MA’MURIY HUQUQIY AKTLAR.

Yuklangan vaqt

2025-03-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

52,1 KB


MA’MURIY HUQUQIY AKTLAR. REJA: 1. Davlat boshqaruvi aktlari tushunchasi va ahamiyati 2. Davlat boshqaruvi aktlarining tasnifi 3. Davlat boshqaruvi aktlariga qo‘yiladigan talablar 4. Davlat boshqaruvi uslublari tushunchasi va xususiyatlari.
MA’MURIY HUQUQIY AKTLAR. REJA: 1. Davlat boshqaruvi aktlari tushunchasi va ahamiyati 2. Davlat boshqaruvi aktlarining tasnifi 3. Davlat boshqaruvi aktlariga qo‘yiladigan talablar 4. Davlat boshqaruvi uslublari tushunchasi va xususiyatlari.
Davlat boshqpruvi nazariyasida boshqaruv huquqiy akti instituti alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning doirasida davlat boshqaruvining eng muhim Funksiyalari amalga oshiriladi. Tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari, qoida bo‘yicha, normativ yoki normativ bo‘lmagan huquqiy aktlar ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari ommaviy boshqaruv oldida turgan maqsad va vazifalarga erishish uchun boshqaruv harakatlarini amalga oshirishning muhim huquqiy shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari muammosiga bo‘lgan huquqshunos olimlarining ko‘pdan-ko‘p ilmiy ishlari mavjud bo‘lib, ularning aksariyati o‘quv yurtlarida boshqaruv huquqiy aktlari (ma’muriy huquqiy aktlar)ni o‘rganishga qaratilgan maxsus fanni kiritish tarafdoridir.1 Boshqaruv huquqiy aktlari, hozirgi vaqtda, keng normativ asosga egadir, ya’ni bunday aktlarni qabul qilish va uning tartibi – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda o‘z ifodasini topgan.1 Boshqaruv huquqiy aktlarini qabul qilish – ijro hokimiyati organlari faoliyatining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Huquqiy aktlar orqali mazkur sub’ektlarning vazifalari, Funksiyalari va vakolatlari, ya’ni kopetensiyasi bevosita amalga oshiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari deganda – ijro hokimiyati sub’ektlarining bir tomonlama hokimiyat ko‘rsatmalarini ifodalash, yuridik oqibatlarni yuzaga keltirish va bajarilishi majburiy bo‘lgan aktlar tushuniladi. Huquqiy aktlar – boshqaruv qarorlarining yuridik ko‘rinishi bo‘lib hisoblanadi. Ijro hokimiyati organi (mansabdor shaxs) vakolat doirasida huquqiy akt qabul qilish orqali umumiy (normativ) yoki individual (yakka, ma’muriy) ahamiyatdagi masalalarni hal etadi. Huquqiy akt – ijro hokimiyati sub’ektining bir tomonlama yuridik hokimiyat irodasini namoyon etib, birinchidan, davlat-boshqaruv faoliyatining hokimiyat
Davlat boshqpruvi nazariyasida boshqaruv huquqiy akti instituti alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning doirasida davlat boshqaruvining eng muhim Funksiyalari amalga oshiriladi. Tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning qarorlari va harakatlari, qoida bo‘yicha, normativ yoki normativ bo‘lmagan huquqiy aktlar ko‘rinishida rasmiylashtiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari ommaviy boshqaruv oldida turgan maqsad va vazifalarga erishish uchun boshqaruv harakatlarini amalga oshirishning muhim huquqiy shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari muammosiga bo‘lgan huquqshunos olimlarining ko‘pdan-ko‘p ilmiy ishlari mavjud bo‘lib, ularning aksariyati o‘quv yurtlarida boshqaruv huquqiy aktlari (ma’muriy huquqiy aktlar)ni o‘rganishga qaratilgan maxsus fanni kiritish tarafdoridir.1 Boshqaruv huquqiy aktlari, hozirgi vaqtda, keng normativ asosga egadir, ya’ni bunday aktlarni qabul qilish va uning tartibi – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda o‘z ifodasini topgan.1 Boshqaruv huquqiy aktlarini qabul qilish – ijro hokimiyati organlari faoliyatining asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Huquqiy aktlar orqali mazkur sub’ektlarning vazifalari, Funksiyalari va vakolatlari, ya’ni kopetensiyasi bevosita amalga oshiriladi. Boshqaruvning huquqiy aktlari deganda – ijro hokimiyati sub’ektlarining bir tomonlama hokimiyat ko‘rsatmalarini ifodalash, yuridik oqibatlarni yuzaga keltirish va bajarilishi majburiy bo‘lgan aktlar tushuniladi. Huquqiy aktlar – boshqaruv qarorlarining yuridik ko‘rinishi bo‘lib hisoblanadi. Ijro hokimiyati organi (mansabdor shaxs) vakolat doirasida huquqiy akt qabul qilish orqali umumiy (normativ) yoki individual (yakka, ma’muriy) ahamiyatdagi masalalarni hal etadi. Huquqiy akt – ijro hokimiyati sub’ektining bir tomonlama yuridik hokimiyat irodasini namoyon etib, birinchidan, davlat-boshqaruv faoliyatining hokimiyat
tabiatini ifodalaydi; ikkinchidan, uning yordamida ijro hokimiyati organlarining vazifa va Funksiyalari amalga oshiriladi. Boshqaruvning huquqiy akti – imperativlik xususiyatiga ega bo‘lib, uning talablari qaysi sub’ektga qaratilgan bo‘lsa, uning uchun majburiy hisoblanadi. Huquqiy aktlarning ijrosi, uning talablarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxslarni yuridik javobgarlikka tortish tahdidi bilan ta’minlanadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari: birinchidan, davlat boshqaruvi sohasida xulq-atvor qoidalarini o‘rnatadi; ikkinchidan, aniq bir huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi yuridik fakt sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, vazir o‘z buyrug‘i bilan tegishli sohada faoliyat yurituvchi barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, korxona va muassasalar uchun majburiy bo‘lgan qoidalar o‘rnatishi mumkin. Shuningdek, uning shaxsni ma’lum bir lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyrug‘i bilan, aniq davlat-xizmat munosabatlari yuzaga kelishi mumkin. Boshqaruvning har qanday ko‘rinishdagi huquqiy akti qonunosti xususiyatiga ega bo‘ladi, ya’ni ular vakolatli davlat organlari tomonidan Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib va ularni ijro etish maqsadida qabul qilinadi. Huquqshunos olim A.G.Chernyavskiyning fikricha, davlat boshqaruv aktlari ijro hokimiyati faoliyatining boshqa shakllaridan farq qilgan holda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir: 1) boshqaruv aktlari – bu boshqaruv sub’ektlarining, ya’ni ijro hokimiyati organlari yoki korxona va muassasa ma’muriyatining yuridik hokimiyat irodasini ifodalashdir. Bu aktlar – ma’muriy hokimiyatning maqsad va Funksiyalarini amalga oshirishning muhim vositalaridan biri bo‘lib, ijro etish va farmoyish berish faoliyatining asosiy shakli hisoblanadi. Boshqaruv aktlari - boshqaruv sub’ektlari tomonidan mamlakatning xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy, ma’muriy-siyosiy sohalariga kundalik hamda bevosita rahbarlik qilish jarayonida qabul qilinadigan qarorlardir. Boshqaruv aktlari o‘rtasida ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan qabul qilinadigan aktlar alohida ahamiyatga egadir;
tabiatini ifodalaydi; ikkinchidan, uning yordamida ijro hokimiyati organlarining vazifa va Funksiyalari amalga oshiriladi. Boshqaruvning huquqiy akti – imperativlik xususiyatiga ega bo‘lib, uning talablari qaysi sub’ektga qaratilgan bo‘lsa, uning uchun majburiy hisoblanadi. Huquqiy aktlarning ijrosi, uning talablarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxslarni yuridik javobgarlikka tortish tahdidi bilan ta’minlanadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari: birinchidan, davlat boshqaruvi sohasida xulq-atvor qoidalarini o‘rnatadi; ikkinchidan, aniq bir huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi yuridik fakt sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan, vazir o‘z buyrug‘i bilan tegishli sohada faoliyat yurituvchi barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, korxona va muassasalar uchun majburiy bo‘lgan qoidalar o‘rnatishi mumkin. Shuningdek, uning shaxsni ma’lum bir lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyrug‘i bilan, aniq davlat-xizmat munosabatlari yuzaga kelishi mumkin. Boshqaruvning har qanday ko‘rinishdagi huquqiy akti qonunosti xususiyatiga ega bo‘ladi, ya’ni ular vakolatli davlat organlari tomonidan Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib va ularni ijro etish maqsadida qabul qilinadi. Huquqshunos olim A.G.Chernyavskiyning fikricha, davlat boshqaruv aktlari ijro hokimiyati faoliyatining boshqa shakllaridan farq qilgan holda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlarga egadir: 1) boshqaruv aktlari – bu boshqaruv sub’ektlarining, ya’ni ijro hokimiyati organlari yoki korxona va muassasa ma’muriyatining yuridik hokimiyat irodasini ifodalashdir. Bu aktlar – ma’muriy hokimiyatning maqsad va Funksiyalarini amalga oshirishning muhim vositalaridan biri bo‘lib, ijro etish va farmoyish berish faoliyatining asosiy shakli hisoblanadi. Boshqaruv aktlari - boshqaruv sub’ektlari tomonidan mamlakatning xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy, ma’muriy-siyosiy sohalariga kundalik hamda bevosita rahbarlik qilish jarayonida qabul qilinadigan qarorlardir. Boshqaruv aktlari o‘rtasida ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar) tomonidan qabul qilinadigan aktlar alohida ahamiyatga egadir;
2) boshqaruv aktlari – ijro hokimiyati yoki vakolatli boshqa sub’ekt tomonidan qabul qilinishi mumkin. Bu aktlar – boshqaruv qarorlarining huquqiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi; 3) boshqaruv aktlari – adresatga (ya’ni qaysi shaxsga qaratilgan bo‘lsa) imperativlik, majburiylik xususiyatiga ega, unda bir tomon (boshqaruv sub’ekti)ning tegishli irodasi ifodalangan bo‘ladi; 4) boshqaruv aktlari – xulq-atvor qoidalarini, ma’lum bir tartibni o‘rnatish va tartibga solish xususiyatiga egadir; 5) boshqaruv aktlari – huquqiy munosabatlarni yuzaga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishida huquqiy baza bo‘lib xizmat qiladi. Demak, boshqaruv akti – bu boshqaruv qarorlarining huquqiy ko‘rinishi bo‘lib, davlat boshqaruvining tegishli sub’ekti (ijro hokimiyati organi, korxona va muassasa ma’muriyati, mansabdor shaxs) tomonidan bir tomonlama tartibda erkni ifodalash aktidir; qonunchilikda ko‘rsatilgan shaklga ega bo‘lgan va ijro hokimiyati sohasida vazifa va Funksiyalarning amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida huquqiy me’yorlarni o‘rnatish hamda huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan aktdir.1 Boshqaruvning huquqiy aktlariga, uning yozma shaklda qabul qilinishi xosdir. Lekin boshqaruv aktlari og‘zaki shaklda ham bo‘lishi mumkin. Masalan, harbiy sohadagi boshqaruv munosabatlarida yoki rahbar bilan unga bevosita bo‘ysinuvchi xodim o‘rtasidagi xizmat munosabatlarida og‘zaki shakldagi boshqaruv aktlari qo‘llanilishi mumkin. Boshqaruv huquqiy aktlari faqatgina boshqaruv sohasi bilan chegaralanmaydi. Huquqiy aktlar orqali boshqa huquq tarmoqlari predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar ham (masalan, moliyaviy, mehnat, ekologik) tartibga solinadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari qonun hujjatlarini yanada aniqlashtirish maqsadida ko‘pgina masalalarni hal etadi. Boshqaruv aktlarining asosiy xususiyatlaridan yana biri – bu ularning yuridik ahamiyatga ega ekanligidir, ya’ni:
2) boshqaruv aktlari – ijro hokimiyati yoki vakolatli boshqa sub’ekt tomonidan qabul qilinishi mumkin. Bu aktlar – boshqaruv qarorlarining huquqiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi; 3) boshqaruv aktlari – adresatga (ya’ni qaysi shaxsga qaratilgan bo‘lsa) imperativlik, majburiylik xususiyatiga ega, unda bir tomon (boshqaruv sub’ekti)ning tegishli irodasi ifodalangan bo‘ladi; 4) boshqaruv aktlari – xulq-atvor qoidalarini, ma’lum bir tartibni o‘rnatish va tartibga solish xususiyatiga egadir; 5) boshqaruv aktlari – huquqiy munosabatlarni yuzaga kelishi, o‘zgarishi va bekor bo‘lishida huquqiy baza bo‘lib xizmat qiladi. Demak, boshqaruv akti – bu boshqaruv qarorlarining huquqiy ko‘rinishi bo‘lib, davlat boshqaruvining tegishli sub’ekti (ijro hokimiyati organi, korxona va muassasa ma’muriyati, mansabdor shaxs) tomonidan bir tomonlama tartibda erkni ifodalash aktidir; qonunchilikda ko‘rsatilgan shaklga ega bo‘lgan va ijro hokimiyati sohasida vazifa va Funksiyalarning amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida huquqiy me’yorlarni o‘rnatish hamda huquqiy munosabatlarni yuzaga keltirish, o‘zgartirish va bekor qilishga qaratilgan aktdir.1 Boshqaruvning huquqiy aktlariga, uning yozma shaklda qabul qilinishi xosdir. Lekin boshqaruv aktlari og‘zaki shaklda ham bo‘lishi mumkin. Masalan, harbiy sohadagi boshqaruv munosabatlarida yoki rahbar bilan unga bevosita bo‘ysinuvchi xodim o‘rtasidagi xizmat munosabatlarida og‘zaki shakldagi boshqaruv aktlari qo‘llanilishi mumkin. Boshqaruv huquqiy aktlari faqatgina boshqaruv sohasi bilan chegaralanmaydi. Huquqiy aktlar orqali boshqa huquq tarmoqlari predmetini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar ham (masalan, moliyaviy, mehnat, ekologik) tartibga solinadi. Boshqaruvning huquqiy aktlari qonun hujjatlarini yanada aniqlashtirish maqsadida ko‘pgina masalalarni hal etadi. Boshqaruv aktlarining asosiy xususiyatlaridan yana biri – bu ularning yuridik ahamiyatga ega ekanligidir, ya’ni:
birinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari – yuridik faktlar sifatida namoyon bo‘ladi, huquqiy munosabatlarni yuzaga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishida, huquq sub’ektlari huquqiy maqomiga yangicha tus berishda faktik asos bo‘lib xizmat qiladi (masalan, lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyruq – davlat xizmatchisi huquqiy maqomini yuzaga keltiradi); ikkinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari – huquq me’yorlarini o‘rnatadi, o‘zgartiradi va bekor qiladi; keng doiradagi shaxslar ishtirok etgan munosabatlarni bir xilda tartibga soladi; boshqaruv tartibini, ma’muriy majburlov choralarini qo‘llash imkoniyatini belgilab beradi. Boshqaruvning normativ yoki individual aktlari u yoki bu sub’ektning xulq- atvorini, unga huquqlar berish yoki aniq majburiyatlar yuklash orqali yoxud ikkalasini ham o‘rnatish orqali tartibga soladi; uchinchidan, boshqaruv aktlari boshqa huquqiy aktlarning qabul qilinishida xizmat qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni asosida Vazirlar Mahkamasining qarori, Vazirlar Mahkamasining qarori asosida vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki boshqa organlarning me’yoriy hujjatlari qabul qilinadi; to‘rtinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari ma’lum bir yuridik jarayonda (masalan, sudlar tomonidan fuqarolik, ma’muriy yoki jinoiy ishlarni ko‘rib chiqishda) dalil sifatida namoyon bo‘ladi; beshinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari u yoki bu harakatlarni amalga oshirishda, shuningdek, boshqa huquqiy aktlarning harakatga kelishida yoki jismoniy va yuridik shaxslar huquqlari va erkinliklarining amalga oshirilishida xizmat qiladi. Masalan, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatiga olganlik to‘g‘risidagi qaror mazkur shaxsning turli fuqarolik-huquqiy yoki ma’muriy -huquqiy munosabatlarda ishtirok etish imkoniyatini beradi; oltinchidan, boshqaruv aktlari huquqiy vositalar, jumladan: davlat siyosatini o‘z vaqtida amalga oshirish; ma’muriy islohotlarni olib borish; davlat boshqaruvi maqsadlariga erishish; ijro hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar, davlat va mahalliy xizmatchilar funksiyalanishini amalga oshirish; fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi.
birinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari – yuridik faktlar sifatida namoyon bo‘ladi, huquqiy munosabatlarni yuzaga kelishi, o‘zgarishi yoki bekor bo‘lishida, huquq sub’ektlari huquqiy maqomiga yangicha tus berishda faktik asos bo‘lib xizmat qiladi (masalan, lavozimga tayinlash to‘g‘risidagi buyruq – davlat xizmatchisi huquqiy maqomini yuzaga keltiradi); ikkinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari – huquq me’yorlarini o‘rnatadi, o‘zgartiradi va bekor qiladi; keng doiradagi shaxslar ishtirok etgan munosabatlarni bir xilda tartibga soladi; boshqaruv tartibini, ma’muriy majburlov choralarini qo‘llash imkoniyatini belgilab beradi. Boshqaruvning normativ yoki individual aktlari u yoki bu sub’ektning xulq- atvorini, unga huquqlar berish yoki aniq majburiyatlar yuklash orqali yoxud ikkalasini ham o‘rnatish orqali tartibga soladi; uchinchidan, boshqaruv aktlari boshqa huquqiy aktlarning qabul qilinishida xizmat qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni asosida Vazirlar Mahkamasining qarori, Vazirlar Mahkamasining qarori asosida vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki boshqa organlarning me’yoriy hujjatlari qabul qilinadi; to‘rtinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari ma’lum bir yuridik jarayonda (masalan, sudlar tomonidan fuqarolik, ma’muriy yoki jinoiy ishlarni ko‘rib chiqishda) dalil sifatida namoyon bo‘ladi; beshinchidan, boshqaruv huquqiy aktlari u yoki bu harakatlarni amalga oshirishda, shuningdek, boshqa huquqiy aktlarning harakatga kelishida yoki jismoniy va yuridik shaxslar huquqlari va erkinliklarining amalga oshirilishida xizmat qiladi. Masalan, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatiga olganlik to‘g‘risidagi qaror mazkur shaxsning turli fuqarolik-huquqiy yoki ma’muriy -huquqiy munosabatlarda ishtirok etish imkoniyatini beradi; oltinchidan, boshqaruv aktlari huquqiy vositalar, jumladan: davlat siyosatini o‘z vaqtida amalga oshirish; ma’muriy islohotlarni olib borish; davlat boshqaruvi maqsadlariga erishish; ijro hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar, davlat va mahalliy xizmatchilar funksiyalanishini amalga oshirish; fuqarolar huquqlari va erkinliklarini himoya qilish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Boshqaruv huquqiy aktlarining xususiyatlari uning mohiyatini va yuridik tabiatini, shuningdek, uning ijtimoiy munosabatlarga ta’sirining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. 2. Davlat boshqaruvi aktlarining tasnifi Boshqaruv aktlarining tasnifi nafaqat huquqiy aktlar institutining mazmun- mohiyatini yoritib berishda, balki boshqaruv aktlarini amalda qo‘llash, ularni izlash va ular bilan ishlash jarayonida ham katta ahamiyatga egadir. Huquqshunos olimlarining aksariyati boshqaruv huquqiy aktlarini yuridik xususiyatlari (mazmuni)ga ko‘ra ikki guruhga bo‘ladi: 1) normativ huquqiy aktlar. Normativ huquqiy akt – bu davlatning vakolatli organi tomonidan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi qoidalarni o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorligi aktidir. Normativ huquqiy aktlar – qonunosti, huquq ijodkorligi (huquq o‘rnatuvchi) akti bo‘lib, unda: huquq me’yorlari ko‘rsatib o‘tiladi va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hamda yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yorlar yanada aniqlashtiriladi, shuningdek, ularni amalga oshirish mexanizmi nazarda tutiladi; boshqaruv sohasidagi xulq-atvor qoidalari belgilab beriladi; ijro hokimiyati organlari va uning tuzilmasining tashkiliy-huquqiy maqomi o‘rnatiladi; fuqarolarning, jamoat birlashmalarining huquqlari va erkinliklari ta’minlanishining mexanizmi belgilanadi; zaruriy taqiq va cheklovlar o‘rnatiladi; davlat boshqaruvi sohasida maxsus huquqlar beriladi va majburiyatlar yuklanadi;
Boshqaruv huquqiy aktlarining xususiyatlari uning mohiyatini va yuridik tabiatini, shuningdek, uning ijtimoiy munosabatlarga ta’sirining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi. 2. Davlat boshqaruvi aktlarining tasnifi Boshqaruv aktlarining tasnifi nafaqat huquqiy aktlar institutining mazmun- mohiyatini yoritib berishda, balki boshqaruv aktlarini amalda qo‘llash, ularni izlash va ular bilan ishlash jarayonida ham katta ahamiyatga egadir. Huquqshunos olimlarining aksariyati boshqaruv huquqiy aktlarini yuridik xususiyatlari (mazmuni)ga ko‘ra ikki guruhga bo‘ladi: 1) normativ huquqiy aktlar. Normativ huquqiy akt – bu davlatning vakolatli organi tomonidan, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi qoidalarni o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorligi aktidir. Normativ huquqiy aktlar – qonunosti, huquq ijodkorligi (huquq o‘rnatuvchi) akti bo‘lib, unda: huquq me’yorlari ko‘rsatib o‘tiladi va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hamda yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yorlar yanada aniqlashtiriladi, shuningdek, ularni amalga oshirish mexanizmi nazarda tutiladi; boshqaruv sohasidagi xulq-atvor qoidalari belgilab beriladi; ijro hokimiyati organlari va uning tuzilmasining tashkiliy-huquqiy maqomi o‘rnatiladi; fuqarolarning, jamoat birlashmalarining huquqlari va erkinliklari ta’minlanishining mexanizmi belgilanadi; zaruriy taqiq va cheklovlar o‘rnatiladi; davlat boshqaruvi sohasida maxsus huquqlar beriladi va majburiyatlar yuklanadi;
boshqaruv munosabatlari turli ishtirokchilarining o‘zaro aloqasi va ular faoliyatini muvofiqlashtirish tashkil etiladi; ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hayotga tatbiq qilinadi (masalan, xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish). Davlat organlari tomonidan chiqariladigan barcha huquqiy aktlar hamma vaqt ham normativ akt bo‘lib hisoblanmaydi. Faqatgina umumiy huquq va majburiyatlarni o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi aktlargina normativ huquqiy akt bo‘la oladi. Normativ huquqiy aktlar orqali: a) umummajburiy qoidalar o‘rnatiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi; b) me’yorlar bilan belgilangan huquq va majburiyatlar ifoda etiladi; c) ularda o‘rnatilgan me’yorlarni bajarish majburiydir hamda ularni bajarmagan taqdirda huquqiy oqibatlarni (masalan, javobgarlikni) yuzaga keltiradi. Normativ huquqiy aktlarni qabul qilish vakolati ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar)ning kompetensiyasi bilan belgilanadi. Normativ huquqiy aktlar umumiy vakolatli organlar (masalan, Oliy Majlis, Prezident, Vazirlar Mahkamasi, viloyat, tuman, shahar hokimlari) hamda sohaviy vakolatli organlar (vazirliklar, davlat qo‘mitalari, xo‘jalik boshqaruv organlari) tomonidan qabul qilinadi. Normativ huquqiy aktlar o‘rtasida umummajburiy qoidalarni o‘rnatuvchi va ma’muriy javobgarlik choralari bilan himoya qilinuvchi aktlarni (masalan, yo‘l harakati qoidalari, sanitariya qoidalari, jamoat joyida bo‘lish qoidalari va h.k.lar) alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, normativ huquqiy aktlar davlat boshqaruvi sohasida ma’lum bir xulq- atvor qoidalarni o‘rnatish orqali bir xil turdagi boshqaruv munosabatlarini tartibga soladi. Aksariyat normativ huquqiy aktlar huquq o‘rnatuvchi aktlar bo‘lib hisoblanadi. Ular orqali – davlat boshqaruvi sohasidagi davlat intizomi o‘rnatiladi; fuqarolar va nodavlat tashkilotlari huquqiy maqomini amalga oshirishning huquqiy mexanizmi ta’minlanadi; ma’lum bir cheklov va taqiqlar o‘rnatiladi; ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar)ning huquqiy maqomi belgilanadi; boshqaruv
boshqaruv munosabatlari turli ishtirokchilarining o‘zaro aloqasi va ular faoliyatini muvofiqlashtirish tashkil etiladi; ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar hayotga tatbiq qilinadi (masalan, xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish). Davlat organlari tomonidan chiqariladigan barcha huquqiy aktlar hamma vaqt ham normativ akt bo‘lib hisoblanmaydi. Faqatgina umumiy huquq va majburiyatlarni o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi aktlargina normativ huquqiy akt bo‘la oladi. Normativ huquqiy aktlar orqali: a) umummajburiy qoidalar o‘rnatiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi; b) me’yorlar bilan belgilangan huquq va majburiyatlar ifoda etiladi; c) ularda o‘rnatilgan me’yorlarni bajarish majburiydir hamda ularni bajarmagan taqdirda huquqiy oqibatlarni (masalan, javobgarlikni) yuzaga keltiradi. Normativ huquqiy aktlarni qabul qilish vakolati ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar)ning kompetensiyasi bilan belgilanadi. Normativ huquqiy aktlar umumiy vakolatli organlar (masalan, Oliy Majlis, Prezident, Vazirlar Mahkamasi, viloyat, tuman, shahar hokimlari) hamda sohaviy vakolatli organlar (vazirliklar, davlat qo‘mitalari, xo‘jalik boshqaruv organlari) tomonidan qabul qilinadi. Normativ huquqiy aktlar o‘rtasida umummajburiy qoidalarni o‘rnatuvchi va ma’muriy javobgarlik choralari bilan himoya qilinuvchi aktlarni (masalan, yo‘l harakati qoidalari, sanitariya qoidalari, jamoat joyida bo‘lish qoidalari va h.k.lar) alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, normativ huquqiy aktlar davlat boshqaruvi sohasida ma’lum bir xulq- atvor qoidalarni o‘rnatish orqali bir xil turdagi boshqaruv munosabatlarini tartibga soladi. Aksariyat normativ huquqiy aktlar huquq o‘rnatuvchi aktlar bo‘lib hisoblanadi. Ular orqali – davlat boshqaruvi sohasidagi davlat intizomi o‘rnatiladi; fuqarolar va nodavlat tashkilotlari huquqiy maqomini amalga oshirishning huquqiy mexanizmi ta’minlanadi; ma’lum bir cheklov va taqiqlar o‘rnatiladi; ijro hokimiyati organlari (mansabdor shaxslar)ning huquqiy maqomi belgilanadi; boshqaruv
munosabatlari turli sub’ektlarining o‘zaro munosabatlari tartibga solinadi va boshqalar. Normativ huquqiy aktlar orqali davlat boshqaruv faoliyatining joriy va istiqboldagi eng muhim masalalari hal etiladi. 2) Individual huquqiy aktlar. Boshqaruvning individual huquqiy aktlari, normativ huquqiy aktlardan farq qilgan holda, huquqni qo‘llash (ijro etish) aktlari bo‘lib hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida, ular, farmoyish beruvchi aktlar hisoblanib, ijro hokimiyati sub’ektlarining aniq va to‘g‘ri yuridik hokimiyat irodasini ifodalaydi. Ular o‘zida belgilanmagan doiradagi sub’ektlarga umumajburiy bo‘lgan huquq me’yorlarini ifoda etmaydi. Boshqaruvning individual aktlari aniq bir shaxslarning huquq va majburiyatlarini o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi aktlardir. Boshqaruvning individual huquqiy aktlari yordamida yakka tartibdagi ma’muriy ishlar hal qilinadi (masalan, ro‘yxatga olish, litsenziya berish va h.k.lar). Individual aktlar hamma vaqt aniq shaxsga (adresatga) qaratilgan bo‘ladi. Masalan, biron bir shaxsni davlat xizmatining u yoki bu lavozimiga tayinlash to‘g‘risidagi buyruq aniq shaxs uchun huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi. Individual aktlar huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi yuridik faktlar sifatida namoyon bo‘ladi. Ular davlat boshqaruvi faoliyatida yuzaga keladigan joriy masalalarni operativ (kundalik) hal etishning huquqiy vositasi hisoblanadi. Lekin individual aktlar normativ aktlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Individual aktlarning normativ aktlar bilan o‘zaro munosabati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: a) normativ aktlar individual aktlarning qabul qilinishida huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi; b) individual aktlar normativ aktlarni qo‘llashning shakli bo‘lib hisoblanadi. Huquqshunos olim Yu.N.Starilov boshqaruvning normativ va individual aktlaridan tashqari, aralash huquqiy aktlarni ham ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, aralash huquqiy aktlarda boshqaruv faoliyatining aniq bir sub’ektiga qaratilgan normativ va individual ko‘rsatmalar nazarda tutiladi.1
munosabatlari turli sub’ektlarining o‘zaro munosabatlari tartibga solinadi va boshqalar. Normativ huquqiy aktlar orqali davlat boshqaruv faoliyatining joriy va istiqboldagi eng muhim masalalari hal etiladi. 2) Individual huquqiy aktlar. Boshqaruvning individual huquqiy aktlari, normativ huquqiy aktlardan farq qilgan holda, huquqni qo‘llash (ijro etish) aktlari bo‘lib hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida, ular, farmoyish beruvchi aktlar hisoblanib, ijro hokimiyati sub’ektlarining aniq va to‘g‘ri yuridik hokimiyat irodasini ifodalaydi. Ular o‘zida belgilanmagan doiradagi sub’ektlarga umumajburiy bo‘lgan huquq me’yorlarini ifoda etmaydi. Boshqaruvning individual aktlari aniq bir shaxslarning huquq va majburiyatlarini o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi aktlardir. Boshqaruvning individual huquqiy aktlari yordamida yakka tartibdagi ma’muriy ishlar hal qilinadi (masalan, ro‘yxatga olish, litsenziya berish va h.k.lar). Individual aktlar hamma vaqt aniq shaxsga (adresatga) qaratilgan bo‘ladi. Masalan, biron bir shaxsni davlat xizmatining u yoki bu lavozimiga tayinlash to‘g‘risidagi buyruq aniq shaxs uchun huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi. Individual aktlar huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi yuridik faktlar sifatida namoyon bo‘ladi. Ular davlat boshqaruvi faoliyatida yuzaga keladigan joriy masalalarni operativ (kundalik) hal etishning huquqiy vositasi hisoblanadi. Lekin individual aktlar normativ aktlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Individual aktlarning normativ aktlar bilan o‘zaro munosabati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: a) normativ aktlar individual aktlarning qabul qilinishida huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi; b) individual aktlar normativ aktlarni qo‘llashning shakli bo‘lib hisoblanadi. Huquqshunos olim Yu.N.Starilov boshqaruvning normativ va individual aktlaridan tashqari, aralash huquqiy aktlarni ham ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, aralash huquqiy aktlarda boshqaruv faoliyatining aniq bir sub’ektiga qaratilgan normativ va individual ko‘rsatmalar nazarda tutiladi.1
Yu.M.Kozlov boshqaruvning huquqiy aktlari jumlasiga, normativ va individual aktlardan tashqari, aktlarning harakat doirasiga qarab: respublika va mahalliy aktlarni; huquqiy aktlarda ko‘rsatib o‘tilgan talablarni himoya qilishning huquqiy vositalariga ko‘ra esa: intizomiy javobgarlikni (ya’ni, tegishli rahbarning intizomiy hokimiyatni amalga oshirishini) o‘rnatuvchi aktlar va ma’muriy sansiyali (ya’ni, ma’muriy -huquqiy majburlov choralarini qo‘llashni nazarda tutuvchi) aktlarni kiritadi.1 A.G.Chernyavskiy boshqaruvning normativ aktlarini shaxslar doirasiga qarab: a) umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan aktlar; b) idoralararo aktlar; c) idora ichidagi aktlarga bo‘ladi. U o‘zining ilmiy ishlarida davlat boshqaruv aktlarining yuridik xususiyatlariga qarab uch guruhini ko‘rsatib o‘tadi: a) oliy boshqaruv aktlari; b) sohaviy boshqaruv aktlar; v) mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining aktlari. Lekin boshqaruv aktlarining bunday bo‘linishi munozaralidir, deb hisoblaydi. Chunki, bunday bo‘linishga yetarli Konstitutsiyaviy va ma’muriy -huquqiy asoslar yo‘q. Bundan tashqari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaganligi sababli, ularning aktlari davlat boshqaruv aktlariga kirmaydi.1 X.R.Alimov ham boshqaruv aktlarining normativ va individual turlarga bo‘linishini ko‘rsatib o‘tadi. Lekin shu bilan birga makonda harakat qilishiga ko‘ra: markaziy va mahalliy aktlarga; aktlarni qabul qiluvchi organlar kompetensiyasining xususiyatiga ko‘ra: umumiy va sohaviy boshqaruv organlari aktlariga; aktlarni qabul qiluvchi organlarga ko‘ra: Vazirlar Mahkamasining aktlariga, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va boshqa markaziy organlar aktlariga, mahalliy xalq deputatlari Kengashlarining aktlariga, mahalliy sohaviy boshqaruv organlari aktlariga bo‘ladi.1 Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bo‘lsak, boshqaruv organlari vazifalari va Funksiyalarini amalga oshirishga qaratilgan va ma’lum bir yuridik oqibatlarga olib keladigan, shuningdek, ma’muriy -huquqiy me’yorlarni
Yu.M.Kozlov boshqaruvning huquqiy aktlari jumlasiga, normativ va individual aktlardan tashqari, aktlarning harakat doirasiga qarab: respublika va mahalliy aktlarni; huquqiy aktlarda ko‘rsatib o‘tilgan talablarni himoya qilishning huquqiy vositalariga ko‘ra esa: intizomiy javobgarlikni (ya’ni, tegishli rahbarning intizomiy hokimiyatni amalga oshirishini) o‘rnatuvchi aktlar va ma’muriy sansiyali (ya’ni, ma’muriy -huquqiy majburlov choralarini qo‘llashni nazarda tutuvchi) aktlarni kiritadi.1 A.G.Chernyavskiy boshqaruvning normativ aktlarini shaxslar doirasiga qarab: a) umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan aktlar; b) idoralararo aktlar; c) idora ichidagi aktlarga bo‘ladi. U o‘zining ilmiy ishlarida davlat boshqaruv aktlarining yuridik xususiyatlariga qarab uch guruhini ko‘rsatib o‘tadi: a) oliy boshqaruv aktlari; b) sohaviy boshqaruv aktlar; v) mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining aktlari. Lekin boshqaruv aktlarining bunday bo‘linishi munozaralidir, deb hisoblaydi. Chunki, bunday bo‘linishga yetarli Konstitutsiyaviy va ma’muriy -huquqiy asoslar yo‘q. Bundan tashqari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaganligi sababli, ularning aktlari davlat boshqaruv aktlariga kirmaydi.1 X.R.Alimov ham boshqaruv aktlarining normativ va individual turlarga bo‘linishini ko‘rsatib o‘tadi. Lekin shu bilan birga makonda harakat qilishiga ko‘ra: markaziy va mahalliy aktlarga; aktlarni qabul qiluvchi organlar kompetensiyasining xususiyatiga ko‘ra: umumiy va sohaviy boshqaruv organlari aktlariga; aktlarni qabul qiluvchi organlarga ko‘ra: Vazirlar Mahkamasining aktlariga, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va boshqa markaziy organlar aktlariga, mahalliy xalq deputatlari Kengashlarining aktlariga, mahalliy sohaviy boshqaruv organlari aktlariga bo‘ladi.1 Demak, yuqoridagilarga asoslanadigan bo‘lsak, boshqaruv organlari vazifalari va Funksiyalarini amalga oshirishga qaratilgan va ma’lum bir yuridik oqibatlarga olib keladigan, shuningdek, ma’muriy -huquqiy me’yorlarni
o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi boshqaruvning asosiy huquqiy shakli – bu normativ aktlardir. O‘zbekiston Respublikasida amaldagi holat qanday? O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuni1ga binoan normativ-huquqiy hujjat - bu qonunda belgilangan shaklda qabul qilingan, umummajburiy davlat ko‘rsatmalari sifatida qonun hujjatlari normalarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjatdir. Mazkur qonunga binoan, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qiluvchi davlat organlari yoki mansabdor shaxslarga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari; O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari; mahalliy davlat hokimiyati organlari. Normativ-huquqiy hujjatlarning turlariga esa, quyidagilar kiritilgan: 1) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O‘zbekiston Respublikasining butun hududida qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi asosida va uni ijro etish uchun qabul qilinadi hamda uning normalari va prinsiplariga zid kelishi mumkin emas; 2) O‘zbekiston Respublikasining qonunlari. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari eng muhim va barqaror ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan yoki referendum o‘tkazish orqali qabul qilinadi; 3) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi1; 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari.
o‘rnatuvchi, o‘zgartiruvchi va bekor qiluvchi boshqaruvning asosiy huquqiy shakli – bu normativ aktlardir. O‘zbekiston Respublikasida amaldagi holat qanday? O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuni1ga binoan normativ-huquqiy hujjat - bu qonunda belgilangan shaklda qabul qilingan, umummajburiy davlat ko‘rsatmalari sifatida qonun hujjatlari normalarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjatdir. Mazkur qonunga binoan, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qiluvchi davlat organlari yoki mansabdor shaxslarga quyidagilar kiradi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari; O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari; mahalliy davlat hokimiyati organlari. Normativ-huquqiy hujjatlarning turlariga esa, quyidagilar kiritilgan: 1) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga ega va O‘zbekiston Respublikasining butun hududida qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi asosida va uni ijro etish uchun qabul qilinadi hamda uning normalari va prinsiplariga zid kelishi mumkin emas; 2) O‘zbekiston Respublikasining qonunlari. O‘zbekiston Respublikasining qonunlari eng muhim va barqaror ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan yoki referendum o‘tkazish orqali qabul qilinadi; 3) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi1; 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi; 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlariga muvofiq qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi qonuni1ning 20-moddasiga binoan esa, Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining butun hududida barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar hamda farmoyishlar qabul qiladi. 6) vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining hujjatlari. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari o‘z vakolatlari doirasida buyruqlar va qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Nizomlar, qoidalar va yo‘riqnomalar tarzida qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar buyruq hamda qarorlar bilan tasdiqlanadi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining, O‘zbekiston Respublikasi-ning Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari bir necha vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari bilan birgalikda yoki ularning bittasi tomonidan boshqalari bilan kelishilgan holda qabul qilinishi mumkin. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining tarmoq bo‘linmalari va hududiy organlari normativ-huquqiy tusdagi hujjatlar qabul qilishga haqli emas, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 94-moddasiga binoan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi; 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlariga muvofiq qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi qonuni1ning 20-moddasiga binoan esa, Vazirlar Mahkamasi qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining butun hududida barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar hamda farmoyishlar qabul qiladi. 6) vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining hujjatlari. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari o‘z vakolatlari doirasida buyruqlar va qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Nizomlar, qoidalar va yo‘riqnomalar tarzida qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar buyruq hamda qarorlar bilan tasdiqlanadi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining, O‘zbekiston Respublikasi-ning Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida hamda ularni ijro etish uchun qabul qilinadi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari bir necha vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari bilan birgalikda yoki ularning bittasi tomonidan boshqalari bilan kelishilgan holda qabul qilinishi mumkin. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining tarmoq bo‘linmalari va hududiy organlari normativ-huquqiy tusdagi hujjatlar qabul qilishga haqli emas, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
7) mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolatlari doirasida qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining normativ-huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, shuningdek, yuqori turuvchi mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi.1 Normativ-huquqiy hujjatlar qonun hujjatlari hisoblanadi va ular O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari majmuini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari - qonunlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari - qonun osti hujjatlari hisoblanadi. Turli normativ-huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo‘yicha o‘zaro nisbati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan organning vakolatiga va maqomiga, shuningdek, hujjatlarning turlariga muvofiq belgilanadi. Normativ-huquqiy hujjat o‘ziga qaraganda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq bo‘lishi shart. Normativ-huquqiy hujjatlar bir-biriga to‘g‘ri kelmagan hollarda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjat qo‘llaniladi. Teng yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar bir-biriga to‘g‘ri kelmagan hollarda keyinroq qabul qilingan hujjat qoidalari amal qiladi. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlik, davlat qo‘mitasi yoki idorasining ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini tartibga solish uchun maxsus vakolati bo‘lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir xil darajadagi boshqa
7) mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. Mahalliy davlat hokimiyati organlari o‘z vakolatlari doirasida qarorlar shaklida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qiladi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining normativ-huquqiy hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, shuningdek, yuqori turuvchi mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari asosida va ularni ijro etish uchun qabul qilinadi.1 Normativ-huquqiy hujjatlar qonun hujjatlari hisoblanadi va ular O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari majmuini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari - qonunlar hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari, mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari - qonun osti hujjatlari hisoblanadi. Turli normativ-huquqiy hujjatlarning yuridik kuchi bo‘yicha o‘zaro nisbati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan organning vakolatiga va maqomiga, shuningdek, hujjatlarning turlariga muvofiq belgilanadi. Normativ-huquqiy hujjat o‘ziga qaraganda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq bo‘lishi shart. Normativ-huquqiy hujjatlar bir-biriga to‘g‘ri kelmagan hollarda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjat qo‘llaniladi. Teng yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar bir-biriga to‘g‘ri kelmagan hollarda keyinroq qabul qilingan hujjat qoidalari amal qiladi. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qilgan vazirlik, davlat qo‘mitasi yoki idorasining ijtimoiy munosabatlarning muayyan sohasini tartibga solish uchun maxsus vakolati bo‘lsa, ushbu organ qabul qilgan hujjat bir xil darajadagi boshqa
vazirlik, davlat qo‘mitasi yoki idorasining normativ-huquqiy hujjatiga nisbatan yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘ladi. 3. Davlat boshqaruvi aktlariga qo‘yiladigan talablar Boshqaruv huquqiy aktlarining asosiy sharti – bu huquqiy aktlarning yuridik mazmuniga va ularni qabul qilish tartibiga qo‘yiladigan talablarga mos kelishi hisoblanadi. Mazkur talablar asosida esa, boshqaruv huquqiy aktlarining qonunga mos ravishda qabul qilinishi turadi. O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan normativ-huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqayotgan organ, qoida tariqasida, loyihani tayyorlash yuzasidan komissiya tuzadi. Normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini tayyorlashga manfaatdor davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarning vakillari, ayrim fuqarolar jalb etilishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ normativ-huquqiy hujjatning loyihasini tayyorlashni davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga belgilangan tartibda topshirishi yoki shartnoma asosida buyurtma berishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ bir necha davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga muqobil loyihalar tayyorlashni topshirishga yoki ular bilan shartnomalar tuzishga, shuningdek, eng yaxshi loyiha uchun tanlovlar e’lon qilishga haqlidir. Iqtisodiyotning alohida tarmoqlari, davlat boshqaruvining boshqa sohalariga doir normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini tayyorlashga tegishli tarmoqlar yoki boshqaruv sohalarining holati va rivojlanishi uchun mas’ul bo‘lgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki idoralari jalb etiladi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlash bo‘yicha ishini muvofiqlashtirib turish, qonun hujjatlariga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Normativ-huquqiy hujjatni tayyorlashda loyihani ishlab chiquvchi organ:
vazirlik, davlat qo‘mitasi yoki idorasining normativ-huquqiy hujjatiga nisbatan yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘ladi. 3. Davlat boshqaruvi aktlariga qo‘yiladigan talablar Boshqaruv huquqiy aktlarining asosiy sharti – bu huquqiy aktlarning yuridik mazmuniga va ularni qabul qilish tartibiga qo‘yiladigan talablarga mos kelishi hisoblanadi. Mazkur talablar asosida esa, boshqaruv huquqiy aktlarining qonunga mos ravishda qabul qilinishi turadi. O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan normativ-huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqayotgan organ, qoida tariqasida, loyihani tayyorlash yuzasidan komissiya tuzadi. Normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini tayyorlashga manfaatdor davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarning vakillari, ayrim fuqarolar jalb etilishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ normativ-huquqiy hujjatning loyihasini tayyorlashni davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga belgilangan tartibda topshirishi yoki shartnoma asosida buyurtma berishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ bir necha davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga muqobil loyihalar tayyorlashni topshirishga yoki ular bilan shartnomalar tuzishga, shuningdek, eng yaxshi loyiha uchun tanlovlar e’lon qilishga haqlidir. Iqtisodiyotning alohida tarmoqlari, davlat boshqaruvining boshqa sohalariga doir normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini tayyorlashga tegishli tarmoqlar yoki boshqaruv sohalarining holati va rivojlanishi uchun mas’ul bo‘lgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki idoralari jalb etiladi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlash bo‘yicha ishini muvofiqlashtirib turish, qonun hujjatlariga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Normativ-huquqiy hujjatni tayyorlashda loyihani ishlab chiquvchi organ:
a) loyiha mavzusiga doir qonun hujjatlarining qo‘llanilish tajribasini o‘rganadi va hisobga oladi, huquqni tartibga solishga bo‘lgan jamoatchilik ehtiyojini, qonun hujjatlarining samaradorligiga ta’sir etuvchi sabablar va sharoitlarni aniqlaydi; b) davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari, shuningdek, fuqarolarning takliflarini, ommaviy axborot vositalarining materiallarini, ilmiy muassasalar, olimlar va mutaxassislarning tavsiyalarini, jamoatchilik fikrini aniqlashning boshqa vositalari ma’lumotlarini umumlashtiradi va ulardan foydalanadi; c) boshqa davlatlardagi qonunchilik yo‘li bilan tartibga solish tajribasini hisobga oladi. Qonun loyihalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda umumxalq muhokamasiga, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalari esa, jamoatchilik yoki mutaxassislar muhokamasiga qo‘yiladi. Normativ-huquqiy hujjatning tayyorlangan loyihasi normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organga taqdimnoma bilan kiritiladi, taqdimnomada hujjatni qabul qilishning zarurligi asoslab beriladi, uni ishlab chiquvchilar ko‘rsatiladi, hujjat mazmunining qisqacha tavsifi beriladi, loyiha qaysi davlat organi, shuningdek, tashkilot bilan kelishilgan bo‘lsa, shu organ va tashkilotlarning ro‘yxati keltiriladi, kelishmovchiliklarning mazmuni hamda ular haqidagi asoslantirilgan fikr qisqacha bayon etib o‘tiladi. Zarurat bo‘lganda, normativ-huquqiy hujjat loyihasiga uni asoslash uchun moliyaviy-iqtisodiy hisob-kitoblar, statistika ma’lumotlari va boshqa axborotlar ilova qilinadi. Qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo‘lmagan vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va boshqa organlar yoki nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan tayyorlangan qonun loyihalari, agar loyihani tayyorlash to‘g‘risidagi topshiriqda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi muhokamasiga taqdim etiladi. Normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalari huquqiy ekspertizadan o‘tkazilishi shart.
a) loyiha mavzusiga doir qonun hujjatlarining qo‘llanilish tajribasini o‘rganadi va hisobga oladi, huquqni tartibga solishga bo‘lgan jamoatchilik ehtiyojini, qonun hujjatlarining samaradorligiga ta’sir etuvchi sabablar va sharoitlarni aniqlaydi; b) davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari, shuningdek, fuqarolarning takliflarini, ommaviy axborot vositalarining materiallarini, ilmiy muassasalar, olimlar va mutaxassislarning tavsiyalarini, jamoatchilik fikrini aniqlashning boshqa vositalari ma’lumotlarini umumlashtiradi va ulardan foydalanadi; c) boshqa davlatlardagi qonunchilik yo‘li bilan tartibga solish tajribasini hisobga oladi. Qonun loyihalari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda umumxalq muhokamasiga, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalari esa, jamoatchilik yoki mutaxassislar muhokamasiga qo‘yiladi. Normativ-huquqiy hujjatning tayyorlangan loyihasi normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organga taqdimnoma bilan kiritiladi, taqdimnomada hujjatni qabul qilishning zarurligi asoslab beriladi, uni ishlab chiquvchilar ko‘rsatiladi, hujjat mazmunining qisqacha tavsifi beriladi, loyiha qaysi davlat organi, shuningdek, tashkilot bilan kelishilgan bo‘lsa, shu organ va tashkilotlarning ro‘yxati keltiriladi, kelishmovchiliklarning mazmuni hamda ular haqidagi asoslantirilgan fikr qisqacha bayon etib o‘tiladi. Zarurat bo‘lganda, normativ-huquqiy hujjat loyihasiga uni asoslash uchun moliyaviy-iqtisodiy hisob-kitoblar, statistika ma’lumotlari va boshqa axborotlar ilova qilinadi. Qonunchilik tashabbusi huquqiga ega bo‘lmagan vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar va boshqa organlar yoki nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan tayyorlangan qonun loyihalari, agar loyihani tayyorlash to‘g‘risidagi topshiriqda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi muhokamasiga taqdim etiladi. Normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalari huquqiy ekspertizadan o‘tkazilishi shart.
Huquqiy ekspertiza davomida normativ-huquqiy hujjatning loyihasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonun hujjatlariga, shuningdek, qonunchilik texnikasi qoidalariga muvofiqligi tekshiriladi. Huquqiy ekspertiza normativ-huquqiy hujjat loyihasini tayyorlagan organning yoki normativ-huquqiy hujjatni qabul qiladigan organning yuridik xizmati, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining normativ xususiyatga ega bo‘lgan qarorlari loyihalarining yuridik ekspertizasi viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. Kiritilgan loyihaning sifatiga baho berish uchun normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organning qaroriga binoan normativ-huquqiy hujjatning loyihasi boshqa xil (iqtisodiy, moliyaviy, ilmiy-texnikaviy, ekologiya va o‘zga) ekspertizadan ham o‘tkazilishi mumkin. Ekspertlar sifatida tegishli loyihani tayyorlashda ilgari bevosita ishtirok etmagan tashkilotlar va shaxslar jalb etiladi. Ekspertiza o‘tkazish uchun boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlardan olimlar va mutaxassislar taklif etilishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatning matni - lo‘nda, oddiy va ravon tilda bayon etiladi. Normativ-huquqiy hujjatda foydalaniladigan tushunchalar va atamalar ularning amaldagi qonun hujjatlarida qabul qilingan mazmuniga muvofiq, turlicha sharhlash imkoniyatini istisno etadigan tarzda bir xilda qo‘llaniladi. Eskirgan hamda ko‘p ma’noni anglatadigan so‘zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Normativ-huquqiy hujjatda uni amalga oshirishning huquqiy vositalari, shu jumladan, moliyalashtirish manbalari, rag‘batlantirish, mukofotlash va nazorat qilish chora-tadbirlari ko‘rsatilishi mumkin. Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari, shuningdek, mansabdor shaxslar va fuqarolarning majburiyatlarini belgilovchi normativ-huquqiy hujjatda ushbu majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik choralari (agar bunday choralar qonun
Huquqiy ekspertiza davomida normativ-huquqiy hujjatning loyihasi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonun hujjatlariga, shuningdek, qonunchilik texnikasi qoidalariga muvofiqligi tekshiriladi. Huquqiy ekspertiza normativ-huquqiy hujjat loyihasini tayyorlagan organning yoki normativ-huquqiy hujjatni qabul qiladigan organning yuridik xizmati, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining normativ xususiyatga ega bo‘lgan qarorlari loyihalarining yuridik ekspertizasi viloyatlar va Toshkent shahar adliya boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. Kiritilgan loyihaning sifatiga baho berish uchun normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organning qaroriga binoan normativ-huquqiy hujjatning loyihasi boshqa xil (iqtisodiy, moliyaviy, ilmiy-texnikaviy, ekologiya va o‘zga) ekspertizadan ham o‘tkazilishi mumkin. Ekspertlar sifatida tegishli loyihani tayyorlashda ilgari bevosita ishtirok etmagan tashkilotlar va shaxslar jalb etiladi. Ekspertiza o‘tkazish uchun boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlardan olimlar va mutaxassislar taklif etilishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatning matni - lo‘nda, oddiy va ravon tilda bayon etiladi. Normativ-huquqiy hujjatda foydalaniladigan tushunchalar va atamalar ularning amaldagi qonun hujjatlarida qabul qilingan mazmuniga muvofiq, turlicha sharhlash imkoniyatini istisno etadigan tarzda bir xilda qo‘llaniladi. Eskirgan hamda ko‘p ma’noni anglatadigan so‘zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Normativ-huquqiy hujjatda uni amalga oshirishning huquqiy vositalari, shu jumladan, moliyalashtirish manbalari, rag‘batlantirish, mukofotlash va nazorat qilish chora-tadbirlari ko‘rsatilishi mumkin. Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari, shuningdek, mansabdor shaxslar va fuqarolarning majburiyatlarini belgilovchi normativ-huquqiy hujjatda ushbu majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik choralari (agar bunday choralar qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lmasa yoki maxsus hujjatda belgilanishi kerak bo‘lmasa) nazarda tutiladi. Normativ-huquqiy hujjatga uni qabul qilish sabablari va maqsadlarini tushuntirishdan iborat bo‘lgan muqaddima kiritilishi mumkin. Normativ ko‘rsatmalar muqaddimaga kiritilmaydi. Qonunlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan moddalar tarzida bayon etiladi. Qonunlarning moddalari qismlarga bo‘linishi mumkin. Moddalarning qismlarida bandlar, kichik bandlar va xatboshilar bo‘lishi mumkin. Boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan bandlar tarzida bayon etiladi. Bandlar kichik bandlarga va xatboshilarga bo‘linishi mumkin. Hajm jihatdan yirik normativ-huquqiy hujjatlarning mazmun jihatdan yaqin bo‘lgan moddalari (bandlari) paragraflar va boblarga birlashtiriladi. Zarur hollarda boblar bo‘limlarga va kichik bo‘limlarga birlashtirilishi mumkin. Bo‘limlar, kichik bo‘limlar, boblar va paragraflar sarlavhalarga va tartib raqamlariga ega bo‘ladi. Normativ-huquqiy hujjatlarda qonun hujjatlariga kiritilayotgan yuridik, texnikaviy va boshqa maxsus atamalarning ta’riflari berilishi mumkin. Zarur hollarda normativ-huquqiy hujjatda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning ayrim qoidalari mazkur hujjatlarga havola qilingan holda aynan takrorlanadi. Normativ-huquqiy hujjatlarda, qoida tariqasida, xuddi shunday yuridik kuchga ega bo‘lgan amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarning normativ ko‘rsatmalari qayta aynan takrorlanmaydi. Normativ-huquqiy hujjatning moddalarida (bandlarida) uning boshqa moddalariga (bandlariga), shuningdek, amaldagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, ularning ayrim qoidalariga havolalar normativ ko‘rsatmalarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatish zarurati bo‘lgan hollarda yoki takrorlashlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qo‘llaniladi. “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan normativ- huquqiy hujjatning rasmiy matni quyidagi tarzda imzo qo‘yib tasdiqlanadi:
hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lmasa yoki maxsus hujjatda belgilanishi kerak bo‘lmasa) nazarda tutiladi. Normativ-huquqiy hujjatga uni qabul qilish sabablari va maqsadlarini tushuntirishdan iborat bo‘lgan muqaddima kiritilishi mumkin. Normativ ko‘rsatmalar muqaddimaga kiritilmaydi. Qonunlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan moddalar tarzida bayon etiladi. Qonunlarning moddalari qismlarga bo‘linishi mumkin. Moddalarning qismlarida bandlar, kichik bandlar va xatboshilar bo‘lishi mumkin. Boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan bandlar tarzida bayon etiladi. Bandlar kichik bandlarga va xatboshilarga bo‘linishi mumkin. Hajm jihatdan yirik normativ-huquqiy hujjatlarning mazmun jihatdan yaqin bo‘lgan moddalari (bandlari) paragraflar va boblarga birlashtiriladi. Zarur hollarda boblar bo‘limlarga va kichik bo‘limlarga birlashtirilishi mumkin. Bo‘limlar, kichik bo‘limlar, boblar va paragraflar sarlavhalarga va tartib raqamlariga ega bo‘ladi. Normativ-huquqiy hujjatlarda qonun hujjatlariga kiritilayotgan yuridik, texnikaviy va boshqa maxsus atamalarning ta’riflari berilishi mumkin. Zarur hollarda normativ-huquqiy hujjatda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning ayrim qoidalari mazkur hujjatlarga havola qilingan holda aynan takrorlanadi. Normativ-huquqiy hujjatlarda, qoida tariqasida, xuddi shunday yuridik kuchga ega bo‘lgan amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarning normativ ko‘rsatmalari qayta aynan takrorlanmaydi. Normativ-huquqiy hujjatning moddalarida (bandlarida) uning boshqa moddalariga (bandlariga), shuningdek, amaldagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, ularning ayrim qoidalariga havolalar normativ ko‘rsatmalarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatish zarurati bo‘lgan hollarda yoki takrorlashlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qo‘llaniladi. “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi qonuniga binoan normativ- huquqiy hujjatning rasmiy matni quyidagi tarzda imzo qo‘yib tasdiqlanadi:
1) O‘zbekiston Respublikasining qonuni - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan; 2) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining qarorlari - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri tomonidan; 3) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining qarorlari - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi tomonidan; 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni - O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan; 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori - O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tomonidan; 6) vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari - hujjatni qabul qilgan organ rahbari tomonidan; 7) mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari - tegishli hokim bo‘lgan shaxslarning familiyasi, lavozimi va imzolari. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan kundan e’tiboran o‘n kun ichida ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga taqdim etadi. Yangi normativ-huquqiy hujjat qabul qilinganligi munosabati bilan ilgari qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarga zarur o‘zgartirishlar yoki qo‘shimchalar kiritiladi hamda ilgari qabul qilingan barcha hujjatlar yoki ularning qismlari, agar ular yangi normativ ko‘rsatmalarga zid bo‘lsa yoxud yangi hujjat bilan to‘laligicha qamrab olingan yoki amalda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan, lekin rasman o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof etilmagan bo‘lsa, o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof etilmog‘i kerak. 4. Davlat boshqaruvi uslublari tushunchasi va xususiyatlari Boshqaruv shakli (ijro hokimiyati yoki boshqaruv harakatlari shakli) masalasi bilan tanishib chiqish, boshqa huquqiy hodisaning – boshqaruv uslublarini ham
1) O‘zbekiston Respublikasining qonuni - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan; 2) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining qarorlari - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi Spikeri tomonidan; 3) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining qarorlari - O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Raisi tomonidan; 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni - O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan; 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori - O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tomonidan; 6) vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlari - hujjatni qabul qilgan organ rahbari tomonidan; 7) mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari - tegishli hokim bo‘lgan shaxslarning familiyasi, lavozimi va imzolari. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralari normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingan kundan e’tiboran o‘n kun ichida ularni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga taqdim etadi. Yangi normativ-huquqiy hujjat qabul qilinganligi munosabati bilan ilgari qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarga zarur o‘zgartirishlar yoki qo‘shimchalar kiritiladi hamda ilgari qabul qilingan barcha hujjatlar yoki ularning qismlari, agar ular yangi normativ ko‘rsatmalarga zid bo‘lsa yoxud yangi hujjat bilan to‘laligicha qamrab olingan yoki amalda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan, lekin rasman o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof etilmagan bo‘lsa, o‘z kuchini yo‘qotgan deb e’tirof etilmog‘i kerak. 4. Davlat boshqaruvi uslublari tushunchasi va xususiyatlari Boshqaruv shakli (ijro hokimiyati yoki boshqaruv harakatlari shakli) masalasi bilan tanishib chiqish, boshqa huquqiy hodisaning – boshqaruv uslublarini ham
aniqlash lozimligini ko‘rsatadi. Uslub - bu amaliy faoliyatning usuli, vositasi hisoblanadi. Boshqaruv shakllari va boshqaruv uslublarini bir-biridan ajratmagan holda ko‘rib chiqish lozim. Ma’muriy huquqning tartibga solish uslubi va ma’muriy huquqiy (boshqaruv) uslublar, nomlanishi jihatidan bir-biriga juda yaqin turadi. Lekin bu holat ularning faqatgina tashqi ko‘rinishidan yaqinligini ko‘rsatadi. Tartibga solish uslubi – ma’muriy huquqning asosiy Funksiyasi bo‘lib, boshqaruv munosabatlarini huquqiy tartibga soluvchi vosita hisoblanadi. Davlat boshqaruvi uslubi esa, boshqaruv sub’ektlari (ijro hokimiyati organlari) oldida turgan barcha vazifalarni, shu jumladan tartibga solishni ham, amaliy hal etish vositasi hisoblanadi. Davlat boshqaruvi uslubi – ma’muriy huquq har qanday sub’ektining emas, balki ma’lum bir sohada boshqaruvni (ijro hokimiyatini) amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lgan sub’ektning Funksiyasi hisoblanadi. Boshqaruv organlari normativ tusdagi hujjatni qabul qilganida, bu ikkala vosita bir-biriga mos kelishi mumkin. Lekin tartibga solish uslubi o‘zining mazmun- mohiyati va ahamiyati bilan davlat boshqaruvi uslublaridan ajralib turadi. Huquqiy tartibga solish hamma vaqt normativdir. Shu sababli, uning vositalari (ko‘rsatma berish, taqiq, vakolat berish) tartibga solinadigan munosabatlarning barcha sub’ektlariga nisbatan qo‘llaniladi. Boshqaruv uslublari esa bunday vakolatga ega bo‘lgan ijro hokimiyati organi (mansabdor shaxs) tomonidan qo‘llaniladi hamda ular yakkalashtirilgan, ya’ni individuallashtirilgandir. Yuridik adabiyotlarda boshqaruv uslublari turlicha nomlangan bo‘lishi mumkin, masalan, “boshqaruv harakatlarini amalga oshirish uslublari”, “boshqaruv faoliyati uslublari”, “ma’muriy huquqiy uslublar”, “ijro hokimiyatini amalga oshirish uslublari” va h.klar. Lekin bu tushunchalarning mazmuni bir xil, ya’ni davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan boshqaruvni (boshqaruv harakatlarini) amalga oshirish, tegishli obektlar va shaxslarga ma’muriy ta’sir ko‘rsatish maqsadida, qonunchilikda ruxsat etilgan doirada, qo‘llaniladigan usul va vositalardir.
aniqlash lozimligini ko‘rsatadi. Uslub - bu amaliy faoliyatning usuli, vositasi hisoblanadi. Boshqaruv shakllari va boshqaruv uslublarini bir-biridan ajratmagan holda ko‘rib chiqish lozim. Ma’muriy huquqning tartibga solish uslubi va ma’muriy huquqiy (boshqaruv) uslublar, nomlanishi jihatidan bir-biriga juda yaqin turadi. Lekin bu holat ularning faqatgina tashqi ko‘rinishidan yaqinligini ko‘rsatadi. Tartibga solish uslubi – ma’muriy huquqning asosiy Funksiyasi bo‘lib, boshqaruv munosabatlarini huquqiy tartibga soluvchi vosita hisoblanadi. Davlat boshqaruvi uslubi esa, boshqaruv sub’ektlari (ijro hokimiyati organlari) oldida turgan barcha vazifalarni, shu jumladan tartibga solishni ham, amaliy hal etish vositasi hisoblanadi. Davlat boshqaruvi uslubi – ma’muriy huquq har qanday sub’ektining emas, balki ma’lum bir sohada boshqaruvni (ijro hokimiyatini) amalga oshirish vakolatiga ega bo‘lgan sub’ektning Funksiyasi hisoblanadi. Boshqaruv organlari normativ tusdagi hujjatni qabul qilganida, bu ikkala vosita bir-biriga mos kelishi mumkin. Lekin tartibga solish uslubi o‘zining mazmun- mohiyati va ahamiyati bilan davlat boshqaruvi uslublaridan ajralib turadi. Huquqiy tartibga solish hamma vaqt normativdir. Shu sababli, uning vositalari (ko‘rsatma berish, taqiq, vakolat berish) tartibga solinadigan munosabatlarning barcha sub’ektlariga nisbatan qo‘llaniladi. Boshqaruv uslublari esa bunday vakolatga ega bo‘lgan ijro hokimiyati organi (mansabdor shaxs) tomonidan qo‘llaniladi hamda ular yakkalashtirilgan, ya’ni individuallashtirilgandir. Yuridik adabiyotlarda boshqaruv uslublari turlicha nomlangan bo‘lishi mumkin, masalan, “boshqaruv harakatlarini amalga oshirish uslublari”, “boshqaruv faoliyati uslublari”, “ma’muriy huquqiy uslublar”, “ijro hokimiyatini amalga oshirish uslublari” va h.klar. Lekin bu tushunchalarning mazmuni bir xil, ya’ni davlat boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan boshqaruvni (boshqaruv harakatlarini) amalga oshirish, tegishli obektlar va shaxslarga ma’muriy ta’sir ko‘rsatish maqsadida, qonunchilikda ruxsat etilgan doirada, qo‘llaniladigan usul va vositalardir.
Demak, boshqaruv uslubi – davlat boshqaruvi faoliyatining maqsadlariga erishish, vazifalarini bajarish va Funksiyalarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan huquqiy vositalar hisoblanadi. Boshqaruv shakli boshqaruv ta’siri usullarini o‘z ichiga oladi. Masalan, boshqaruv organi tomonidan ma’lum bir sohada nazoratni amalga oshirish va javobgarlikni qo‘llashi uchun mansabdor shaxsning majburiyatlarini o‘rnatuvchi huquqiy akt qabul qilinishi lozim. Shakl uslubga qaraganda birlamchi hisoblanadi. Boshqaruv uslubi boshqaruv sub’ektining obekt bilan o‘zaro munosabatga kirishganligini aniqlash imkoniyatini beradi. Boshqaruv uslubi boshqaruv shaklida albatta o‘z ifodasini topadi. Boshqacha aytganda, boshqaruv shakli bo‘lmaganida, boshqaruv uslublari, ya’ni boshqaruv sub’ektining obektga nisbatan ta’siri o‘z ma’nosini va o‘zining formal mazmunini yo‘qotadi, amalda emas, balki xayolda qoladi. Masalan, ma’lum bir shaxsni ma’muriy yoki intizomiy javobgarlikka tortishga yoxud davlat budjeti mablag‘laridan ma’lum bir obektni moliyalashtirishga qaratilgan boshqaruv faoliyati harakatlarini rasmiylashtirmasdan turib, ya’ni boshqaruvning tegishli huquqiy aktini qabul qilmasdan turib, amalga oshirib bo‘lmaydi. Shu sababli, boshqaruv uslublari boshqaruv shakllari bilan va asosan huquqiy aktlarni qabul qilish bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Davlat boshqaruvi tizimida boshqaruv uslublari muhim huquqiy vosita hisoblanadi. Ma’muriy huquq nazariyasi nuqtai nazaridan, boshqaruv uslublari masalasini ikki ko‘rinishda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: birinchidan, boshqaruv uslublari mavjud bo‘lishini va ularning boshqaruv sohasidagi ahamiyatini nazariy asoslash; ikkinchidan, boshqaruv uslublarini amalga oshirish mexanizmini yaratish va normativ ta’minlash.
Demak, boshqaruv uslubi – davlat boshqaruvi faoliyatining maqsadlariga erishish, vazifalarini bajarish va Funksiyalarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan huquqiy vositalar hisoblanadi. Boshqaruv shakli boshqaruv ta’siri usullarini o‘z ichiga oladi. Masalan, boshqaruv organi tomonidan ma’lum bir sohada nazoratni amalga oshirish va javobgarlikni qo‘llashi uchun mansabdor shaxsning majburiyatlarini o‘rnatuvchi huquqiy akt qabul qilinishi lozim. Shakl uslubga qaraganda birlamchi hisoblanadi. Boshqaruv uslubi boshqaruv sub’ektining obekt bilan o‘zaro munosabatga kirishganligini aniqlash imkoniyatini beradi. Boshqaruv uslubi boshqaruv shaklida albatta o‘z ifodasini topadi. Boshqacha aytganda, boshqaruv shakli bo‘lmaganida, boshqaruv uslublari, ya’ni boshqaruv sub’ektining obektga nisbatan ta’siri o‘z ma’nosini va o‘zining formal mazmunini yo‘qotadi, amalda emas, balki xayolda qoladi. Masalan, ma’lum bir shaxsni ma’muriy yoki intizomiy javobgarlikka tortishga yoxud davlat budjeti mablag‘laridan ma’lum bir obektni moliyalashtirishga qaratilgan boshqaruv faoliyati harakatlarini rasmiylashtirmasdan turib, ya’ni boshqaruvning tegishli huquqiy aktini qabul qilmasdan turib, amalga oshirib bo‘lmaydi. Shu sababli, boshqaruv uslublari boshqaruv shakllari bilan va asosan huquqiy aktlarni qabul qilish bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Davlat boshqaruvi tizimida boshqaruv uslublari muhim huquqiy vosita hisoblanadi. Ma’muriy huquq nazariyasi nuqtai nazaridan, boshqaruv uslublari masalasini ikki ko‘rinishda ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: birinchidan, boshqaruv uslublari mavjud bo‘lishini va ularning boshqaruv sohasidagi ahamiyatini nazariy asoslash; ikkinchidan, boshqaruv uslublarini amalga oshirish mexanizmini yaratish va normativ ta’minlash.
Boshqaruv uslublari – ijro hokimiyati organlari tomonidan davlat boshqaruvi maqsadlari, vazifalari va funksiyalarining amalga oshirilishini ta’minlash vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqaruv uslublari yordamida davlat funksiyalari bevosita amalga oshiriladi. Uning vazifalari hal qilinadi, huquq-tartibot, fuqarolar va turli tashkilotlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ta’minlanadi. Boshqaruv uslublari – iqtisodiyot (xo‘jalik), ijtimoiy-madaniy va ma’muriy -siyosiy qurilish sohalarida ommaviy boshqaruvni amalga oshirishning zaruriy elementi hisoblanadi. Boshqaruv uslublari – boshqaruv ishi qanday amalga oshirilishini, boshqaruv maqsadiga uning qanday usul va vositalari orqali erishilishini belgilab beradi. Boshqaruv uslublari - huquq sub’ektining boshqasiga nisbatan maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan ta’sir etish vositasidir. Maxsus adabiyotlarda huquqshunos olimlar, boshqaruv uslublariga deyarli bir xilda yondoshgan, boshqaruv uslublarining odatiy, o‘ziga xos xususiyatlariga esa quyidagilar kiritilgan: 1) boshqaruv uslublarining mavjudligi – davlat hokimiyati ijro etuvchi organlarini tashkil etishga asoslanadi; 2) boshqaruv uslubining asosiy maqsadi yoki uning amaliy ahamiyati – davlat boshqaruvini, boshqaruv vazifalari va funksiyalarining ijro hokimiyati organlari tomonidan amaliy bajarilishini ta’minlashdan iborat; 3) boshqaruv uslublaridan boshqaruv faoliyatida qo‘llaniladi va foydalaniladi; 4) davlat boshqaruvi sub’ekti va obekti o‘rtasida maxsus huquqiy munosabatlar mavjud bo‘ladi. Bu munosabatlarda davlat organi yoki mansabdor shaxs turli vositalar – ishontirish, tarbiyalash, tartibga solish yoki majburlash choralarini qo‘llash orqali o‘z vakolatini amalga oshiradi. Boshqaruv uslublari mazkur munosabatlarda boshqaruv sub’ekti va obekti o‘rtasida vujudga keladigan aloqa va munosabatlarni ifodalaydi;
Boshqaruv uslublari – ijro hokimiyati organlari tomonidan davlat boshqaruvi maqsadlari, vazifalari va funksiyalarining amalga oshirilishini ta’minlash vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqaruv uslublari yordamida davlat funksiyalari bevosita amalga oshiriladi. Uning vazifalari hal qilinadi, huquq-tartibot, fuqarolar va turli tashkilotlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ta’minlanadi. Boshqaruv uslublari – iqtisodiyot (xo‘jalik), ijtimoiy-madaniy va ma’muriy -siyosiy qurilish sohalarida ommaviy boshqaruvni amalga oshirishning zaruriy elementi hisoblanadi. Boshqaruv uslublari – boshqaruv ishi qanday amalga oshirilishini, boshqaruv maqsadiga uning qanday usul va vositalari orqali erishilishini belgilab beradi. Boshqaruv uslublari - huquq sub’ektining boshqasiga nisbatan maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan ta’sir etish vositasidir. Maxsus adabiyotlarda huquqshunos olimlar, boshqaruv uslublariga deyarli bir xilda yondoshgan, boshqaruv uslublarining odatiy, o‘ziga xos xususiyatlariga esa quyidagilar kiritilgan: 1) boshqaruv uslublarining mavjudligi – davlat hokimiyati ijro etuvchi organlarini tashkil etishga asoslanadi; 2) boshqaruv uslubining asosiy maqsadi yoki uning amaliy ahamiyati – davlat boshqaruvini, boshqaruv vazifalari va funksiyalarining ijro hokimiyati organlari tomonidan amaliy bajarilishini ta’minlashdan iborat; 3) boshqaruv uslublaridan boshqaruv faoliyatida qo‘llaniladi va foydalaniladi; 4) davlat boshqaruvi sub’ekti va obekti o‘rtasida maxsus huquqiy munosabatlar mavjud bo‘ladi. Bu munosabatlarda davlat organi yoki mansabdor shaxs turli vositalar – ishontirish, tarbiyalash, tartibga solish yoki majburlash choralarini qo‘llash orqali o‘z vakolatini amalga oshiradi. Boshqaruv uslublari mazkur munosabatlarda boshqaruv sub’ekti va obekti o‘rtasida vujudga keladigan aloqa va munosabatlarni ifodalaydi;