolatdir.Jumladan, yurtboshimizning quyidagi fikrlari so’zimizning 7 yorqin isbotidir: “Aqli raso har qaysi inson yaxshi anglaydiki, bu yorug’ dunyoda hayot bor ekan, oila bor. Oila bor ekan, farzand deb atalmish bebaho ne’mat bor. Farzand bor ekan, odamzot hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi.Shaxsan menga «nasl» va «nasiba» degan so’zlar o’rtasida qandaydir ilohiy bog’liqlik bordek tuyuladi. Albatta, har bir bandaga rizk-nasibani Olloh taolo beradi. Lekin bu xayotda nasibasi butun va to’la bo’lishi uchun insonning o’zi ham chin dildan intilishi, zurriyodini sog’lom muhitda tarbiyalashi katta ahamiyatga ega ekanini unutmasligimiz zarur. Bugungi kunda bizning qilayotgan barcha ishlarimiz farzandlarimizning baxtu saodati, ularning yorug’ kelajagi uchun amalga oshirilmoqda. Lekin baxtu saodat faqat boylik, molu mulk bilan belgilanmaydi. Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir Maktabgacha yoshdagi axloqiga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri shuki yosh davrdagi bolalar kattalarga ta’qlid qiladilar.Oilaviy marosimlarda oilada katta yoshdagi insonlarning bir biriga va atrof muhutga, bo’ladigan voqiylikka bo’lgan munosabatlari albatta kichik yoshdagi bolalarga ham yo ijobiy yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.Shu o’rinda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida tahsil olishi ham bog’cha va ota-onalar o’rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishi zarurligini alohida aytsak bo’ladi.Oiladagi tarbiya o’z xususiyati jihatidan boshqa maskanlardagi tarbiyadan ajralib turadi.Bunda asosiy omil ota-onaning o’z farzandlariga muhabbati va mehrini shunga javoban farzandlarning ota-onasiga nisbatan mehru-oqibatini ko’rish mumkin. Bola, ayniqsa, ilk yoshlarida ko‘proq oilaning ta’sirida bo‘ladi. Oila kichkintoyni asta-sekin kichik ijtimoiy guruhdan katta ijtimoiy hayotga olib chiqish, unga ko‘nikma hosil qilishi hamda uning fikr doirasini kengaytira borishga qodir dargohdir.Ushbu jarayonlar davrida oilaviy marosimlarning bola axloqiga ijobiy ta’sirlarini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulq-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o‘rin tutadi. Insonparvarlik hissi axloq normalari va qoidalarini o‘rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni oilaviy marosimlar va urf odatlar orqali yaxshi ishlar qilishga o‘rgatib borish kerak. 8 Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish lozim. Ularga quyidagi tushunchalar ilk yoshidanoq tushuntirib boriladi: bola buni anglay olmaydi, deb hisoblash noo‘rin. Yiqilib tushgan bolani o‘rnidan turishga yordam berish, o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o‘yinchog‘ini o‘rtog‘iga berib turish, tik turgan kishiga joy berish, eng muhimi bolaga olilada oilaviy marosimlarda kattalarga bo’lgan e’ribor hurmat va izzatda boshqalarga ko‘rsatilgan xizmatni bola o’z ko’zi bilan ko’rishi uning axloqiy tarbiyalanishida juda katta ijobiy ta’sir qiladi va bu katta o’zgarishlarga olib keladi. Oilaviy marosimlar xalq ma’naviyatining tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati, ta’sirchan tarbiya vositasi sanaladi. Oilaviy marosimlar jarayonida namoyon bo’ladigan axloqodob, mehr-oqibat kabi xislatlar yoshlar ma’naviyati shakllanishida muhim ahamiyatga eag. Xalq an’analari qadrlanadigan oilalarda tarbiya topgan yoshlar ibratli axloqi bilan bosh qalardan ajralib turadi. Bunday oilalardan jinoyatchi, bezori kishilar chiqmaydi. Shu bois xalq an’analari va oilaviy urf-odatlar yordamida yoshlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi.. Ajdodlarmiz asrab-avaylab kelgan urfodatlarmizni, sharqona odobimizni, naslimiz pokligini, buyukligimizni asrab-avaylab kelgusi avlodga yetkazish siz-u bizning qo’limizdadir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashda ota-ona tomonidan beriladigan e’tibor shu bilan birga oiladagi muhit qolaversa oilaviy marosimlarning nihoyatda katta o’ringa ega ekanligini kundalik turmush hayotimizga singib ketganligidan ham ko’rishimiz mumkin. 9 1.2. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliyva nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi, inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir. Kishining qurshab turgan cheksiz ko’p narsa. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi, inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z 10 mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir. Kishining qurshab turgan cheksiz ko’p narsa va archamizga yaxshi ma'lumki, har bir davlatning barqaror taraqqiyoti hamda rivojlanishi inson omiliga, xususan, yosh avlodning ilmiy, ijodiy va ma'naviy salohiyatiga bog’liq. Bugungi kunda yoshlar tarbiyasi muammolari dеyarli barcha mamlakatlar uchun umumiy masaladir. Yoshlar tarbiyasi mavzusi bo’yicha O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Sh.Mirziyoеv BMT Bosh Assamblеyasi 72- sеssiyasida shunday dеdi: “Bugungi dunyo yoshlari – son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik avloddir, chunki ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda.Sayyoramizning ertangi kuni, farovonligi farzandlarimiz qanday inson bo’lib kamolga еtishi bilan bog’liq. Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o’z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish, zo’ravonlik g’oyasi “virusi” tarqalishining oldini olish. Buning uchun yosh avlodni ijtimoiy qo’llab- quvvatlash, uning huquq va manfaatlarini himoya hilish borasidagi ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish lozim, dеb hisoblaymiz. O’zbеk xalqining asriy an'analari, jumladan, tarbiya sohasidagi an'analari ajdodlarimizning tabarruk dini bilan bog’liq. Yoshi kattalarga salom bеrish, ularni hurmat qilish, yoshi kichiklar va kuchsizlarni avaylash, ilm olish va kasb o’rganishga da'vat, halol mеhnat qilishga chaqirish, qo’shnilar bilan xushmuomala bo’lish kabi an'analar ozbeklar oilalarida, ularning dinga munosabatlaridan qat'iy nazar, yoshlarga singdirib kеlingan. Yoshlar tarbiyasida islom ma'rifatining muhim o’rnini e'tiborga olib, O’zbеkiston Rеspublikasining Prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv 2017-2018-yillarda qator g’oyalar va tashabbuslarni ilgari surdi. Jumladan, Samarqand viloyatida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi, Tеrmizda Imom Tеrmiziy ilmiy tadqiqot markazi va Toshkеntda O’zbеkistondagi Islom sivilizatsiyasi markazini tashkil qilish to’g’risida davlat rahbari va Vazirlar Mahkamasining tеgishli qarorlari habul qilindi. Buyukajdodlarimizning bеbaho ilmiy-ma'rifiy mеroslarini o’rganishdan tashqari, ushbu muassasalarning asosiy vazifasi yoshlarni buyuk va shonli o’tmishga hurmat hamda iftixor bilan qarash, ulug’ ajdodlarga munosib avlod bo’lishga, ilm va ma'rifat olishga intilish ruhida tarbiyalashdan iborat.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini rivojlantirish 11 maktabgacha ta’lim tashkiloti oldiga qo’yilgan muhim vazifalardandir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari -ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy va nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi, inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir. Maktabgcaha ta’lim tashkilotlarida yosh avlodlarimizga el-u yurt, xalq, millat va Vatan manfaatlarini anglash, ularning shon-shuxratini yanada oshirish, ilm-u fanni va madaniyatini, ajdodlarimiz boy merosini, tarixi, dini va qadriyatlarini o’rganish, munosib baholash borasidagi tarbiyachilarimizning faoliyatlari katta axamiyatga ega. Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda, milliy-ma’naviy, etnik qadriyatlarni yoshlar ongiga samarali singdirishda maktabgacha ta’lim tashkilotida milliylik va milliy ma’naiy qadriyatlar uyg’unligi mavzusida olimlar, yozuvchi va shoirlarning xayoti va ijod yo’liga oid bo’lgan videofilmlarni qo’yib ko’rsatib borsak maqsadga muvofiq bo’lar edi. Albatta, har bir xalq o’z milliy qadriyatlari qobig’idagina o’ralib qolmasligi kerak. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o’rganish hamma vaqt ham taraqqiyotningomillaridan biri bo’lib kelgan. Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko’rsatmasin, har bir millat uchun ma’naviy kamolotning asosiy yo’li va mezoni milliy qadriyatlar bo’lib qoladi. Biron millatning yaxshi urf odatlari, marosimlari qachonki boshqa millat ruhiga, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga 12 mos kelgandagina Shu mıllat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo’ladi. Har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma’naviyati bilan bog’liq bo’ladi. Milliy qadriyatlar ham qandaydir o’zgarmas hodisa emas. Millat taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish Sharoitlari o’zgarishi bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, bu yosh avloddan milliy g’oya asosidagi tafakkur , chuqur bilim va ixtisoslikni talab kilmokda . Uning negizi- milliy qadriyatlarimizdir. « Yangicha yashash , ozod va obod Vatan erkin va farovon xayot kurish tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa avlodga qaraganda mas’uliyatlirok vazifalarni qo’ymokda . Xususan , ong va tafakkur xamda ma’naviy qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada kolayotganligi ma’naviy saloxiyatdagi qusurlar bilan bog’liqdir . II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI MUHIT TA'SIRIDA TARBIYALASH METODI 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari 13 Bola maktabgacha yoshda o’zi va atrofidagi odamlar bilan muloqot qilish haqida ko’p narsalarni bilib oladi. Bolalik - bu kelajakdagi hayotga tayyorgarlik emas, balki haqiqiy, yorqin, o’ziga xos, noyob hayot inson hayotining eng muhim davri! Va bolalik qanday o’tganidan, bolaligida bolani qo’li bilan boshqarganidan, uning ongi va qalbiga atrofdagi dunyodan nima kirganligi, bu bugungi chaqaloq qanday inson bo’lishiga bog’liq. V. A. Suxomlinskiy. Muammoning dolzarbligi. Zamonaviy dunyoda muammo ijtimoiy rivojlanish yosh avlod eng dolzarb mavzulardan biriga aylanmoqda. Ota-onalar va o’qituvchilar bu dunyoga kelgan bola o’ziga ishongan, baxtli, aqlli, mehribon va muvaffaqiyatga erishish uchun nima qilish kerakligi haqida har qachongidan ham ko’proq tashvishlanmoqdalar. Maktabgacha davr bolaning dunyoga kirishi uchun juda muhimdir ijtimoiy munosabatlar, jarayon uchun ijtimoiylashuv, bu L. S. Vygotskiyning fikriga ko’ra «Insoniyat madaniyatiga aylanish». Uslubiy asos ijtimoiy rivojlanish falsafaning yagona jarayon bilan tavsiflanadigan inson va jamiyat o’rtasidagi munosabatlardagi pozitsiyasidir. Ijtimoiy taraqqiyot - bu ijtimoiylashuvning yagona jarayoni - individualizatsiya Bola uch yoshga to’lganda uning atrofidagilarga munosabati hamda qiziquvchanligi kuchayadi. Shuningdek, bolalarning o‘rtoqlari bilan birgalikda faoliyatga kirishishga moyilligi oshadi. Bu jarayonda ular hamma ham aynan ular kabi o’ylamasligini va ularning har bir o’yindoshining o’ziga xos fazilatlari borligini, ba’zilari jozibali, ba’zilari esa yo’qligini tushunishadi. 3 yoshga to‘lgan bolalarning ba’zi bolalarga qarab intilganini va ular bilan do’stlik rishtalarini rivojlantira boshlaganini ko’ramiz. Bunday do’stliklarni yaratishda, bolalar o’zlarining har birida o’ziga xos fazilatlarga ega ekanligini bilib olishadi, bu esa ularda yoqimli hislarni his qilishi, ya’ni o’z-o’zini hurmat qilish uchun muhim turtki beradigan holat kuzatiladi. Maktabgacha bolalik davrida bolaning nutqi va tafakkuri faol rivojlanmoqda. Bolaning shaxsiyatining rivojlanishi turli xil faoliyatlarda tengdoshlari va kattalar 14 bilan muloqot qilishda eng samarali hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy rivojlanishini umumiy tushunchasiz tasavvur etib bo’lmaydi ijtimoiylashuv.Ijtimoiylashuv - bu o’quvchining jamiyatda mavjud bo’lgan ijtimoiy- axloqiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirish jarayoni. Ijtimoiylashuv - bu butun hayot davomida davom etadigan doimiy jarayon. Maktabgacha yoshdagi bolalikda bu birinchi navbatda ijtimoiy hayot normalarini o’zlashtirishdir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishida etakchi o’rinni o’z xalqining axloqiy qadriyatlarini o’zlashtirish va keyinchalik umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni bilish va egallash egallaydi. Ijtimoiy taraqqiyot bilan chambarchas bog’liq maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy xulq-atvori tajribasi kattalar bilan muloqot jarayonida shakllanadi va tengdoshlari bilan turli xil qo’shma tadbirlar va munosabatlarda mustahkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yuqori sezuvchanligi, asab tizimining plastikligi tufayli oson o’rganish muvaffaqiyatli bo’lish imkoniyatlarini yaratadi axloqiy tarbiya va shaxsning ijtimoiy rivojlanishi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning etakchi vazifasi insonparvarlik munosabatlarini tarbiyalashdir. Ushbu munosabatlar shakllanishi uchun axloqiy tarbiyaning tarkibiy qismlarini bilish zarur. Bu birinchi navbatda axloqiy ongni, axloqiy his-tuyg’ularni, axloqiy xulq-atvorning ko’nikmalarini va odatlarini shakllantirishdir. Axloqiy tarbiya tizimida ushbu tarkibiy qismlar birdamlikda namoyon bo’ladi. Shaxsiyatning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishi bolalar axloqiy munosabatlarga kirishish jarayonida sodir bo’ladi. Maktabgacha yoshda allaqachon ushbu munosabatlar kattalarning ma’lum qoidalari, ko’rsatmalari va talablari asosida qurilgan. Axloqiy tarbiya jarayoni, biz allaqachon aytib o’tganimizdek, bola shaxsining ijtimoiy rivojlanishidan tashqarida mumkin emas. Fuqarolik, mehnatsevarlik, muomala va xulq-atvor madaniyati asoslarini tarbiyalash - bularning barchasi maktabgacha yoshda, agar bolalar kattalar va tengdoshlari bilan munosabatlarda faol ishtirok etsa va o’zlarini baholashni va bilishni o’rgansalar, mumkin. Yoshlik davrida bolalar oilada kattalar bilan, do’stlari va qarindoshlari davrasida, bolalar bog’chasida muloqot qilishlari kerak - bu kognitiv aloqa deb 15 ataladigan asr. O’yin davomida, sayr paytida bolalar ko’p savollar berishadi. Bolalar uchun kattalar hamma narsani biladigan, barcha savollarga javob beradigan va kerakli ma’lumotlarni beradigan odamdir. Kichikroq maktabgacha yoshdagi bola uchun kattalar shubhasiz hokimiyatdir va bolalar ularga so’zlar va xatti-harakatlar bilan taqlid qilishga harakat qilishadi. Bu yoshda ular nusxa ko’chirishga moyil. O’rta va katta maktabgacha yoshdagi oddiy muloqot va kattalar xatti-harakatlarini nusxalash endi bolani qoniqtirmaydi, u hamkorlik, birgalikdagi faoliyat va ushbu faoliyatda ma’lum natijaga erishishni xohlaydi. 6-7 yoshdan boshlab, bola hisob- kitob qilishni xohlaydi, uning fikrlarini diqqat bilan tinglaydi, uning muvaffaqiyatsizliklariga hamdard bo’lgan kattalarga sezgir. Kattalar va maktabgacha yoshdagi bolalar o’rtasidagi aloqa oson emas. Bolani haqiqiy dunyo bilan tanishtirish, uning qiziqishlarini qondirish asosan kattalarning xatti- harakatlariga bog’liq. Boshqacha qilib aytganda, kattalar bolaning ijtimoiy rivojlanishiga yordam berishi kerak. Bolalarning axloqiy tarbiyasida va ularning ijtimoiy rivojlanishida bir xil ahamiyatga ega tengdoshlari bilan muloqot.Bolalik dasturida «Bolalar orasida bola» deb nomlangan maxsus bo’lim mavjud. Bu erda tarbiyachi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar o’z tengdoshlarining kayfiyatini tushunishni, zaiflarni qanday himoya qilishni va himoya qilishni bilishni va bolalarga g’amxo’rlik qilishda yordam berishni o’rganishlari muhimdir. Asosiy narsa - bolalarga nima uchun bolalar bog’chasida, keyin esa maktabda ba’zi qoidalarga rioya qilish kerakligini tushunishga o’rgatish. Katta maktabgacha yoshda, tengdoshlari bilan munosabatlarda bolalar xayrixohlik, sezgirlik, g’amxo’rlik va o’zaro yordamga tayyor bo’lishlari kerak. Kattalar va tengdoshlar bilan o’zaro munosabatlar jarayonida bolaning ijtimoiy rivojlanishi ham faolroq bo’ladi. U o’zini qadrlashni, o’zini o’zi bilishni o’rganadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash ko’proq bog’liqdir dan hissiy soha bola, uning tajribalari.Chagrin va quvonch, zavq va xijolat - bularning barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarga xosdir. Shu sababli, bolalarning axloqiy tarbiyasi va ijtimoiy rivojlanishi adabiyotlardan, filmlardan yorqin misollarni talab qilishi, bolalarning ertaklarni tayyorlashda, qo’g’irchoq teatrini yaratishda ishtirok etishi va 16 hokazolarni talab qilishi tabiiydir va hokazo. Bunday tadbirlarda bolalarda paydo bo’ladigan axloqiy tuyg’ular qo’shma faoliyat uchun o’ziga xos turtki bo’lib xizmat qiladi. bolalar va kattalar, ijobiy axloqiy munosabatlarni shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy rivojlanishi va ularni axloqiy tarbiyalash bilan bog’liq o’z vatanining madaniyati,uning o’tmishi va hozirgi kuni. Vatanga, uning madaniy merosiga bo’lgan muhabbatni tarbiyalash, avvalo, ayrim tarixiy voqealarga qiziqishni shakllantirishni, o’z xalqining madaniy merosiga hurmat tuyg’usini tarbiyalashni nazarda tutadi. Ushbu ish bolalarning yoshi va ularning hayotiy tajribalarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Vatan haqidagi she’rlar, qo’shiqlar, tarixiy mavzudagi hikoyalarni o’qish, dostonlar - bularning barchasi fuqarolik tarbiyasiga, o’z xalqining urf-odatlarini tushunishga yordam beradi. Axloqiy tarbiya eng samarali tarzda amalga oshiriladi turli xil turlari faoliyat, chunki bolaning faoliyatidagi ishtiroki xarakter xususiyatlari va shaxsiyat xususiyatlarini shakllantirishda iz qoldiradi. Tarbiyachining xulq-atvori, uning bolalarga munosabati, unga qo’yiladigan talablar bolaning shaxsiyatini shakllantiradi va bola shaxsiyatining umumiy yo’nalishi nihoyatda muhim - u yaratuvchi, faol faol yoki iste’molchi, o’zi uchun har kimdan iloji boricha ko’proq narsani olishga intiladigan egoist sifatida o’sadi. Bolalarni axloqiy tarbiyalash mazmunini rejalashtirishda yosh guruhlari, tarbiyachi bolalarda qanday axloqiy fazilatlarni tarbiyalaydi, bir vaqtning o’zida qanday vosita va usullarni qo’llaydi, deb o’ylaydi. Shunday qilib, maqsadga muvofiqlikni oshirishda tarbiyachi bolalarni o’z faoliyati uchun maqsad qo’yishga o’rgatadi, so’ngra bolalarga ushbu maqsadga qanday erishish kerakligini aytadi, vazifani bajarish uchun namuna keltiradi, bolalar bilan birgalikda maqsadga erishish yo’llarini belgilaydi. Astasekin, bolalar mustaqil ravishda o’yin maqsadi, tirik burchakda ishlash maqsadi va boshqalarni belgilashni o’rganadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarga kamtarlik o’rgatiladi, chunki bolalar ko’pincha o’zlari va ota-onalari haqida maqtanish, xayol qilishni yaxshi ko’radilar. O’qituvchi esa bolaga uning imkoniyatlarini, faoliyati natijalarini tanqidiy 17 baholashga yordam beradi, bolalarni kuchli va kuchsiz tomonlarini to’g’ri baholashga o’rgatadi. Ijobiy axloqiy fazilatlarning shakllanishi tarbiyachilarning maqsadga muvofiq izchil ishlarining natijasidir. O’rnatilgan nomaqbul fazilatlarni engish uchun ishlash uchun katta sabr-toqat talab etiladi. Bolaning yomon xulq-atvorining sabablari boshqacha: bola oilada buziladi va aksincha, unga etibor berilmaydi; bolaga bo’lgan haddan tashqari muhabbat, uning har bir istagining zudlik bilan bajarilishida va bolani doimiy ravishda jazolashda, oilada bir xil talablarning etishmasligi va ularni taqdim etish tartibida namoyon bo’ldi. O’qituvchi kuzatuvlar, ota-onalar bilan suhbatlar va maxsus diagnostika yordamida bolaning o’zini tutish normasidan chetga chiqish sabablarini aniqlaydi, yo’llarini belgilaydi tarbiyaviy ishlar u bilan bunday bolaning barcha ijobiy ko’rinishlarini diqqat bilan kuzatib boradi va maqtash, rag’batlantirish, ishonch va boshqalar tizimidan foydalanadi. Shunday qilib, bolalarning axloqiy tarbiyasi va ijtimoiy rivojlanishi maktabgacha yosh ko’p qirrali jarayon bo’lib, uni amalga oshirishda tarbiyachilar va barcha maktabgacha ta’lim muassasalarining ijodiy yondashuvini talab qiladi. Barcha ota-onalar o’sib-ulg’aygan farzandining tengdoshlari bilan muloqotda muvaffaqiyatli bo’lishini orzu qiladilar. Zero, aynan muloqot orqali bolalarda jamiyatdagi fe’l-atvor, xulq-atvor turi yotadi va shaxsiyat shakllanadi. Shuning uchun ijtimoiy moslashuv maktabgacha yoshdagi bolalar uchun juda muhimdir. Har qanday jamoaga kelganda, odamlarga odatlanib qolish va o’zlarini «ochib berish» uchun vaqt kerak, bolalar esa ularning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan jamoada yashashni o’rganadilar. Bolalarning ijtimoiy tajribasini shakllantirish usullari quyida to‘xtalamiz. Bolaning shaxsiyati uyg’un rivojlanishi uchun bolalarning ijtimoiy rivojlanishi ajralmas pedagogik tizimga asoslangan bo’lishi kerak. Bolaning ijtimoiy mavqeini shakllantirishga ta’sir qiluvchi usullarga quyidagi tadbirlar kiradi:faqat ijtimoiy tajribani bilim va ko’nikma shaklida o’tkazish, balki ichki salohiyatni ochib berishga ko’maklashish zarur. Jarayonda ijtimoiylashuv bola ikki turni o’rganadi 18 munosabatlar: «Men jamiyatdaman», «Men va jamiyat», bu Devid Iosifovich Feldshteynning fikriga ko’ra, ikki darajadagi chegaralarni ifodalaydi bola shaxsining ijtimoiy rivojlanishi Feldshteyn Devid Iosifovich psixologiya fanlari doktori, professor, Rossiya Ta’lim akademiyasining muxbir-a’zosi, APSNning to’liq a’zosi, psixologiya bo’yicha mutaxassis rivojlanish Ijtimoiylashuv - individualizatsiya «Men jamiyatdaman» - ontogenez davrlarining oraliq darajasi (1 yosh, 6 va 15 yosh) ob’ektiv dunyoning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, bola inson narsalar dunyosiga kiradi va ular bilan munosabatlar - bu ijtimoiylashuv. Lavozim o’zlashtirilmoqda «Men boshqalar bilan bir xilman»... Mavzu- amaliy jihatlarning dolzarbligi mavjud tadbirlar: o’zlashtirish ijtimoiy tajriba; ob’ektlarga ishlov berish usullarini o’zlashtirish; ularning harakatlarini baholash; bayonot ijtimoiy mavqei «Men boshqalar qatoridaman» «Men va jamiyat» - pozitsiya ontogenezning tugun bosqichlarida hosil bo’ladi (0, 3, 10, 17 yosh)... Ontogenezning ushbu bosqichlarida bola yoqadi»Alohida» o’zlarini jamiyatdan, o’zlarini sinab ko’rish, odamlar o’rtasidagi munosabatlar tizimidagi o’rnini belgilash. O’zingizni anglashda sifat o’zgarishi mavjud «Men»... Vaziyatda «Men boshqa odamlar bilan munosabatlarda tengman», «Men boshqalarga o’xshamayman» bola uni ochib beradi»O’zlik, avtonomiya, mustaqillik» bu individualizatsiya. Ushbu bosqichlarda insonni assimilyatsiya qilish bo’yicha faoliyatni amalga oshirish munosabatlar: o’zingizni isbotlash istagi; boshqalar tomonidan tan olinishi; jamiyatda tegishli pozitsiyani egallashga intilish Lavozimlar «Men jamiyatdaman», «Men va jamiyat» jarayonida paydo bo’ladi ijtimoiy rivojlanish bir necha bor, muntazam ravishda almashtiriladi, ammo sifat jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ijtimoiy va shaxsiy rivojlanish Bu bola o’zi yashaydigan jamiyatning qadriyatlarini, urf-odatlarini, madaniyatini o’rganadi, o’ynaydi, o’qiydi, kattalar va tengdoshlari bilan muloqot qiladi, boshqalarning manfaatlari, jamiyatdagi xatti-harakatlar qoidalari va me’yorlarini hisobga olgan holda yonida yashashni o’rganadi. Qoida sifatida, ijtimoiylashuv avloddan avlodga bilim, qadriyat, munosabat, rol va urf- odatlarning asosiy o’tkazuvchisi bo’lgan oilada amalga oshiriladi. Babunova T.M. 19 Ijtimoiy rivojlanish Bu ichki jarayon va natija rivojlanish o’z navbatida tashqi sharoitlar, shu jumladan, ta’sir ko’rsatadigan insonning shaxsiy sohasi ijtimoiy jihatdan tashkil etilgan ta’lim Ijtimoiy rivojlanish(ijtimoiylashuv) - assimilyatsiya jarayoni va undan keyin ijtimoiy va madaniy tajribaning individual rivojlanishiiborat bo’lgan ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritish uchun zarur ning: Mehnat qobiliyatlari; Normalar, qadriyatlar, an’analar, qoidalar; - ijtimoiy shaxsiyat xususiyatlariinsonga boshqa odamlar jamiyatida qulay va samarali yashashga imkon beradigan, rivojlanish ota-onalar, o’qituvchilar va bolalar ongiga bag’rikenglik (birovning turmush tarzi, fikri, xulq-atvori, qadriyatlariga nisbatan bag’rikenglik, suhbatdoshning o’z nuqtai nazaridan farq qiladigan nuqtai nazarini qabul qilish qobiliyati). Barcha komponentlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Bittasini o’zgartirish muqarrar ravishda boshqa uchta komponentning o’zgarishiga olib keladi. Ijtimoiy rivojlanish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi Insonning o’z-o’zidan o’zaro ta’siri paytida ijtimoiy haqiqat va atrofdagi dunyo; Shaxsni maqsadga muvofiq ravishda tanishtirish jarayonida ijtimoiy madaniyat(mazmuni har xil bo’lgan maqsadli ta’lim orqali ijtimoiy madaniyatning jihatlari). Zamonaviy ilmiy va gumanistik ta’lim tizimi uchlikni amalga oshirishga imkon beradi maqsadlar: Madaniyatli insonni tarbiyalash (madaniyat mavzusi); Bepul fuqaro (tarix, fuqarolik jamiyati mavzusi); Ijodiy shaxs (faoliyat mavzusi, o’z-o’zini rivojlantirish) . Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagilarni hal qilishga qaratilgan vazifalar: Insonda inson faoliyatining asosiy shakllarida o’zini kashf etish va yaratish qobiliyatlari va ehtiyojlarini tarbiyalash; - rivojlanish o’zini dunyo bilan birlikda, u bilan dialogda bilish qobiliyati; - rivojlanish ko’paytirish, rivojlantirish, madaniy tajribani o’zlashtirish asosida o’z taqdirini o’zi belgilash, o’zini o’zi anglash qobiliyati insoniyatning o’z-o’zini rivojlantirish; Gumanistik qadriyatlar va ideallar, erkin inson huquqlari asosida dunyo bilan aloqa qilish zarurati va qobiliyatini shakllantirish. Vazifalarni amalga oshirish 20 maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy rivojlanishi metodologiyaning umumiy ilmiy darajasining asosiy yondashuvlariga mos ravishda qurilgan yaxlit pedagogik tizim mavjud bo’lganda eng samarali hisoblanadi pedagogika: Akseologik yondashuv (kommunikativ, psixoseksual, milliy, huquqiy madaniyat qadriyatlari). Madaniyatshunoslik yondashuvi (inson tug’ilgan va yashagan joyi va vaqtining barcha sharoitlari, uning yaqin atrof-muhitining o’ziga xos xususiyatlari, mamlakatning tarixiy o’tmishi, o’z xalqining qadriyat yo’nalishlari, dostonlar va boshqalar). Antropologik yondashuv (diagnostika, turli xillarni hisobga olish - yoshi, ta’lim jarayonida aqliy, jinsi, milliy-shaxsiy xususiyatlari). Sinergetik yondashuv (pedagogik jarayonning har bir sub’ekti - bolalar, otaonalar, o’qituvchilar) o’z-o’zini rivojlantiradigan quyi tizimlardan o’tish rivojlanish o’zini o’zi rivojlantirishga). Polisubjektiv yondashuv (barcha omillar ta’sirini hisobga olgan holda) ijtimoiy rivojlanish: oila, tengdoshlar, maktabgacha ta’lim muassasasi, iqlim, jamiyat, davlat va boshqalar). Tizimli va tizimli yondashuv (tuzilish maqsadlari, vazifalari, mazmuni, vositalari, usullari, tashkil etish shakllari, o’qituvchilarning oila bilan o’zaro ta’siri shartlari va natijalari). Integratsiyalashgan yondashuv (ta’limning turli bo’limlari aloqalari, vatanparvarlik bilan ijtimoiy, estetik, mehnat, axloqiy, jismoniy, jinsiy, atrof-muhit va boshqalar) Faoliyat yondashuvi (bolaning tashqi dunyo bilan munosabatlarining dinamikasini aniqlash, faoliyat sub’ekti tomonidan o’z ongidagi ehtiyojlarni amalga oshirishni amalga oshiradi. Ekologik yondashuv (vosita sifatida ta’lim maydonini tashkil etish muammolarini hal qiladi shaxsning ijtimoiy rivojlanishi). Fan va amaliyotning hozirgi holati maktabgacha ta’lim dasturlar, texnologiyalar, vositalar, shakllar va usullarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ulkan salohiyat mavjudligini ko’rsatadi 21 2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy va ummuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash metodi Kelajak mevasi hisoblanmish bolajonlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash azal-azaldan ota bobolarimizdan milliy meros bo’lib kelayotgan urf-odat hamda an’analarni unut bo’lib ketmasligi uchun poydevor bo’lib xizmat qiladi. Qadriyatlar ta’rifidan kelib chiqib, umuminsoniy qadriyatlarni quyidagicha ta’riflash mumkin: Umuminsoniy qadriyatlar – millat uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan etnik jihat va hususiyatlar bilan bog’liq holdagi qadriyat shaklidir. Umuminsoniy qadriyatlar millatning tarixi yashash tarzi, ma’naviyati, madaniyati orqali namoyon bo’ladi. Ta’lim jarayonida umuminsoniy qadriyatlar ijtimoiy-tarixiy hodisani ifodalaydi. Shunday ekan, bolalarga ta’lim berar ekanmiz, avvalo ularga o’zlarining “men”ini his qilishni o’rgatishimiz lozim. Buning uchun 22 albatta ularni xalqimizni boshqa xalq va elatlardan ajratib turuvchi urfodatlar hamda qadriyatlari bilan tanishtirib, ushbu qadriyatlarni ongida singdirib borishimiz lozim bo’ladi. Ona tilimizga bo’lgan hurmat ana shunday muhim qadriyatlarimizdan biri hisoblanadi. Chunki har bir millat va Davlat borki, uning o’zining milliy tarixiy til vositasi mavjud. Respublikamizda umuminsoniy qadriyatlar va milliy madaniyatimizni asoslarini e’tiborga olib ta’lim-tarbiya mazmunini va milliy mafkurani shakllantirib borish imkoniyatlari yaratilmoqda. Jumladan, maktabgacha ta’lim sohasida ham shu asosda keng qamrovli ishlar olib borilayotganligini ta’kidlash joiz. Мaktabgacha ta’lim tashkilotlarining har bir guruhida “Kichik kutubxona”lar tashkil etilganligi ham buning yorqin misoli bo’la oladi. Ushbu kutubxonalarda asosan o’zbek xalqining og’zaki ijod namunalari asosida yaratilgan kitoblar keng o’rin egallagan. Lekin afsuski, aytish joizki ba’zi bir “o’zbek” tilida yozilgan ertaklar borki, uni bolalarga o’qib berishga ham xijolat tortadi kishi. Chunki bu kitoblarning ba’zilarida chetdan kirib kelgan so’zlar ham tez-tez uchrab tursa, yana ba’zilarida millatimizga hos bo’lgan andisha, sharmhayo kabi muhim chegaralardan biroz chetga chiqilgan. Mening fikrimcha bolalar uchun mos ertak topish maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari uchun bugunning dolzarb masalalaridan biri bo’lib hisoblanmoqda. Bunday vaziyatlarda tarbiyachining qanchalik kreativ ekanligi muhim ahamiyatga ega. Bugunning bolajonlari o’z tilimizda biyron so’zlashlari hamda ona tilimizga nisbatan hurmat tuyg’usini his qilishlarida nafaqat tarbiyachilar balki ota-ona, shuningdek, mahalladoshlarning ham o’rni juda katta. Aniqroq qilib aytganda bolalarni to’g’ri tarbiyalash uchun Maktabgacha ta’lim tashkiloti-Oila-Mahalla hamkorligi asos bo’lib xizmat qiladi. Chunki bola kunining 30-40% qismini maktabgacha ta’lim tashkilotida o’tkazsa qolgan qismini oilada hamda mahallasida o’rtoqlari va qo’shnilari atrofida o’tkazadi. Shunday ekan ular kerakli bilm va ko’nikmani faqatgina bolalar bo’g’chasidan olmaydi. Bundan tashqari xalqimizning “Bir bolaga yetti mahalla ota-ona” degan oltin qoidasi bor. Bolalarga o’z ona tilimizda ravon so’zlash hamda uni hurmat qilishga o’rgatishning bir 23 qancha usul va uslublari mavjud. Bulardan biri xalq og’zaki ijodi namunalaridir. O’zbek xalq og‘zaki ijodida o’zbek xalqining pedagogik g‘oyalari, dunyoqarashi, ruhiy kechinmalari, ma’naviy-axloqiy ideallari, xalqning hayotiy tajribasi, milliy an’analari, qadriyatlari va falsafasi o‘ziga xos yo‘sinda ibratli va qiziqarli hikoyalarida, alla-qo‘shiqlari, ertaklari va o‘gitlarida tasvirlangan. Bundan tashqari bolalarga qancha ko’p kitob o’qib berar ekanmiz, ular turli sheva va jargonlardan qochgan holda sof adabiy tilda so’zlashga o’rganib boradi. Bu esa ona tilimizdagi so’zlarni chiroyli jaranglashiga xizmat qiladi. Darhaqiqat, yosh avlodning barkamol inson bo‘lib yetishishi uchun u xalq, vatan tarixi, ta’lim sohasidagi ajdodlar tajribasidan xabardor bo‘lishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrofdagilar bilan ijtimoiy munosabatda bo’lish imkoniyatlarini ochishga qaratilgan jarayonlardan biri bu – katta yoshdagi insonlar, ya’ni ota-onalar, tarbiyachilarning bolalar yoshiga, ularning dunyoqarashiga, ma’nan-axloqan, aqliy rivojlanishlariga mos bo’lgan kitoblardan foydalanish bilan bog’liqdir. Bundan tashqari bolada biz orzu qilgan sifatni ko’rish uchun yana bir eng muhim hisoblangan usuldan foydalanishimiz lozimki, bu usul “Yaxshi namuna bo’la olish”dir. Ya’nikim, agarda biz tarbiyachilar, shuningdek ota onalar farzandlarimizga sof adabiy o’zbek tilida gapirishi lozim ekanligini uqtirar ekanmiz lekin unga o’zimiz amal qilmagan holda qisqartma hamda chetdan kirib kelgan so’zlardan foydalanar ekanmiz bizning olib borayotgan hech qaysi bir harakatimiz yetarlicha samara bermaydi. Shunday ekan bolani tarbiyalashdan oldin, avvalo, o’zimizni tarbiyalashimiz lozim ekanligini unutmasligimiz lozim. Hozir ko’pgina rivojlangan shaharlarda yashovchi ba’zi bir oilalar asosan rus tilida so’zlashadi. Bu albatta yaxshi. Chunki bolalar juda kichik yoshdan boshlab til o’rgana oladi. Lekin masalaning boshqa tomoni ham bor. Aytmoqchimanki, bunday oilada yashovchi ba’zi bolalar o’z ona tilida muloqot qilishga qiynaladi. Hozirgi kunda bunday turdagi bolalarni ko’p uchratish mumkin, nafaqat bolalar balki kattalarni ham. Xujjatga qarasangiz millati o’zbek, lekin o’zbek tilida muloqot qilishga qiynalishadi. Shuning uchun bolalarni kichik yoshidan boshlab o’z ona tiliga hurmat qilishga o’rgatish muhim dolzarb masalalardan biridir. 24 Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy ruhda tarbiyalash, shuningdek o’z ona tilisini tanitish uchun aynan o’zbek xalq ertaklardan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu fikrlarni bayon etar ekanmiz, avvalo bir savol tug’iladi. “Hozirgi kun tarbiyachilari qancha ertak biladi?” aynan shu savol og’riqli nuqtalarimizdan birini ochib beradi. Ho’sh, hozirgi kun tarbiyachilari, nafaqat tarbiyachilar balki ota-onalar qancha ertak biladi? Hozirgi kun bolalari ertak eshitayaptimi o’zi? Afsuski, bu savollarga har doim ham ijobiy javob bera olmaymiz. Chunki hozirgi axborotlashgan jamiyatda ota-onalar bolalarga ertak aytib berishdan ko’ra ularga telefon yoki planshetlarni berib qo’yishni avzal ko’rmoqda. Ota-onalar uchu bu eng oson yo’l bo’lib qolgan. Lekin bu orqali ularga yaxshi tarbiya bera olyapmizmikan?! Bolalar kelajakda komil inson bo’lib yetishishlari uchun ular avvalo o’zlarining tarixi haqida, an’ana va qadriyatlari haqida chuqur bilishlari lozim. Buning eng oson va samarali yo’li esa ularni xalq ijodi namunalari bilan tanishtirishdir. Chunki, o’zbek xalq ijodi namunalarida xalqimizning o’tmishi, urf- odatlari, qadriyatlari hamda ichki kechinmalari bayon etilgan. Hattoki yangi tug’ilgan chaqaloqqa alla aytar ekanmiz, uning tinchlanganiga guvoh bo’lamiz. Lekin u hali hech bir so’zimizni tushunmaydiku! Nega alla aytganimizda tinchlanadi? Chunki onalarimizdan, momolarimizdan meros bo’lib kelayotgan allada keng ma’no, orzularimiz hamda ichki kechinmalarimiz mujassam. Ushbu kechinmalar, histuyg’ular farzandlarning ongiga emas balki, qalbiga yetib boradi. Shunday ekan maktabgacha yoshda ya’ni 3 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bola tarbiyasida xalq og’zaki ijod namunalaridan foydalansak ikki barobar ko’proq natijalarga erishamiz. Chunki u endi go’dak emas, u endi nafaqat qalbi bilan balki ongi bilan, butun vujudi bilan eshita oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni vatanparvar, insonparvar, mehnatsevar, ma’nan yetuk, axloqan yuksak insonlar bo‘lib voyaga yetishi ko‘p jihatdan oilada va maktabgacha ta’lim tashkilotida ularga berilgan mana shu bolalik qo‘shig‘i bo‘lgan folklor asarlaridan ta’lim-tarbiya tizimida samarali foydalanishga bog‘liqdir. Bu O‘zbekiston Respublikasi Prizidentining «Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini 25 oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» 2019 yil 3 maydagi PQ- 4307-son qarori ijrosini ta’minlash, shuningdek, yoshlarni mustaqil hayotga dunyoqarashi keng, faol fuqarolar etib tarbiyalash maqsadida qabul qilingan ―Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasi» da ham o‘z aksini topgan. Konsepsiyaning beshinchi bobida aynan maktabgacha ta’lim tizimida uzluksiz ma’naviy tarbiyani amalga oshirish, bu davrdan boshlab bolalarda ijobiy xulq motivlarini, «O‘zbekiston — mening Vatanim!» tuyg‘usini shakllantirish, ularda davlat ramzlariga hurmat hissini tarbiyalash, o‘g‘il bolalarda mardlik, shijoat, milliy g‘urur, qat’iyat, tadbirkorlik, oriyat, qiz bolalarda ibo, hayo, qanoat, mehnatsevarlik kabi ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishda «Bola aziz, odobi undan aziz» mavzuida ertak, matal, afsona, doston, maqollardan foydalanib, MTT tarbiyachi- pedagoglari va ota-onalar uchun alohida uslubiy ishlanmalar ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning muhim vazifalari sifatida belgilab berildi. Shu o’rinda yuqoridagi fikrdan “Davlat ramzlariga hurmat” jumlasiga e’tibor qaratar ekanmiz 21-oktabr yurtimizda “O’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kun” sifatida keng nishonlanishi ham alohida e’tiborga loyiqdir. Shuningdek, o’zbek tili O’zbekiston Davlat ramzlaridan biridir. Aynan shuning uchun ham har bir bola unga nisbatan hurmat hissini his qilishi hamda boshqa barcha tillardan ustun qo’ya olishi lozim. Bugungi rivojlanib borayotgan zamon har bir kishidan bir nechta xorijiy tillarni o’rganishni talab qiladi. Lekin inson boshqa bir tilni o’rganishdan oldin, avvalo, o’z ona tilini mukammal o’rganishi lozim. Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, milliy tarbiya hayotning mohiyati, ichki aloqa va munosabatlarini aks ettiradi. Bugunning bolajonlariga milliy qadriyatlarimiz o’rgatish, ularga yaxshi namuna bo’la olish tarbiyachilardan katta mahorat talab qiladi. Qadriyatlarimizni to’liq anglash uchun esa har bir bola, millatimizning eng muhim belgisi bo’lgan ona tilimizni chuqur o’rganishi lozimligi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 26 Xulosa Xulosa qilib aytganda, bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko`nikmasi, kattalar hamda sinfdosh o`rtoqlarini tushunish, ular bilan hamkorlik qilish talab etiladi. Shuning uchun bolaning maktabga qadam qo`yayotganida nechog`li bilimga ega ekanligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorligi, atrof olamga moslashish ko`nikmasi, voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etishi muhimroq hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, bo’lajak maktabgacha ta’lim tashkilotlari mutaxassislarining pedagogik ehtiyojlari, qiziqishlari, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlarini tizimli tarzda o‘rganish lozim. Shuningdek, bo’lajak mutaxassislarning kreativ qiziqishlari va ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan ta’lim shakllari, g‘oyalar, noan’anaviy metodlar hamda ilg‘or pedagogik tajribalar asosida o‘qitish jarayonini tashkil etish kreativlikni rivojlantirishga nisbatan 27 mazmunli ijodiy yondashuvni shakllantirishga xizmat qiladi. Albatta, har bir xalq o‘z milliy qadriyatlari qobig‘idagina o‘ralib qolmasligi kerak. Bunday yo‘ldan borilganida millatning taraqqiyoti sur’atlari pasayadi. Milliy mahdudlik va milliy kalondimog‘lik hech vaqt ma’naviy, ijtimoiykamolot omili bo‘lgan emas. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o‘rganish hammavaqt ham taraqqiyotning omillaridan biri bo‘lib kelgan.Qadriyatlar qanchalik bir-biriga yaqinlashib, ta’sir ko‘rsatmasin, har bir millatuchun ma’naviy kamolotning asosiy yo‘li va mezoni milliy qadriyatlar bo‘libqoladi. Biron millatning yaxshi urf odatlari, marosimlari qachonki boshqa millatruhiga, milliy ma’naviy ehtiyoji va talablariga mos kelgandagina shu millat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega bo‘ladi.Xalqlarga yangi ma’naviy qadriyatlarni singdirish uchun avval, ularga nisbatan ehtiyoj tug‘dirmoq kerak. Ma’naviy ehtiyojsiz, tarixiy an’analarni e’tiborga olmay singdirilmoqchi bo‘lgan qadriyatlar millatning hayotida ma’lum o‘rin olsa ham, uning ruhiyatiga singmaydi, binobarin qalbidan o‘rin olmaydi. Har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy ma’naviyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Milliy qadriyatlar ham qandaydir o‘zgarmas hodisa emas. Millat taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish sharoitlari o‘zgarishi bilan milliy qadriyatlar hamrivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Umuminsoniy, mintaqaviy, milliy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniyqadriyatlar ham mavjuddir. 28 Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.:”O’zbekiston”, 2017 yil. -488b. 2. Mirziyoyev SH. M. “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda davom etamiz” T.O’zbekiston nashriyoti 2016 yil 3. TA’LIM TO‘G‘RISIDA. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. Mirziyoyev Toshkent sh.,2020-yil 23-sentabr,O‘RQ-637-sonli qarori. 4. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishida qo'yiladigan davlat talablari. - T./2018. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8-maydagi PQ-4312-sonli qaroriga asosan ishlab chiqilgan “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”. 6. Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti. Vazirlar Mahkamasining 802-son qarori. 2020-yil 22 dekabr. 29 7. Maktabgacha pedagogika. F.R.Qodirova, SH.Q.Toshpo’latova, N.M.Kayumova,M.N.A’zamova . Toshkent-2019 8. Maktabgacha pedagogika. SH.Sodiqova. Toshkent- 2013 9. Valixo‘jayeva F.B. Talabalarni maktabgacha ta’lam muassasalarida bolalarga estetik ’narbiya berishga tayyorlash. Ped.fan.nom.... dis. avt. 2005. — 7-b. 10. “Maktabgacha ta’lim” jurnali. 2016 yil 11.Azizova Z. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda qo'g'irchoq teatri vositasida axloqiy-estetik sifatlarni shakllantirish. -Т., 2010. 12. “ Maktabgacha pedagogika” Sh. Sodikova. Toshkent - 2013 13. Boboyeva D.R. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o'stirish jarayonida ertaklar asosida atrof-muhit bilan tanishtirish /llmiy to'plam. - Т.: Nizomiy nomidagi TDPU. 2000. - 103-105-b. 14. .Хасанова, Г. (2021). Олий таълим муассасалари педагогларининг креатив қобилиятларини ривожлантиришнинг мазмуни. Academic Research in Educational Sciences, 2(1), 778-782. 15.Norquzieva. MEnsuring professional stability of future teachers in pedagogical activity European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences 16. Usmanova Saodat Erkinovna. (2021). Formation of spiritual and moral qualities of preschoolers on the basis of public education. Middle European Scientific Bulletin, https://doi.org/10.47494/mesb.2021.11.421 17. Усманова Саодат Эркиновна Возможности Использования Мультимедийных Компьютерных Программ В Развитии Детей Дошкольного Возраста. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=46438589 18. Jumayeva malika aliyevna, & buriyev jamshid jumanazarovich. (2021). The role of activity in the upbringing and development of the child . International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences, 1(2), 126–129. Retrieved from https://ijpsss.iscience.uz/index.php/ijpsss/article/view/40 19. Jumayeva Malika Aliyevna. (2021). Independent musical activity in preschool 30 organizations. Journal of Ethics and Diversity in International Communication, 1(1), 9–10. Retrievedm from https:/ /openaccessjournals.eu /index.php/jedic /article/view /16 20. Aliyevna, J. M. (2021). The Social Activity of the Educator with the Family. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 12, 401-403. Retrieved from http://ejlss.indexedresearch.org/index.php/ejlss/article/view/338 21. Shoturayevna, U. L. (2021). Development of Creative Competence of Educators in Preschool Educational Institutions. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 12, 395- 397. Retrieved from http://ejlss.indexedresearch.org/index.php/ejlss/article/view/336 22. Radjabova G.M. The educational value of oral folk art for preschoolers // European research № 1(75) / Сб. ст. по мат. «European Research: Innovation in Science, Education and Technology/Европейские научные исследования: инновации в науке, образовании и технологиях»: LXXV межд. науч.-практ. конф. (Лондон. 16 марта, 2022). С. 23. Berdieva M.M. Increasing the research activity of a pupil of a preschool organization // European research № 1(75) / Сб. ст. по мат. «European Research: Innovation in Science, Education and Technology/Европейские научные исследования: инновации в науке, образовании и технологиях»: LXXV межд. науч.-практ. конф. (Лондон. 16 марта, 2022). С. 24. Berdieva Kh.M. Functions of the organization of advanced training of teachers in the field of education // European research № 1(75) / Сб. ст. по мат. «European Research: Innovation in Science, Education and Technology/Европейские научные исследования: инновации в науке, образовании и технологиях»: LXXV межд. науч.-практ. конф. (Лондон. 16 марта, 2022). С. 25. Utasheva L.Sh. Introducing preschoolers to the world of fiction // European research № 1(75) / Сб. ст. по мат. «European Research: Innovation in Science, Education and Technology/Европейские научные исследования: инновации в науке, образовании и технологиях»: LXXV межд. науч.-практ. конф. (Лондон. 16 марта, 2022). С. {см. сборник}. 31 26. Usmonova S.E. Plot construction as a means of developing the creative abilities of children // European research № 1(75) / Сб. ст. по мат. «European Research: Innovation in Science, Education and Technology/Европейские научные исследования: инновации в науке, образовании и технологиях»: LXXV межд. науч.-практ. конф. (Лондон. 16 марта, 2022). С.