MA’MURIY JARAYON TUSHUNCHASI VA TARKIBI.

Yuklangan vaqt

2025-03-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

34

Faytl hajmi

208,0 KB


MA’MURIY JARAYON TUSHUNCHASI VA TARKIBI. Huquqiy jarayonning keng tarqalgan ko‘rinishi – bu ma’muriy jarayondir. Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon, ijro hokimiyati organlarining ma’muriy protsessual shaklda amalga oshiriladigan va aniq bir huquqiy masalalarni hal etishga qaratilgan — hokimiyat faoliyati sifatida ko‘rsatib o‘tiladi. Bu birinchi navbatda, ma’muriy jarayonning ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinganligiga asoslanadi. Ma’muriy jarayon huquqiy jarayonning barcha umumiy xususiyatlariga ega. Lekin shu bilan birga uning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjuddir: birinchidan, ma’muriy jarayon – ijro organlarining maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan hokimiyat faoliyatidir; ikkinchidan, ijro organlarining hokimiyat faoliyati qonun hujjatlariga asoslanib, ularga tegishli bo‘lgan aniq masalalarnii hal etishga qaratilgan; uchinchidan, ma’muriy jarayon natijasi bo‘lib, ma’muriy-huquqiy aktning qabul qilinishi hisoblanadi; to‘rtinchidan, ijro organlarining hokimiyat vakolatlari ma’muriy huquq, xususan, uning protsessual normalari bilan tartibga solinadi; beshinchidan, ma’muriy jarayon, qoida bo‘yicha, soddalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq. Bundan tashqari, ma’muriy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlariga — ma’lum bir ishlarning yozma yoki og‘zaki tartibda olib borilishini, sirtdan ko‘rib chiqilishini ham kiritish mumkin. Demak, ma’muriy jarayon — ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan hamda ma’muriy-huquqiy aktlarni qabul qilish va ijro etish orqali ma’lum bir ishlarni hal etishga qaratilgan ijro organlarining hokimiyat faoliyatidir.
MA’MURIY JARAYON TUSHUNCHASI VA TARKIBI. Huquqiy jarayonning keng tarqalgan ko‘rinishi – bu ma’muriy jarayondir. Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon, ijro hokimiyati organlarining ma’muriy protsessual shaklda amalga oshiriladigan va aniq bir huquqiy masalalarni hal etishga qaratilgan — hokimiyat faoliyati sifatida ko‘rsatib o‘tiladi. Bu birinchi navbatda, ma’muriy jarayonning ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinganligiga asoslanadi. Ma’muriy jarayon huquqiy jarayonning barcha umumiy xususiyatlariga ega. Lekin shu bilan birga uning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari ham mavjuddir: birinchidan, ma’muriy jarayon – ijro organlarining maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan hokimiyat faoliyatidir; ikkinchidan, ijro organlarining hokimiyat faoliyati qonun hujjatlariga asoslanib, ularga tegishli bo‘lgan aniq masalalarnii hal etishga qaratilgan; uchinchidan, ma’muriy jarayon natijasi bo‘lib, ma’muriy-huquqiy aktning qabul qilinishi hisoblanadi; to‘rtinchidan, ijro organlarining hokimiyat vakolatlari ma’muriy huquq, xususan, uning protsessual normalari bilan tartibga solinadi; beshinchidan, ma’muriy jarayon, qoida bo‘yicha, soddalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish bilan bog‘liq. Bundan tashqari, ma’muriy jarayonning o‘ziga xos xususiyatlariga — ma’lum bir ishlarning yozma yoki og‘zaki tartibda olib borilishini, sirtdan ko‘rib chiqilishini ham kiritish mumkin. Demak, ma’muriy jarayon — ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan hamda ma’muriy-huquqiy aktlarni qabul qilish va ijro etish orqali ma’lum bir ishlarni hal etishga qaratilgan ijro organlarining hokimiyat faoliyatidir.
Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon bilan bir qatorda, «ma’muriy- protsessual faoliyat» tushunchasi ham ko‘rsatib o‘tilgan. Ma’muriy-protsessual faoliyat quyidagilardan iborat: a) ma’muriy huquq ijodkorligi jarayoni — ijro hokimiyati organlarining ma’muriy-protsessual shaklda o‘rnatilgan tartibda ma’muriy normativ aktlarni qabul qilishga qaratilgan faoliyatidir; b) ma’muriy huquqni qo‘lash jarayoni — ijro hokimiyati organlarining qonun hujjatlarini ijro etishga qaratilgan va ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan operativ-farmoyish berish hamda huquqni qo‘llash- aktlarini qabul qilish va ijro etish faoliyatidir; d) ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayon — ijro hokimiyati organlarining turli sub’ektlar o‘rtasidagi nizolarni hal etish, shuningdek, ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan ma’muriy va intizomiy majburlov choralarini qo‘llashga qaratilgan faoliyatidir. «Ma’muriy jarayon» va «Ma’muriy-protsessual faoliyat» birbiriga yaqin va bog‘liq bo‘lgan tushunchalardir. Lekin har qanday ma’muriy jarayon faoliyati ma’muriy-protsessual faoliyat hisoblanmaydi. Ma’muriy jarayon, odilsudlov (fuqarolik, jinoiy, xo‘jalik) singari, hokimiyat organi tomonidan qanday masalalarning hal etilishiga qarab bir necha turlarga bo‘linadi. Hal etilayotgan ishlarning mazmuni — ma’muriy-protsessual shaklga yoki uning ayrim elementlari xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Agar har qanday jarayon doirasida ma’lum bir ishlar hal etiladigan bo‘lsa, unda maxsus protsessual qoidalarning zaruriyati vujudga keladi. Aynan mana shu xususiyatlarga qarab jarayonda, uning o‘ziga xos bo‘lgan qismi — ish yuritish ajratiladi. Davlat hokimiyati organlari, ma’lum bir ma’muriy jarayon doirasida, turli xildagi ishlarni hal etishiga to‘g‘ri keladi. Ularni umumiy protsessual qoidalar bilan tartibga solish mushkuldir. Shu sababli, ma’muriy faoliyatning o‘ziga xos turlari, ya’ni ma’lum bir ishlarni hal etishning maxsus protsessual qoidalari mavjud bo‘lib, ularning yig‘indisi — ish yuritish faoliyatini tashkil etadi. Masalan, shikoyatlarni ko‘rib chiqish va ma’muriy jazo choralarini tayinlash faoliyatlari
Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy jarayon bilan bir qatorda, «ma’muriy- protsessual faoliyat» tushunchasi ham ko‘rsatib o‘tilgan. Ma’muriy-protsessual faoliyat quyidagilardan iborat: a) ma’muriy huquq ijodkorligi jarayoni — ijro hokimiyati organlarining ma’muriy-protsessual shaklda o‘rnatilgan tartibda ma’muriy normativ aktlarni qabul qilishga qaratilgan faoliyatidir; b) ma’muriy huquqni qo‘lash jarayoni — ijro hokimiyati organlarining qonun hujjatlarini ijro etishga qaratilgan va ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan operativ-farmoyish berish hamda huquqni qo‘llash- aktlarini qabul qilish va ijro etish faoliyatidir; d) ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayon — ijro hokimiyati organlarining turli sub’ektlar o‘rtasidagi nizolarni hal etish, shuningdek, ma’muriy-protsessual shaklda amalga oshiriladigan ma’muriy va intizomiy majburlov choralarini qo‘llashga qaratilgan faoliyatidir. «Ma’muriy jarayon» va «Ma’muriy-protsessual faoliyat» birbiriga yaqin va bog‘liq bo‘lgan tushunchalardir. Lekin har qanday ma’muriy jarayon faoliyati ma’muriy-protsessual faoliyat hisoblanmaydi. Ma’muriy jarayon, odilsudlov (fuqarolik, jinoiy, xo‘jalik) singari, hokimiyat organi tomonidan qanday masalalarning hal etilishiga qarab bir necha turlarga bo‘linadi. Hal etilayotgan ishlarning mazmuni — ma’muriy-protsessual shaklga yoki uning ayrim elementlari xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Agar har qanday jarayon doirasida ma’lum bir ishlar hal etiladigan bo‘lsa, unda maxsus protsessual qoidalarning zaruriyati vujudga keladi. Aynan mana shu xususiyatlarga qarab jarayonda, uning o‘ziga xos bo‘lgan qismi — ish yuritish ajratiladi. Davlat hokimiyati organlari, ma’lum bir ma’muriy jarayon doirasida, turli xildagi ishlarni hal etishiga to‘g‘ri keladi. Ularni umumiy protsessual qoidalar bilan tartibga solish mushkuldir. Shu sababli, ma’muriy faoliyatning o‘ziga xos turlari, ya’ni ma’lum bir ishlarni hal etishning maxsus protsessual qoidalari mavjud bo‘lib, ularning yig‘indisi — ish yuritish faoliyatini tashkil etadi. Masalan, shikoyatlarni ko‘rib chiqish va ma’muriy jazo choralarini tayinlash faoliyatlari
ko‘pgina umumiy xususiyatlarga ega, lekin bu faoliyat turlari maxsus qoidalarga ham muhtoj bo‘ladi. Demak, ma’muriy ish yuritish — ma’muriy jarayonning bir qismi bo‘lib, umumiy va maxsus protsessual normalar yordamida ma’lum bir ishlarni hal etishga qaratilgan ma’muriy faoliyatning alohida turi hisoblanadi. 10.2. Ma’muriy-protsessual normalarning tasnifi. Ma’muriy-protsessual normalar. Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy- protsessual huquq bo‘yicha turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, ba’zi huquqshunos olimlar, ma’muriy-protsessual huquqni — huquq tizimining mustaqil tarmog‘iga kiritadi. Boshqalari esa ma’muriy-protsessual huquq — bu ma’muriy huquqning ichki sohasi hisoblanadi, deb ko‘rsatadi. D.N.Baxraxning fikricha esa ma’muriy-protsessual huquq — ma’muriy huquq tarkibida bo‘lgan va hokimiyat faoliyatini tartibga soluvchi keng doiradagi normalardan iborat bo‘lib, yagona tizimga keltirilmagandir. V.D.Sorokin ma’muriy-protsessual huquq muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib borib, uni o‘zining predmeti, tizimi va tartibga solish uslubiga ega bo‘lgan huquq tizimining mustaqil tarmog‘i sifatida ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, ma’muriy-protsessual normalar — bu vakolatli davlat oiganlari tomonidan o‘matilgan, ijro hokimiyati oiganlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi umumiy qoidalardir. Ma’muriy ish yuritish faoliyatining turli ko‘rinishlaiga (huquq ijodkorligi, rag‘batlantirish, ruxsat berish, yurisdiksiyaviy va h.k.lar) ega bo‘lganligi sababli, protsessual normalar aksariyat hollarda, ma’muriy huquqning boshqa institutlari protsessual normalari bilan emas, balki tegishli institutlarning moddiy normalari bilan bog‘liqdir. Jarayonlashtirishni keng doirda amalga oshirish bilan esa protsessual normalarni yanada yaqinlashtirish, unifikatsiya qilish va yagona tizimga keltirish mumkin bo‘ladi.
ko‘pgina umumiy xususiyatlarga ega, lekin bu faoliyat turlari maxsus qoidalarga ham muhtoj bo‘ladi. Demak, ma’muriy ish yuritish — ma’muriy jarayonning bir qismi bo‘lib, umumiy va maxsus protsessual normalar yordamida ma’lum bir ishlarni hal etishga qaratilgan ma’muriy faoliyatning alohida turi hisoblanadi. 10.2. Ma’muriy-protsessual normalarning tasnifi. Ma’muriy-protsessual normalar. Yuridik adabiyotlarda, ma’muriy- protsessual huquq bo‘yicha turlicha yondashuvlar mavjud. Masalan, ba’zi huquqshunos olimlar, ma’muriy-protsessual huquqni — huquq tizimining mustaqil tarmog‘iga kiritadi. Boshqalari esa ma’muriy-protsessual huquq — bu ma’muriy huquqning ichki sohasi hisoblanadi, deb ko‘rsatadi. D.N.Baxraxning fikricha esa ma’muriy-protsessual huquq — ma’muriy huquq tarkibida bo‘lgan va hokimiyat faoliyatini tartibga soluvchi keng doiradagi normalardan iborat bo‘lib, yagona tizimga keltirilmagandir. V.D.Sorokin ma’muriy-protsessual huquq muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib borib, uni o‘zining predmeti, tizimi va tartibga solish uslubiga ega bo‘lgan huquq tizimining mustaqil tarmog‘i sifatida ko‘rsatib o‘tadi. Uning fikricha, ma’muriy-protsessual normalar — bu vakolatli davlat oiganlari tomonidan o‘matilgan, ijro hokimiyati oiganlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi umumiy qoidalardir. Ma’muriy ish yuritish faoliyatining turli ko‘rinishlaiga (huquq ijodkorligi, rag‘batlantirish, ruxsat berish, yurisdiksiyaviy va h.k.lar) ega bo‘lganligi sababli, protsessual normalar aksariyat hollarda, ma’muriy huquqning boshqa institutlari protsessual normalari bilan emas, balki tegishli institutlarning moddiy normalari bilan bog‘liqdir. Jarayonlashtirishni keng doirda amalga oshirish bilan esa protsessual normalarni yanada yaqinlashtirish, unifikatsiya qilish va yagona tizimga keltirish mumkin bo‘ladi.
D.N.Baxrax ko‘rsatib o‘tishicha, ma’muriy-protsessual qonunchilikni alohida tarmoqqa ajratish, amaliyotda foydadan ko‘ra, ko‘proq zarar keltirishi mumkin. Chunki bunday ajratish bir butun normalarni ikki bo‘lakka, ya’ni moddiy va protsessual normalarning alohidalashuviga olib keladi. Hozirgi vaqtda ma’muriy-protsessual huquq — ma’muriy huquqning ma’lum bir institutlari doirasida tizimlashtirilgan keng doiradagi protsessual normalar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, ma’muriy-protsessual normalar — bu vakolatli davlat organlari tomonidan o‘rnatilgan, ijro hokimiyati organlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi va aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalaridir. Ma’muriy-protsessual normalarni turli asoslarga ko‘ra guruhlarga bo‘lish, ya’ni tasniflash mumkin. Ularning barchasi umumiy maqsadga — davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonini o‘rnatishga va tartibga solishga qaratilgandir. Ma’muriy-protsessual munosabatlar. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — jamiyatda vujudga keladigan huquqiy munosabatlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, huquqiy normalarda nazarda tutilgan aniq sub’ektlar o‘rtasidagi yuridik aloqalarni anglatadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — unda ishtirok etuvchi sub’ektlarning belgilangan xulq-atvorda bo‘lishini nazarda tutadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — hamma vaqt ma’muriy protsessual normalar asosida vujudga keladi. Albatta, huquqiy normaning mavjud bo‘lishi, huquqiy munosabatni vujudga kelishiga yetarli emas. Huquqiy munosabatning vujudga kelishi uchun huquq sub’ekti (huquq layoqati va muomala layoqati) va yuridik faktlarning (harakat, harakatsizlik, hodisa) mavjud bo‘lishi ham talab qilinadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarni amalga oshirish barcha huquqiy munosabatlar singari, davlatning ta’sir choralari bilan ta’minlanadi. Ular turli- tuman bo‘lib, faqatgina majburlov choralari bilan chegaralanmaydi. Ijro hokimiyati
D.N.Baxrax ko‘rsatib o‘tishicha, ma’muriy-protsessual qonunchilikni alohida tarmoqqa ajratish, amaliyotda foydadan ko‘ra, ko‘proq zarar keltirishi mumkin. Chunki bunday ajratish bir butun normalarni ikki bo‘lakka, ya’ni moddiy va protsessual normalarning alohidalashuviga olib keladi. Hozirgi vaqtda ma’muriy-protsessual huquq — ma’muriy huquqning ma’lum bir institutlari doirasida tizimlashtirilgan keng doiradagi protsessual normalar yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Demak, ma’muriy-protsessual normalar — bu vakolatli davlat organlari tomonidan o‘rnatilgan, ijro hokimiyati organlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi va aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalaridir. Ma’muriy-protsessual normalarni turli asoslarga ko‘ra guruhlarga bo‘lish, ya’ni tasniflash mumkin. Ularning barchasi umumiy maqsadga — davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonini o‘rnatishga va tartibga solishga qaratilgandir. Ma’muriy-protsessual munosabatlar. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — jamiyatda vujudga keladigan huquqiy munosabatlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, huquqiy normalarda nazarda tutilgan aniq sub’ektlar o‘rtasidagi yuridik aloqalarni anglatadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — unda ishtirok etuvchi sub’ektlarning belgilangan xulq-atvorda bo‘lishini nazarda tutadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — hamma vaqt ma’muriy protsessual normalar asosida vujudga keladi. Albatta, huquqiy normaning mavjud bo‘lishi, huquqiy munosabatni vujudga kelishiga yetarli emas. Huquqiy munosabatning vujudga kelishi uchun huquq sub’ekti (huquq layoqati va muomala layoqati) va yuridik faktlarning (harakat, harakatsizlik, hodisa) mavjud bo‘lishi ham talab qilinadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarni amalga oshirish barcha huquqiy munosabatlar singari, davlatning ta’sir choralari bilan ta’minlanadi. Ular turli- tuman bo‘lib, faqatgina majburlov choralari bilan chegaralanmaydi. Ijro hokimiyati
organlari faoliyatida vujudga keladigan aksariyat ma’muriy-protsessual munosabatlarni amalga oshirishda davlatning majburlov choralarini qo‘llash zaruriyati mavjud emas. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ma’muriy-protsessual munosabatlaring o‘ziga xos xususiyatlari, ularni huquqiy munosabatlarning bir ko‘rinishi sifatida ifodalashga imkon beradi. Lekin bu xususiyatlar ma’muriy-protsessual munosabatlarning mazmunini to‘liq yoritib bera olmaydi. Shu sababli, asosiy e’tiborni, uning alohida xususiyatlarining qisqacha tavsifiga qaratish lozim. Jumladan: birinchidan, ma’muriy-protsessual munosabatlar — davlat boshqaruvi sohasida ijro hokimiyati organlarining vakolatlarini amalga oshirish jarayonida vujudga keladi hamda moddiy normalar singari, aniq ifodalangan boshqaruv xususiyatiga egadir; ikkinchidan, bu munosabatlar — protsessual huquqiy munosabatlardir. Agar ma’muriy-protsessual munosabatlarning birinchi xususiyati ularni moddiy normalarga yaqinlashtirsa, ikkinchi xususiyati bu ikkala norma o‘rtasidagi aniq chegarani belgilab beradi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar ma’muriy-moddiy munosabatlardan farq qilgan holda, quyidagi xususiyatlarga ega: a) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan vujudga kelishining xususiyatiga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy munosabatlar vujudga kelishi uchun huquq normasi, huquq sub’ektliligi va yuridik faktning mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Ma’muriy protsessual munosabatlarning vujudga kelishi uchun esa yana bir huquqiy normaning ko‘rinishi — protsessual normalarning mavjud bo‘lishi kerak, ya’ni bu munosabatlar — moddiy normalar bilan bir vaqtda protsessual normalar mavjud bo‘lganida vujudga kelishi mumkin. Moddiy normaning bo‘lmaganligi, ma’muriy-protsessual munosabatlarning predmeti yo‘qligini vujudga keltiradi, protsessual normaning bo‘lmaganligi esa umuman bunday munosabatlar vujudga kelishini inkor etadi;
organlari faoliyatida vujudga keladigan aksariyat ma’muriy-protsessual munosabatlarni amalga oshirishda davlatning majburlov choralarini qo‘llash zaruriyati mavjud emas. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ma’muriy-protsessual munosabatlaring o‘ziga xos xususiyatlari, ularni huquqiy munosabatlarning bir ko‘rinishi sifatida ifodalashga imkon beradi. Lekin bu xususiyatlar ma’muriy-protsessual munosabatlarning mazmunini to‘liq yoritib bera olmaydi. Shu sababli, asosiy e’tiborni, uning alohida xususiyatlarining qisqacha tavsifiga qaratish lozim. Jumladan: birinchidan, ma’muriy-protsessual munosabatlar — davlat boshqaruvi sohasida ijro hokimiyati organlarining vakolatlarini amalga oshirish jarayonida vujudga keladi hamda moddiy normalar singari, aniq ifodalangan boshqaruv xususiyatiga egadir; ikkinchidan, bu munosabatlar — protsessual huquqiy munosabatlardir. Agar ma’muriy-protsessual munosabatlarning birinchi xususiyati ularni moddiy normalarga yaqinlashtirsa, ikkinchi xususiyati bu ikkala norma o‘rtasidagi aniq chegarani belgilab beradi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar ma’muriy-moddiy munosabatlardan farq qilgan holda, quyidagi xususiyatlarga ega: a) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan vujudga kelishining xususiyatiga qarab farqlanadi. Masalan, moddiy munosabatlar vujudga kelishi uchun huquq normasi, huquq sub’ektliligi va yuridik faktning mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Ma’muriy protsessual munosabatlarning vujudga kelishi uchun esa yana bir huquqiy normaning ko‘rinishi — protsessual normalarning mavjud bo‘lishi kerak, ya’ni bu munosabatlar — moddiy normalar bilan bir vaqtda protsessual normalar mavjud bo‘lganida vujudga kelishi mumkin. Moddiy normaning bo‘lmaganligi, ma’muriy-protsessual munosabatlarning predmeti yo‘qligini vujudga keltiradi, protsessual normaning bo‘lmaganligi esa umuman bunday munosabatlar vujudga kelishini inkor etadi;
b) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan huquqiy normalardan kelib chiqadigan tartibga solinishi xususiyatiga qarab farqlanadi. Masalan, protsessual normalar moddiy normalardan farqli ravishda, sub’ektlar amalga oshiradigan harakatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lgan «dinamik» munosabatlarni tartibga soladi. Protsessual munosabatlar ishtirokchilarining harakati qonunda belgilangan tartibda va ketma-ketlikda amalga oshiriladi; d) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘zining ahamiyati bilan ham farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarning asosiy vazifasi — bu tegishli moddiy normalar amalga oshirilishini ta’minlashdan iboratdir; e) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘zining tuzilishiga ko‘ra farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar murakkab tuzilishga ega. Protsessual munosabatlarda bir necha sub’ektlar ishtirok etib, harakatlarni ketma- ketlikda amalga oshirish orqali munosabat kengayib, riovojlanib boradi hamda o‘zining yuridik mazmunini, tarkibini o‘zgartiradi. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqqanda, ma’muriy-protsessual munosabatlarni asosiy va ko‘maklashuvchi (yordamchi) munosabatlarga ajratish mumkin. Protsessual munosabatlarning ishtirokchilari mazkur munosabatlarda turlicha o‘rinni egallaydi va ularning huquqiy maqomi o‘zgarib turadi; f) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan sub’ektlar doirasiga qarab ham farqlanadi. Protsessual munosabatlarning ishtirokchisi sifatida moddiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari, shuningdek, moddiy munosabatlarda ishtirok etmagan boshqa ishtirokchilar ham namoyon bo‘lishi mumkin. Ma’muriy-protsessual munosabatlarni, normalar singari, bir necha asoslarga qarab tasniflash mumkin. Jumladan: 1) mazmuniga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar; a) iqtisodiyot va uning turli sohalarida vujudga keladigan ma’muriy- protsessual munosabatlar; b) ijtimoiy-madaniy sohalarda vujudga keladigan ma’muriy protsessual munosabatlar;
b) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan huquqiy normalardan kelib chiqadigan tartibga solinishi xususiyatiga qarab farqlanadi. Masalan, protsessual normalar moddiy normalardan farqli ravishda, sub’ektlar amalga oshiradigan harakatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lgan «dinamik» munosabatlarni tartibga soladi. Protsessual munosabatlar ishtirokchilarining harakati qonunda belgilangan tartibda va ketma-ketlikda amalga oshiriladi; d) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘zining ahamiyati bilan ham farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlarning asosiy vazifasi — bu tegishli moddiy normalar amalga oshirilishini ta’minlashdan iboratdir; e) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan o‘zining tuzilishiga ko‘ra farqlanadi. Ma’muriy-protsessual munosabatlar murakkab tuzilishga ega. Protsessual munosabatlarda bir necha sub’ektlar ishtirok etib, harakatlarni ketma- ketlikda amalga oshirish orqali munosabat kengayib, riovojlanib boradi hamda o‘zining yuridik mazmunini, tarkibini o‘zgartiradi. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqqanda, ma’muriy-protsessual munosabatlarni asosiy va ko‘maklashuvchi (yordamchi) munosabatlarga ajratish mumkin. Protsessual munosabatlarning ishtirokchilari mazkur munosabatlarda turlicha o‘rinni egallaydi va ularning huquqiy maqomi o‘zgarib turadi; f) protsessual munosabatlar moddiy munosabatlardan sub’ektlar doirasiga qarab ham farqlanadi. Protsessual munosabatlarning ishtirokchisi sifatida moddiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari, shuningdek, moddiy munosabatlarda ishtirok etmagan boshqa ishtirokchilar ham namoyon bo‘lishi mumkin. Ma’muriy-protsessual munosabatlarni, normalar singari, bir necha asoslarga qarab tasniflash mumkin. Jumladan: 1) mazmuniga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar; a) iqtisodiyot va uning turli sohalarida vujudga keladigan ma’muriy- protsessual munosabatlar; b) ijtimoiy-madaniy sohalarda vujudga keladigan ma’muriy protsessual munosabatlar;
d) ma’muriy siyosiy sohalarda vujudga keladigan ma’muriy protsessual munosabatlarga bo‘linadi. 2) ma’muriy ish yuritish turlariga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar: a) ijro hokimiyati organlari tomonidan normativ hujjatlarni qabul qilish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; b) davlat boshqaruvi sohasida fuqarolaming va tashkilotlarning murojaatlari bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; d) ma’muriy huquqiy shikoyatlar va nizolar bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; e) rag‘batlantirish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; f) ruxsat berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; g) litsenziya berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; h) ijro etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; i) ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; j) davlat boshqaruvi sohasida intizomiy ishlar bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar. 3) sohaga taalluqliligiga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar a) ma’muriy-huquqiy moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; b) fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; d) mehnat huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; e) moliya huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; f) oila huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar va h.k.lar. 4) ma’muriy-protsessual munosabatlar ishtirokchilari huquqlari va majburiyatlarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra:
d) ma’muriy siyosiy sohalarda vujudga keladigan ma’muriy protsessual munosabatlarga bo‘linadi. 2) ma’muriy ish yuritish turlariga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar: a) ijro hokimiyati organlari tomonidan normativ hujjatlarni qabul qilish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; b) davlat boshqaruvi sohasida fuqarolaming va tashkilotlarning murojaatlari bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; d) ma’muriy huquqiy shikoyatlar va nizolar bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; e) rag‘batlantirish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; f) ruxsat berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; g) litsenziya berish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; h) ijro etish bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; i) ma’muriy huquqbuzarlik bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar; j) davlat boshqaruvi sohasida intizomiy ishlar bo‘yicha vujudga keladigan munosabatlar. 3) sohaga taalluqliligiga ko‘ra ma’muriy-protsessual munosabatlar a) ma’muriy-huquqiy moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; b) fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; d) mehnat huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; e) moliya huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar; f) oila huquqi normalari bilan tartibga solingan moddiy munosabatlarni amalga oshirish maqsadiga ega bo‘lgan munosabatlar va h.k.lar. 4) ma’muriy-protsessual munosabatlar ishtirokchilari huquqlari va majburiyatlarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra:
a) gorizontal munosabatlar — bir-biriga bo‘ysunmagan va bitta huquqiy darajadagi sub’ektlar o‘rtasida vujudga keladi. Masalan, biron bir normativ hujjatni tayyorlashda ikki sub’ekt o‘rtasida, kelishuv asosida vujudga keladigan munosabatlar; b) vertikal munosabatlar — bo‘ysinuv asosida vujudga keladi. Ma’muriy- protsessual munosabatlarga, moddiy munosabatlar singari, yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab rivojlanishining farqi yo‘q; d) diagonal munosabatlar — vertikal munosabatlarga o‘xshab ketadi. Lekin undan farqli ravishda, turli organlar tizimiga kiruvchi yuqori va quyi sub’ektlar o‘rtasida vujudga keladi. Ma’muriy jarayon ishtirokchilariga — individual ishtirokchilarni — fuqarolarni (xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ham), ijro hokimiyati organlari va ularning tuzilmaviy bo‘linmalarini, jamoat birlashmalarini, davlat xizmatchilarini, shuningdek, qonun hujjatlarida ko‘rsatib o‘tilgan boshqa shaxslarni (masalan, sud) kiritish mumkin. Demak, ma’muriy protsessual munosabatlar — bu ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinadigan, ijro hokimiyati organlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi va aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan huquqiy munosabatlardir. Ma’muriy-protsessual munosabatlar bir necha asoslarga qarab turli guruhlarga ajratilishi mumkin. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — aniq sub’ektlar va boshqa ma’muriy jarayon ishtirokchilari o‘rtasida huquqiy aloqalarning vujudga kelishida ifodalanadi. 10.3. Ijro hokimiyati organlarida protsessual tartib. Ma’muriy jarayon — uzluksiz amalga oshiriladigan faoliyat bo‘lib, turli xildagi ziddiyatlarga qaramasdan, ma’lum bir harakatchanlik xususiyatiga ega.
a) gorizontal munosabatlar — bir-biriga bo‘ysunmagan va bitta huquqiy darajadagi sub’ektlar o‘rtasida vujudga keladi. Masalan, biron bir normativ hujjatni tayyorlashda ikki sub’ekt o‘rtasida, kelishuv asosida vujudga keladigan munosabatlar; b) vertikal munosabatlar — bo‘ysinuv asosida vujudga keladi. Ma’muriy- protsessual munosabatlarga, moddiy munosabatlar singari, yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab rivojlanishining farqi yo‘q; d) diagonal munosabatlar — vertikal munosabatlarga o‘xshab ketadi. Lekin undan farqli ravishda, turli organlar tizimiga kiruvchi yuqori va quyi sub’ektlar o‘rtasida vujudga keladi. Ma’muriy jarayon ishtirokchilariga — individual ishtirokchilarni — fuqarolarni (xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ham), ijro hokimiyati organlari va ularning tuzilmaviy bo‘linmalarini, jamoat birlashmalarini, davlat xizmatchilarini, shuningdek, qonun hujjatlarida ko‘rsatib o‘tilgan boshqa shaxslarni (masalan, sud) kiritish mumkin. Demak, ma’muriy protsessual munosabatlar — bu ma’muriy huquq normalari bilan tartibga solinadigan, ijro hokimiyati organlarining o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida yakka tartibdagi va aniq ishlarni hal etish bo‘yicha vujudga keladigan huquqiy munosabatlardir. Ma’muriy-protsessual munosabatlar bir necha asoslarga qarab turli guruhlarga ajratilishi mumkin. Ma’muriy-protsessual munosabatlar — aniq sub’ektlar va boshqa ma’muriy jarayon ishtirokchilari o‘rtasida huquqiy aloqalarning vujudga kelishida ifodalanadi. 10.3. Ijro hokimiyati organlarida protsessual tartib. Ma’muriy jarayon — uzluksiz amalga oshiriladigan faoliyat bo‘lib, turli xildagi ziddiyatlarga qaramasdan, ma’lum bir harakatchanlik xususiyatiga ega.
Ma’muriy jarayon — ma’lum bir bosqichlarning ketma-ketligiga, ularning takrorlanib turishiga asoslanadi. Huquq sub’ekti, o‘z oldida turgan maqsadga erishish uchun, belgilangan ketma-ketlikda ma’lum bir harakatlarni amalga oshiradi. Har qanday jarayon singari, ma’muriy jarayonga ham, bosqichlilik xususiyati xosdir. Bosqichlar biridan keyin ikkinchisining kelishini, oldingi bosqichning keyingi bosqichni tayyorlashini nazarda tutadi. Odatda, yangi bosqich undan oldingi bosqichning tugaganidan so‘ng, vujudga keladi. Bosqich — bu umumiy maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan ma’muriy faoliyatning mustaqil qismidir. Har bir bosqich — o‘ziga xos maqsadga ega bo‘lib, protsessual harakatlarning umumiy maqsadiga erishish yo‘lida xizmat qiladi. Har bir bosqich o‘ziga xos bo‘lgan: a) sub’ektlar doirasiga; b) axborotni to‘plash va undan foydalanishga; d) tayyorlanadigan hujjatlarga; e) qabul qilinadigan qarorlarga; f) sodir etiladigan turli harakatlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina ma’muriy jarayonlarda, hokimiyat vakolatlaridan ob’ektiv, maqsadga muvofiq va qonuniy foydalanilishini ta’minlash uchun turli sub’ektlarning ishtirok etishi belgilanadi. Masalan, bu yurisdiksiyaviy faoliyatda yaqqol namoyon bo‘ladi: birinchi sub’ekt bayonnoma tuzadi, ikkinchisi qaror qabul qiladi, uchinchisi qaror yuzasidan berilgan shikoyatni ko‘rib chiqadi va h.k.lar. Ma’muriy jarayonni umumiy holda tahlil qiladigan bo‘lsak, uning kamida uch bosqichdan iborat ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin: birinchidan, ma’lum bir holatni baholash; ikkinchidan, ma’muriy aktni tayyorlash va qabul qilish; uchinchidan, huquqiy aktni ijro etish.
Ma’muriy jarayon — ma’lum bir bosqichlarning ketma-ketligiga, ularning takrorlanib turishiga asoslanadi. Huquq sub’ekti, o‘z oldida turgan maqsadga erishish uchun, belgilangan ketma-ketlikda ma’lum bir harakatlarni amalga oshiradi. Har qanday jarayon singari, ma’muriy jarayonga ham, bosqichlilik xususiyati xosdir. Bosqichlar biridan keyin ikkinchisining kelishini, oldingi bosqichning keyingi bosqichni tayyorlashini nazarda tutadi. Odatda, yangi bosqich undan oldingi bosqichning tugaganidan so‘ng, vujudga keladi. Bosqich — bu umumiy maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan ma’muriy faoliyatning mustaqil qismidir. Har bir bosqich — o‘ziga xos maqsadga ega bo‘lib, protsessual harakatlarning umumiy maqsadiga erishish yo‘lida xizmat qiladi. Har bir bosqich o‘ziga xos bo‘lgan: a) sub’ektlar doirasiga; b) axborotni to‘plash va undan foydalanishga; d) tayyorlanadigan hujjatlarga; e) qabul qilinadigan qarorlarga; f) sodir etiladigan turli harakatlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina ma’muriy jarayonlarda, hokimiyat vakolatlaridan ob’ektiv, maqsadga muvofiq va qonuniy foydalanilishini ta’minlash uchun turli sub’ektlarning ishtirok etishi belgilanadi. Masalan, bu yurisdiksiyaviy faoliyatda yaqqol namoyon bo‘ladi: birinchi sub’ekt bayonnoma tuzadi, ikkinchisi qaror qabul qiladi, uchinchisi qaror yuzasidan berilgan shikoyatni ko‘rib chiqadi va h.k.lar. Ma’muriy jarayonni umumiy holda tahlil qiladigan bo‘lsak, uning kamida uch bosqichdan iborat ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin: birinchidan, ma’lum bir holatni baholash; ikkinchidan, ma’muriy aktni tayyorlash va qabul qilish; uchinchidan, huquqiy aktni ijro etish.
Ma’muriy jarayon bosqichlarini yanada aniqlashtirish ham mumkin. Masalan, davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonida davlat organlari o‘z faoliyatlarini quyidagi bosqichlarda: a) vujudga kelgan yoki hal qilinishi lozim bo‘lgan muammoni aniqlash; b) mazkur muammoni hal etishning rejasini ishlab chiqish va tasdiqlash; d) uni atroflicha o‘rganish va ob’ektiv baho berish; e) asoslantirilgan qarorlarni qabul qilish; f) qarorni ijro etish yoki ijrosini tashkil etish va ta’minlash; g) qaror ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish; i) qaror ijro etilganligi to‘g‘risidagi hisobotni talab qilish bosqichlarida amalga oshiradilar. Birinchi bosqich — turlicha nomlangan bo‘lishi mumkin (masalan, xizmat tekshiruvi, ro‘yxatga olish, berilgan shikoyatlarni tekshirish va h.k.lar), lekin barcha holatlarda ham bu bosqich — zarur bo‘lgan axborotlarni to‘plash, ulami rasmiylashtirish va baholashdan iborat bo‘ladi. Ma’muriy faoliyatning bunday boshlang‘ich harakatlarisiz, biron bir qarorni qabul qilib bo‘lmaydi. Jarayonning birinchi bosqichi — ma’lum bir qarorlarni (masalan, tasdiqlash, rag‘batlantirish, jazo qo‘llash) qabul qilishda zarur bo‘lgan harakatlar yig‘indisi bo‘lib hisoblanadi. Bunda — huquqiy tashabbus, ma’lum bir holatlarga baho berish va unga huquqiy ta’sir etish vositalari, qaror loyihasini tayyorlashga qaratilgan harakatlar sodir etiladi. Birinchi bosqichda — ma’lum bir ishlarning holati, muammolar, ularni hal etish yo‘llari aniqlanadi. Qaror loyihasini tayyorlash vaqtida muammoni hal etishning ma’muriy-huquqiy tartibga solish vositasi tanlanadi, rasmiylashtiriladi, kelishib olinadi va muhokama qilinadi. Ikkinchi bosqich — qaror qabul qilish bo‘lib hisoblanadi. Kollegial organlarda qaror muhokama qilinadi va ovozga qo‘yiladi. Ayrim hollarda, qaror — ish jarayoni tartibida, so‘rov o‘tkazish orqali qabul qilinadi. Aksariyat qarorlar esa yakka tartibda qabul qilinadi. Bu bosqichning asosiy xususiyati shundaki, tayyorlangan qaror loyihasi o‘rganib chiqiladi va imzolash orqali qabul qilinadi.
Ma’muriy jarayon bosqichlarini yanada aniqlashtirish ham mumkin. Masalan, davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonida davlat organlari o‘z faoliyatlarini quyidagi bosqichlarda: a) vujudga kelgan yoki hal qilinishi lozim bo‘lgan muammoni aniqlash; b) mazkur muammoni hal etishning rejasini ishlab chiqish va tasdiqlash; d) uni atroflicha o‘rganish va ob’ektiv baho berish; e) asoslantirilgan qarorlarni qabul qilish; f) qarorni ijro etish yoki ijrosini tashkil etish va ta’minlash; g) qaror ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish; i) qaror ijro etilganligi to‘g‘risidagi hisobotni talab qilish bosqichlarida amalga oshiradilar. Birinchi bosqich — turlicha nomlangan bo‘lishi mumkin (masalan, xizmat tekshiruvi, ro‘yxatga olish, berilgan shikoyatlarni tekshirish va h.k.lar), lekin barcha holatlarda ham bu bosqich — zarur bo‘lgan axborotlarni to‘plash, ulami rasmiylashtirish va baholashdan iborat bo‘ladi. Ma’muriy faoliyatning bunday boshlang‘ich harakatlarisiz, biron bir qarorni qabul qilib bo‘lmaydi. Jarayonning birinchi bosqichi — ma’lum bir qarorlarni (masalan, tasdiqlash, rag‘batlantirish, jazo qo‘llash) qabul qilishda zarur bo‘lgan harakatlar yig‘indisi bo‘lib hisoblanadi. Bunda — huquqiy tashabbus, ma’lum bir holatlarga baho berish va unga huquqiy ta’sir etish vositalari, qaror loyihasini tayyorlashga qaratilgan harakatlar sodir etiladi. Birinchi bosqichda — ma’lum bir ishlarning holati, muammolar, ularni hal etish yo‘llari aniqlanadi. Qaror loyihasini tayyorlash vaqtida muammoni hal etishning ma’muriy-huquqiy tartibga solish vositasi tanlanadi, rasmiylashtiriladi, kelishib olinadi va muhokama qilinadi. Ikkinchi bosqich — qaror qabul qilish bo‘lib hisoblanadi. Kollegial organlarda qaror muhokama qilinadi va ovozga qo‘yiladi. Ayrim hollarda, qaror — ish jarayoni tartibida, so‘rov o‘tkazish orqali qabul qilinadi. Aksariyat qarorlar esa yakka tartibda qabul qilinadi. Bu bosqichning asosiy xususiyati shundaki, tayyorlangan qaror loyihasi o‘rganib chiqiladi va imzolash orqali qabul qilinadi.
Bundan tashqari, qaror loyihasini o‘rganish jarayonida unga o‘zgartirish kiritilishi mumkin yoki bekor qilinishi mumkin. Qaror qabul qilish — bu nimaningdir kelajagini, qandaydir harakatni sodir etishni belgilashdir. Qarorda uning ko‘rsatmalarini aniq belgilab o‘tish katta ahamiyatga egadir. Ikkinchi bosqich qaromi rasmiylashtirish orqali tugallanadi. Uchinchi bosqich — ijro etish — qarorni ijrochiga, manfaatdor shaxslarga yetkazishdan boshlanadi. Bu — shaxsan tanishtirish (og‘zaki, jo‘natish, nusxasini topshirish va h.k.lar) orqali amalga oshiriladi. Agar qaror adresatlari doirasi keng bo‘lsa, qaror bir necha nusxalarda ko‘paytirilishi va yuborilishi yoki ommaviy axborot vositalarida, maxsus to‘plamlarda e’lon qilinishi mumkin. Ijro etish — eng murakkab bosqichlardan biri. Aynan unda, rahbarning ishchanlik, tashkil etish, boshqarish, jamoaning kelishuv asosida faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash, ishni oxirigacha yetkazish kabi xislatlari namoyon bo‘ladi. 10.4. Ma’muriy-boshqaruv jarayonining shakllari. Ma’muriy ish yuritish bir necha ko‘rinishlarga ega. Jumladan: 1) Ma’muriy huquq ijodkorligi jarayonida: a) Prezident aktlarini qabul qilish; b) hukumat aktlarini qabul qilish; v) markaziy ijro hokimiyati organlari aktlarini qabul qilish; g) ijro hokimiyati sub’ektlarining aktlarini qabul qilish bo‘yicha ish yuritish. 2) Ma’muriy huquqni qo‘llash (operativ-farmoyish berish) jarayonida: a) shaxsiy tarkibni butlash bo‘yicha (masalan, harbiy xizmatga chaqirish, davlat lavozimiga, o‘quv yurtiga qabul qilish); b) davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha; v) rag‘batlantirish choralarini qo‘llash bo‘yicha;
Bundan tashqari, qaror loyihasini o‘rganish jarayonida unga o‘zgartirish kiritilishi mumkin yoki bekor qilinishi mumkin. Qaror qabul qilish — bu nimaningdir kelajagini, qandaydir harakatni sodir etishni belgilashdir. Qarorda uning ko‘rsatmalarini aniq belgilab o‘tish katta ahamiyatga egadir. Ikkinchi bosqich qaromi rasmiylashtirish orqali tugallanadi. Uchinchi bosqich — ijro etish — qarorni ijrochiga, manfaatdor shaxslarga yetkazishdan boshlanadi. Bu — shaxsan tanishtirish (og‘zaki, jo‘natish, nusxasini topshirish va h.k.lar) orqali amalga oshiriladi. Agar qaror adresatlari doirasi keng bo‘lsa, qaror bir necha nusxalarda ko‘paytirilishi va yuborilishi yoki ommaviy axborot vositalarida, maxsus to‘plamlarda e’lon qilinishi mumkin. Ijro etish — eng murakkab bosqichlardan biri. Aynan unda, rahbarning ishchanlik, tashkil etish, boshqarish, jamoaning kelishuv asosida faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash, ishni oxirigacha yetkazish kabi xislatlari namoyon bo‘ladi. 10.4. Ma’muriy-boshqaruv jarayonining shakllari. Ma’muriy ish yuritish bir necha ko‘rinishlarga ega. Jumladan: 1) Ma’muriy huquq ijodkorligi jarayonida: a) Prezident aktlarini qabul qilish; b) hukumat aktlarini qabul qilish; v) markaziy ijro hokimiyati organlari aktlarini qabul qilish; g) ijro hokimiyati sub’ektlarining aktlarini qabul qilish bo‘yicha ish yuritish. 2) Ma’muriy huquqni qo‘llash (operativ-farmoyish berish) jarayonida: a) shaxsiy tarkibni butlash bo‘yicha (masalan, harbiy xizmatga chaqirish, davlat lavozimiga, o‘quv yurtiga qabul qilish); b) davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha; v) rag‘batlantirish choralarini qo‘llash bo‘yicha;
g) resurslarni (masalan, kvartira, pul mablag‘lari, yer uchastkalarini) taqsimlash bo‘yicha; d) ruxsat berish bo‘yicha (masalan, litsenziya, ruxsatnoma, boshqarish huquqini berish); ye) ro‘yxatga olish bo‘yicha (masalan, transport vositalarini, xorijiy fuqarolarni, ko‘chmas mulkni); yo) mahsulotlar va xizmatlar sifatini tekshirish bo‘yicha; j) nazorat va boshqalar bo‘yicha ish yuritish. 3) Ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayonda: a) fuqarolarning shikoyatlari bo‘yicha; b) ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha; v) intizomiy; g) ijro etish; d) ma’muriy cheklov (ehtiyot) choralarini qo‘llash bo‘yicha ish yuritish. Turli ish yuritish faoliyatlarini jarayonlashtirish bir xilda amalga oshirilmaydi. Ba’zi hollarda ish yuritish aniq va to‘liq protsessual shaklga ega bo‘ladi. Boshqa hollarda esa faoliyat to‘liq tartibga solinmagan bo‘ladi. Har qanday ish yuritish — ma’muriy huquqning tegishli institutlari moddiy normalari bilan bog‘liq bo‘ladi. Protsessual normalar esa mana shu institutlarga xizmat qiladi. 10.5. Sud ma’muriy-protsessual huquqining mazmuni. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish hamda hal etishda ma’muriy sud ishlarini yuritishni amalga oshirish tartibga soladi. Ushbu kodeksda sudga murojaat qilish huquqi, sudga murojaat qilish shakli, ma’muriy sud ishlarini yuritish prinsiplari, sudning tarkibi, sudyani va ma’muriy
g) resurslarni (masalan, kvartira, pul mablag‘lari, yer uchastkalarini) taqsimlash bo‘yicha; d) ruxsat berish bo‘yicha (masalan, litsenziya, ruxsatnoma, boshqarish huquqini berish); ye) ro‘yxatga olish bo‘yicha (masalan, transport vositalarini, xorijiy fuqarolarni, ko‘chmas mulkni); yo) mahsulotlar va xizmatlar sifatini tekshirish bo‘yicha; j) nazorat va boshqalar bo‘yicha ish yuritish. 3) Ma’muriy yurisdiksiyaviy jarayonda: a) fuqarolarning shikoyatlari bo‘yicha; b) ma’muriy huquqbuzarliklar bo‘yicha; v) intizomiy; g) ijro etish; d) ma’muriy cheklov (ehtiyot) choralarini qo‘llash bo‘yicha ish yuritish. Turli ish yuritish faoliyatlarini jarayonlashtirish bir xilda amalga oshirilmaydi. Ba’zi hollarda ish yuritish aniq va to‘liq protsessual shaklga ega bo‘ladi. Boshqa hollarda esa faoliyat to‘liq tartibga solinmagan bo‘ladi. Har qanday ish yuritish — ma’muriy huquqning tegishli institutlari moddiy normalari bilan bog‘liq bo‘ladi. Protsessual normalar esa mana shu institutlarga xizmat qiladi. 10.5. Sud ma’muriy-protsessual huquqining mazmuni. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish hamda hal etishda ma’muriy sud ishlarini yuritishni amalga oshirish tartibga soladi. Ushbu kodeksda sudga murojaat qilish huquqi, sudga murojaat qilish shakli, ma’muriy sud ishlarini yuritish prinsiplari, sudning tarkibi, sudyani va ma’muriy
sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilarini rad qilish, ma’muriy ishlarning sudga taalluqliligi va sudlovga tegishliligi, ma’muriy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari, dalillar va isbotlash, ma’muriy sud ishlarini yuritishda dastlabki himoya choralari, ish yuritishni to‘xtatib turish, arizani (shikoyatni) ko‘rmasdan qoldirish, ish yuritishni tugatish, sud xarajatlari, protsessual muddatlar, sud jarimalari va ma’muriy sud ish yurituvi bilan bog‘liq boshqa qoidalar belgilab berilgan. 10.6. Sud ma’muriy-protsessual huquqining tamoyillari. Ma’muriy sud ishlarini yuritish prinsiplari quyidagilardan iborat: Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi Qonun va sud oldida tenglik Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi Taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til Sud muhokamasining oshkoraligi Sud muhokamasining bevositaligi Ma’muriy ishlarni qonun hujjatlari asosida hal qilish Sud hujjatlarining majburiyligi Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi. Ma’muriy ishlar bo‘yicha odil sudlov ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada belgilangan qoidalar bo‘yicha faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. Qonun va sud oldida tenglik. Ma’muriy ishlar bo‘yicha odil sudlov fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan, yuridik shaxslarning esa mulkchilik shaklidan, joylashgan yeridan, shuningdek boshqa holatlardan qat’i nazar qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshiriladi.
sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilarini rad qilish, ma’muriy ishlarning sudga taalluqliligi va sudlovga tegishliligi, ma’muriy sud ishlarini yuritish ishtirokchilari, dalillar va isbotlash, ma’muriy sud ishlarini yuritishda dastlabki himoya choralari, ish yuritishni to‘xtatib turish, arizani (shikoyatni) ko‘rmasdan qoldirish, ish yuritishni tugatish, sud xarajatlari, protsessual muddatlar, sud jarimalari va ma’muriy sud ish yurituvi bilan bog‘liq boshqa qoidalar belgilab berilgan. 10.6. Sud ma’muriy-protsessual huquqining tamoyillari. Ma’muriy sud ishlarini yuritish prinsiplari quyidagilardan iborat: Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi Qonun va sud oldida tenglik Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi Taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til Sud muhokamasining oshkoraligi Sud muhokamasining bevositaligi Ma’muriy ishlarni qonun hujjatlari asosida hal qilish Sud hujjatlarining majburiyligi Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi. Ma’muriy ishlar bo‘yicha odil sudlov ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada belgilangan qoidalar bo‘yicha faqat sud tomonidan amalga oshiriladi. Qonun va sud oldida tenglik. Ma’muriy ishlar bo‘yicha odil sudlov fuqarolarning jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan, yuridik shaxslarning esa mulkchilik shaklidan, joylashgan yeridan, shuningdek boshqa holatlardan qat’i nazar qonun va sud oldida tengligi asosida amalga oshiriladi.
Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi. Odil sudlovni amalga oshirishda sudyalar mustaqildirlar va faqat qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Sudyalar mustaqilligining kafolatlari qonun bilan belgilanadi. Taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi. Ma’muriy sud ishlarini yuritish taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi asosida amalga oshiriladi. Sud xolislik va beg‘arazlikni saqlagan holda, taraflar o‘z protsessual majburiyatlarini bajarishi va o‘zlariga berilgan huquqlarni amalga oshirishi uchun zarur sharoitlar yaratib beradi. Sud ma’muriy ish bo‘yicha barcha haqiqiy holatlarni har tomonlama va to‘liq aniqlash choralarini ko‘radi. Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til. Ma’muriy sud ishlari o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda yuritiladi. Ma’muriy sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan sud protsessi ishtirokchilarining tarjimon orqali ish materiallari bilan tanishish, sud harakatlarida ishtirok etish hamda sudda o‘z ona tilida yoki erkin tanlangan muloqot tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Sud muhokamasi jarayonida qabul qilinadigan sud hujjatlari sud majlisi qaysi tilda o‘tkazilgan bo‘lsa, o‘sha tilda tuziladi. Sud muhokamasining oshkoraligi. Sudlarda ishlar muhokamasi oshkora o‘tkaziladi. Davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni saqlash zarur bo‘lgan taqdirda, ishni yopiq sud majlisida eshitishga yo‘l qo‘yiladi. Ishni yopiq majlisda videokonferensaloqa rejimida eshitishga yo‘l qo‘yilmaydi, bunday majlisning audio- va videoyozuvi esa amalga oshirilmaydi. Eshitish yopiq sud majlisida o‘tkazilgan taqdirda, ishni elektron shaklda shakllantirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi. Odil sudlovni amalga oshirishda sudyalar mustaqildirlar va faqat qonunga bo‘ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Sudyalar mustaqilligining kafolatlari qonun bilan belgilanadi. Taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi. Ma’muriy sud ishlarini yuritish taraflarning tortishuvi va teng huquqliligi asosida amalga oshiriladi. Sud xolislik va beg‘arazlikni saqlagan holda, taraflar o‘z protsessual majburiyatlarini bajarishi va o‘zlariga berilgan huquqlarni amalga oshirishi uchun zarur sharoitlar yaratib beradi. Sud ma’muriy ish bo‘yicha barcha haqiqiy holatlarni har tomonlama va to‘liq aniqlash choralarini ko‘radi. Ma’muriy sud ishlari yuritiladigan til. Ma’muriy sud ishlari o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda yuritiladi. Ma’muriy sud ishlari yuritilayotgan tilni bilmaydigan sud protsessi ishtirokchilarining tarjimon orqali ish materiallari bilan tanishish, sud harakatlarida ishtirok etish hamda sudda o‘z ona tilida yoki erkin tanlangan muloqot tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi. Sud muhokamasi jarayonida qabul qilinadigan sud hujjatlari sud majlisi qaysi tilda o‘tkazilgan bo‘lsa, o‘sha tilda tuziladi. Sud muhokamasining oshkoraligi. Sudlarda ishlar muhokamasi oshkora o‘tkaziladi. Davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni saqlash zarur bo‘lgan taqdirda, ishni yopiq sud majlisida eshitishga yo‘l qo‘yiladi. Ishni yopiq majlisda videokonferensaloqa rejimida eshitishga yo‘l qo‘yilmaydi, bunday majlisning audio- va videoyozuvi esa amalga oshirilmaydi. Eshitish yopiq sud majlisida o‘tkazilgan taqdirda, ishni elektron shaklda shakllantirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ishni yopiq sud majlisida muhokama qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudning hal qiluv qarori barcha hollarda oshkora o‘qib eshittiriladi. Sud muhokamasining bevositaligi. Sud ma’muriy ishni ko‘rib chiqishda ish bo‘yicha barcha dalillarni bevosita tekshirishi shart. Ma’muriy ishlarni qonun hujjatlari asosida hal qilish. Sud ma’muriy ishlarni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, boshqa qonun hujjatlari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari asosida hal qiladi. Sud ma’muriy ishni ko‘rayotganda ma’muriy organning hujjati qonunga muvofiq emasligini, shu jumladan hujjat vakolat doirasidan chetga chiqilgan holda qabul qilinganligini aniqlasa, qonunga muvofiq qaror qabul qiladi. Nizoli munosabatni tartibga soluvchi huquq normalari mavjud bo‘lmagan taqdirda, sud shunga o‘xshash munosabatlarni tartibga soladigan huquq normalarini qo‘llaydi, bunday normalar ham mavjud bo‘lmaganda esa nizoni qonunlarning umumiy asoslari va mazmunidan kelib chiqib hal qiladi. Ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqishda qonun hujjatlaridagi barcha bartaraf etib bo‘lmaydigan ziddiyatlar va noaniqliklar fuqarolar va yuridik shaxslarning foydasiga talqin etiladi. Sud hujjatlarining majburiyligi. Qonuniy kuchga kirgan sud hujjatlari barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir hamda O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi lozim. Sud hujjatlarini bajarmaslik ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada va boshqa qonunlarda belgilangan javobgarlikka sabab bo‘ladi. 10.7.Ma’muriy sud ishini yuritishning umumiy qoidalari.
Ishni yopiq sud majlisida muhokama qilish to‘g‘risida ajrim chiqariladi. Sudning hal qiluv qarori barcha hollarda oshkora o‘qib eshittiriladi. Sud muhokamasining bevositaligi. Sud ma’muriy ishni ko‘rib chiqishda ish bo‘yicha barcha dalillarni bevosita tekshirishi shart. Ma’muriy ishlarni qonun hujjatlari asosida hal qilish. Sud ma’muriy ishlarni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari, boshqa qonun hujjatlari, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari asosida hal qiladi. Sud ma’muriy ishni ko‘rayotganda ma’muriy organning hujjati qonunga muvofiq emasligini, shu jumladan hujjat vakolat doirasidan chetga chiqilgan holda qabul qilinganligini aniqlasa, qonunga muvofiq qaror qabul qiladi. Nizoli munosabatni tartibga soluvchi huquq normalari mavjud bo‘lmagan taqdirda, sud shunga o‘xshash munosabatlarni tartibga soladigan huquq normalarini qo‘llaydi, bunday normalar ham mavjud bo‘lmaganda esa nizoni qonunlarning umumiy asoslari va mazmunidan kelib chiqib hal qiladi. Ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqishda qonun hujjatlaridagi barcha bartaraf etib bo‘lmaydigan ziddiyatlar va noaniqliklar fuqarolar va yuridik shaxslarning foydasiga talqin etiladi. Sud hujjatlarining majburiyligi. Qonuniy kuchga kirgan sud hujjatlari barcha davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir hamda O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi lozim. Sud hujjatlarini bajarmaslik ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada va boshqa qonunlarda belgilangan javobgarlikka sabab bo‘ladi. 10.7.Ma’muriy sud ishini yuritishning umumiy qoidalari.
Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. Ma’muriy sud ishlarini yuritish vazifalari quyidagilardan iborat: ma’muriy organlar bilan munosabatlarda qonun ustuvorligini, fuqarolar, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning (bundan buyon matnda yuridik shaxslar deb yuritiladi) huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash; ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida qonuniylikni mustahkamlash hamda huquqbuzarliklarning oldini olishga ko‘maklashish; qonunga va sudga nisbatan hurmat munosabatini shakllantirish. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish hamda hal etishda ma’muriy sud ishlarini yuritishni amalga oshirish tartibiga nisbatan tatbiq etiladi. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritishga nisbatan tatbiq etilmaydi. Har qanday manfaatdor shaxs o‘zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ma’muriy sudga (sudga) murojaat qilishga haqli. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda, sudga prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar murojaat qilishga haqli.
Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi va boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi. Ma’muriy sud ishlarini yuritish vazifalari quyidagilardan iborat: ma’muriy organlar bilan munosabatlarda qonun ustuvorligini, fuqarolar, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning (bundan buyon matnda yuridik shaxslar deb yuritiladi) huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash; ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida qonuniylikni mustahkamlash hamda huquqbuzarliklarning oldini olishga ko‘maklashish; qonunga va sudga nisbatan hurmat munosabatini shakllantirish. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish hamda hal etishda ma’muriy sud ishlarini yuritishni amalga oshirish tartibiga nisbatan tatbiq etiladi. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksi ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritishga nisbatan tatbiq etilmaydi. Har qanday manfaatdor shaxs o‘zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ma’muriy sudga (sudga) murojaat qilishga haqli. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda, sudga prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar murojaat qilishga haqli.
Sudga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas. Sudga murojaat qilish: fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlar bo‘yicha, shuningdek ushbu Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksida nazarda tutilgan boshqa hollarda — ariza (shikoyat) va iltimosnoma shaklida; apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyasi sudlariga murojaat etilganda, shuningdek Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksida hamda boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda shikoyat (protest) shaklida amalga oshiriladi. Murojaat va unga ilova qilinadigan hujjatlar sudga elektron hujjat tarzida yuborilishi mumkin. Ma’muriy ish ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari tomonidan sudga taqdim etilgan yoxud sud tomonidan talab qilib olingan hujjatlar, shuningdek qog‘ozda rasmiylashtirilgan sud hujjatlari va boshqa hujjatlar asosida shakllantiriladi. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilishi mumkin. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilgan hollarda, ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari o‘zlarining elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlangan hujjatlarni sudga elektron shaklda taqdim etishga haqli. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari tomonidan sudga taqdim etilgan yozma hujjatlar ishga elektron shaklda qo‘shib qo‘yiladi, shundan so‘ng yozma hujjatlar ularni taqdim etgan shaxslarga qaytariladi. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilgan taqdirda, sud hujjatlari sudyaning (sudyalarning) elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlanadi, sud majlislarining hamda alohida protsessual harakatlarning bayonnomalari esa raislik qiluvchining va sud majlisi kotibining elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlanadi. Elektron shakldagi ma’muriy ishni boshqa ma’muriy sudga yoki boshqa organga o‘tkazish axborot tizimi orqali amalga oshiriladi.
Sudga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas. Sudga murojaat qilish: fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlar bo‘yicha, shuningdek ushbu Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksida nazarda tutilgan boshqa hollarda — ariza (shikoyat) va iltimosnoma shaklida; apellyatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyasi sudlariga murojaat etilganda, shuningdek Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksida hamda boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda shikoyat (protest) shaklida amalga oshiriladi. Murojaat va unga ilova qilinadigan hujjatlar sudga elektron hujjat tarzida yuborilishi mumkin. Ma’muriy ish ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari tomonidan sudga taqdim etilgan yoxud sud tomonidan talab qilib olingan hujjatlar, shuningdek qog‘ozda rasmiylashtirilgan sud hujjatlari va boshqa hujjatlar asosida shakllantiriladi. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilishi mumkin. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilgan hollarda, ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari o‘zlarining elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlangan hujjatlarni sudga elektron shaklda taqdim etishga haqli. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar va ma’muriy sud ishlarini yuritishning boshqa ishtirokchilari tomonidan sudga taqdim etilgan yozma hujjatlar ishga elektron shaklda qo‘shib qo‘yiladi, shundan so‘ng yozma hujjatlar ularni taqdim etgan shaxslarga qaytariladi. Ma’muriy ish elektron shaklda shakllantirilgan taqdirda, sud hujjatlari sudyaning (sudyalarning) elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlanadi, sud majlislarining hamda alohida protsessual harakatlarning bayonnomalari esa raislik qiluvchining va sud majlisi kotibining elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlanadi. Elektron shakldagi ma’muriy ishni boshqa ma’muriy sudga yoki boshqa organga o‘tkazish axborot tizimi orqali amalga oshiriladi.
Elektron shaklda shakllantirilgan ma’muriy ish qog‘ozdagi ko‘chirma nusxasiga ega bo‘lishi mumkin. Sud hal qiluv qarori, ajrim, qaror shaklidagi sud hujjatlarini qabul qiladi. Birinchi instansiya sudida ishni mazmunan ko‘rish natijalari bo‘yicha hal qiluv qarori, qaror qabul qilinadi. Apellyatsiya va kassatsiya shikoyatlarini (protestlarini) ko‘rish natijalari bo‘yicha apellyatsiya va kassatsiya instansiyalari sudlari tomonidan, shuningdek apellyatsiya, kassatsiya va nazorat shikoyatlarini (protestlarini) ko‘rish natijalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining ma’muriy ishlar bo‘yicha sudlov hay’ati tomonidan qarorlar qabul qilinadi. Nazorat tartibida sud hujjatlarini qayta ko‘rish natijalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati tomonidan qarorlar qabul qilinadi. Ish mazmunan hal etilmasdan qabul qilinadigan sud hujjatlari ajrimlar shaklida chiqariladi. 10.7.1. Ma’muriy ishlarning sudga taalluqliligi va sudlovga tegishlilik. Ma’muriy sudga fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi, ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar taalluqlidir, bundan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudiga, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga, iqtisodiy sudlarga va harbiy sudlarga taalluqli ishlar mustasno. Qonun bilan ma’muriy sudga taalluqli ishlar jumlasiga boshqa ishlar ham kiritilishi mumkin. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, ma’muriy sud o‘ziga taalluqli ishlarni fuqarolar, yuridik shaxslar va ma’muriy organlar, shuningdek o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi hududida amalga oshirayotgan chet el yuridik shaxslari, xalqaro tashkilotlar, chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ishtirokida ko‘radi.
Elektron shaklda shakllantirilgan ma’muriy ish qog‘ozdagi ko‘chirma nusxasiga ega bo‘lishi mumkin. Sud hal qiluv qarori, ajrim, qaror shaklidagi sud hujjatlarini qabul qiladi. Birinchi instansiya sudida ishni mazmunan ko‘rish natijalari bo‘yicha hal qiluv qarori, qaror qabul qilinadi. Apellyatsiya va kassatsiya shikoyatlarini (protestlarini) ko‘rish natijalari bo‘yicha apellyatsiya va kassatsiya instansiyalari sudlari tomonidan, shuningdek apellyatsiya, kassatsiya va nazorat shikoyatlarini (protestlarini) ko‘rish natijalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining ma’muriy ishlar bo‘yicha sudlov hay’ati tomonidan qarorlar qabul qilinadi. Nazorat tartibida sud hujjatlarini qayta ko‘rish natijalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati tomonidan qarorlar qabul qilinadi. Ish mazmunan hal etilmasdan qabul qilinadigan sud hujjatlari ajrimlar shaklida chiqariladi. 10.7.1. Ma’muriy ishlarning sudga taalluqliligi va sudlovga tegishlilik. Ma’muriy sudga fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi, ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar taalluqlidir, bundan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudiga, fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlarga, iqtisodiy sudlarga va harbiy sudlarga taalluqli ishlar mustasno. Qonun bilan ma’muriy sudga taalluqli ishlar jumlasiga boshqa ishlar ham kiritilishi mumkin. Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, ma’muriy sud o‘ziga taalluqli ishlarni fuqarolar, yuridik shaxslar va ma’muriy organlar, shuningdek o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi hududida amalga oshirayotgan chet el yuridik shaxslari, xalqaro tashkilotlar, chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ishtirokida ko‘radi.
O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari ma’muriy sudga, boshqalari esa fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga taalluqli bo‘lgan bir nechta talab birlashtirilgan taqdirda, barcha talablar fuqarolik ishlari bo‘yicha sudda ko‘rilishi lozim. O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari ma’muriy sudga, boshqalari esa iqtisodiy sudga taalluqli bo‘lgan bir nechta talabni birlashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ma’muriy sud tomonidan quyidagi toifadagi ishlar hal etiladi: 1) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 2) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 3) saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 4) notarial harakatni amalga oshirish, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozishni ro‘yxatga olish rad etilganligi yoki notariusning yoxud fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi mansabdor shaxsining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 5) davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etish yoxud belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishdan bo‘yin tovlash ustidan shikoyat qilish to‘g‘risidagi ishlarni hal qiladi. Sud fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan yuzaga keladigan, qonun bilan o‘zining vakolatiga kiritilgan boshqa ishlarni ham hal qiladi. 10.7.2. Ma’muriy ish bo‘yicha dalillar va isbotlash
O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari ma’muriy sudga, boshqalari esa fuqarolik ishlari bo‘yicha sudga taalluqli bo‘lgan bir nechta talab birlashtirilgan taqdirda, barcha talablar fuqarolik ishlari bo‘yicha sudda ko‘rilishi lozim. O‘zaro bog‘liq bo‘lib, ba’zilari ma’muriy sudga, boshqalari esa iqtisodiy sudga taalluqli bo‘lgan bir nechta talabni birlashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ma’muriy sud tomonidan quyidagi toifadagi ishlar hal etiladi: 1) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 2) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan qarorlari, harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 3) saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 4) notarial harakatni amalga oshirish, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozishni ro‘yxatga olish rad etilganligi yoki notariusning yoxud fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi mansabdor shaxsining harakatlari (harakatsizligi) yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 5) davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etish yoxud belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishdan bo‘yin tovlash ustidan shikoyat qilish to‘g‘risidagi ishlarni hal qiladi. Sud fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan yuzaga keladigan, qonun bilan o‘zining vakolatiga kiritilgan boshqa ishlarni ham hal qiladi. 10.7.2. Ma’muriy ish bo‘yicha dalillar va isbotlash
Ish bo‘yicha dalillar ushbu Ma’muriy sud ishlarini yuritish kodeksda va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan tartibda olingan faktlar haqidagi ma’lumotlar bo‘lib, ular asosida sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arz qilingan talablari va e’tirozlarini asoslovchi holatlar, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlaydi. Bunday ma’lumotlar yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosalari, mutaxassislarning maslahatlari (tushuntirishlari), guvohlarning ko‘rsatuvlari, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlari bilan aniqlanadi. Qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Isbotlash ishni mazmunan ko‘rish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni aniqlash maqsadida dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashdan iboratdir. Ishda ishtirok etuvchi har bir shaxs o‘z talablari va e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan holatlarni isbotlashi kerak. Ma’muriy organlarning nizolashilayotgan hujjatlarining, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari qarorlarining, ular mansabdor shaxslari harakatlarining (harakatsizligining) qonuniyligini isbotlash majburiyati tegishli organlar va mansabdor shaxslar zimmasiga yuklatiladi. Mazkur organlar va mansabdor shaxslar o‘z e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan faktlarni ham tasdiqlashi shart. Ishda ishtirok etuvchi har bir shaxs o‘zining arz qilingan talablari va e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan dalillarni ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar oldida, agar ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, sud majlisi boshlanguniga qadar yoki sud belgilagan muddat doirasida ochib berishi kerak. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar faqat ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar oldindan tanishtirilgan dalillarga asoslanishga haqli. Agar taraf sud tomonidan talab etilayotgan dalilni o‘zida ushlab turgan va sud so‘rovi bilan belgilangan muddatda uni taqdim etmayotgan bo‘lsa, undagi ma’lumotlar shu taraf manfaatlariga qarshi qaratilgan deb faraz qilinadi va u tomonidan tan olingan deb hisoblanadi.
Ish bo‘yicha dalillar ushbu Ma’muriy sud ishlarini yuritish kodeksda va boshqa qonunlarda nazarda tutilgan tartibda olingan faktlar haqidagi ma’lumotlar bo‘lib, ular asosida sud ishda ishtirok etuvchi shaxslarning arz qilingan talablari va e’tirozlarini asoslovchi holatlar, shuningdek nizoni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa holatlar mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlaydi. Bunday ma’lumotlar yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosalari, mutaxassislarning maslahatlari (tushuntirishlari), guvohlarning ko‘rsatuvlari, ishda ishtirok etuvchi shaxslarning tushuntirishlari bilan aniqlanadi. Qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Isbotlash ishni mazmunan ko‘rish uchun ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarni aniqlash maqsadida dalillarni to‘plash, tekshirish va baholashdan iboratdir. Ishda ishtirok etuvchi har bir shaxs o‘z talablari va e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan holatlarni isbotlashi kerak. Ma’muriy organlarning nizolashilayotgan hujjatlarining, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari qarorlarining, ular mansabdor shaxslari harakatlarining (harakatsizligining) qonuniyligini isbotlash majburiyati tegishli organlar va mansabdor shaxslar zimmasiga yuklatiladi. Mazkur organlar va mansabdor shaxslar o‘z e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan faktlarni ham tasdiqlashi shart. Ishda ishtirok etuvchi har bir shaxs o‘zining arz qilingan talablari va e’tirozlariga asos qilib keltirayotgan dalillarni ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar oldida, agar ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, sud majlisi boshlanguniga qadar yoki sud belgilagan muddat doirasida ochib berishi kerak. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar faqat ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar oldindan tanishtirilgan dalillarga asoslanishga haqli. Agar taraf sud tomonidan talab etilayotgan dalilni o‘zida ushlab turgan va sud so‘rovi bilan belgilangan muddatda uni taqdim etmayotgan bo‘lsa, undagi ma’lumotlar shu taraf manfaatlariga qarshi qaratilgan deb faraz qilinadi va u tomonidan tan olingan deb hisoblanadi.
10.7.3. Ma’muriy sud ishlarini yuritishda dastlabki himoya choralari. Ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasiga ko‘ra sud, agar: 1) ma’muriy ish bo‘yicha hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar arizachining yoki manfaatida ariza berilgan shaxsning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishining aniq xavfi mavjud bo‘lsa; 2) arizachining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini bunday choralar ko‘rmay turib, himoya qilish mumkin bo‘lmasa yoki qiyin bo‘lsa dastlabki himoya choralarini ko‘rishi mumkin. Quyidagilar dastlabki himoya choralari bo‘lishi mumkin: 1) javobgarga muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqiqlash; 2) boshqa shaxslarga nizo predmetiga taalluqli bo‘lgan muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqiqlash; 3) mol-mulkni realizatsiya qilishni to‘xtatib turish; 4) ma’muriy organning, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining nizolashilayotgan hujjati ijrosini to‘liq yoki qisman to‘xtatib turish. Sud tomonidan bir vaqtning o‘zida bir nechta dastlabki himoya choralari ko‘rilishi mumkin. Dastlabki himoya choralari arz qilingan talabga mos bo‘lishi kerak. 10.8. Sud ma’muriy-protsessual huquqi sub’ektlari. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar va odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar ma’muriy sud ishlarini yuritish ishtirokchilaridir. Taraflar, uchinchi shaxslar, prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar o‘z zimmalariga yuklatilgan vakolatlarga ko‘ra ishda ishtirok etuvchi shaxslardir. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish, rad qilish to‘g‘risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, savollar berish, iltimosnomalar kiritish, arz qilish, sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish, ishni ko‘rish
10.7.3. Ma’muriy sud ishlarini yuritishda dastlabki himoya choralari. Ishda ishtirok etuvchi shaxsning arizasiga ko‘ra sud, agar: 1) ma’muriy ish bo‘yicha hal qiluv qarori qabul qilinguniga qadar arizachining yoki manfaatida ariza berilgan shaxsning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishining aniq xavfi mavjud bo‘lsa; 2) arizachining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini bunday choralar ko‘rmay turib, himoya qilish mumkin bo‘lmasa yoki qiyin bo‘lsa dastlabki himoya choralarini ko‘rishi mumkin. Quyidagilar dastlabki himoya choralari bo‘lishi mumkin: 1) javobgarga muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqiqlash; 2) boshqa shaxslarga nizo predmetiga taalluqli bo‘lgan muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqiqlash; 3) mol-mulkni realizatsiya qilishni to‘xtatib turish; 4) ma’muriy organning, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organining nizolashilayotgan hujjati ijrosini to‘liq yoki qisman to‘xtatib turish. Sud tomonidan bir vaqtning o‘zida bir nechta dastlabki himoya choralari ko‘rilishi mumkin. Dastlabki himoya choralari arz qilingan talabga mos bo‘lishi kerak. 10.8. Sud ma’muriy-protsessual huquqi sub’ektlari. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar va odil sudlovni amalga oshirishga ko‘maklashuvchi shaxslar ma’muriy sud ishlarini yuritish ishtirokchilaridir. Taraflar, uchinchi shaxslar, prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar o‘z zimmalariga yuklatilgan vakolatlarga ko‘ra ishda ishtirok etuvchi shaxslardir. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko‘chirmalar olish, ko‘chirma nusxa olish, rad qilish to‘g‘risida arz qilish, dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish, savollar berish, iltimosnomalar kiritish, arz qilish, sudga og‘zaki va yozma tushuntirishlar berish, ishni ko‘rish
davomida yuzaga keladigan barcha masalalar bo‘yicha o‘z vajlarini, xulosalarini taqdim qilish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz bildirish, sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) hamda ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada o‘zlariga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga ega. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada nazarda tutilgan protsessual majburiyatlarga ega va ular o‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanishi kerak. Arizachi va javobgar ma’muriy sud ishlarini yuritishdagi taraflardir. O‘zlarining huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida talab taqdim etayotgan yoki manfaatlarini ko‘zlab talab taqdim etilgan fuqarolar va yuridik shaxslar arizachilardir. Ariza (shikoyat) talabi qaratilgan ma’muriy organlar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ularning mansabdor shaxslari javobgarlardir. Taraflar teng protsessual huquqlardan foydalanadi. 10.9. Ma’muriy sud ishini yuritish bosqichlari. - Ish qo‘zg‘atish - Ishni sud muhokamasiga tayyorlash - Sud muhokamasi - Sudning hal qiluv qarori 10.10. Ma’muriy da’vo nazariyasi. Har qanday manfaatdor shaxs o‘zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ma’muriy sudga (sudga) murojaat qilishga haqli. Fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi
davomida yuzaga keladigan barcha masalalar bo‘yicha o‘z vajlarini, xulosalarini taqdim qilish, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e’tiroz bildirish, sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish (protest keltirish) hamda ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada o‘zlariga berilgan boshqa protsessual huquqlardan foydalanish huquqiga ega. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksdada nazarda tutilgan protsessual majburiyatlarga ega va ular o‘zlariga tegishli barcha protsessual huquqlardan insofli ravishda foydalanishi kerak. Arizachi va javobgar ma’muriy sud ishlarini yuritishdagi taraflardir. O‘zlarining huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida talab taqdim etayotgan yoki manfaatlarini ko‘zlab talab taqdim etilgan fuqarolar va yuridik shaxslar arizachilardir. Ariza (shikoyat) talabi qaratilgan ma’muriy organlar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ularning mansabdor shaxslari javobgarlardir. Taraflar teng protsessual huquqlardan foydalanadi. 10.9. Ma’muriy sud ishini yuritish bosqichlari. - Ish qo‘zg‘atish - Ishni sud muhokamasiga tayyorlash - Sud muhokamasi - Sudning hal qiluv qarori 10.10. Ma’muriy da’vo nazariyasi. Har qanday manfaatdor shaxs o‘zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ma’muriy sudga (sudga) murojaat qilishga haqli. Fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi
ma’muriy ishlar bo‘yicha, shuningdek ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksda nazarda tutilgan boshqa hollarda — ariza (shikoyat) va iltimosnoma shaklida sudga murojaat qilishi mumkin. Ma’muriy da’vo (shikoyat) tushunchasini da’voni tushunish bo‘yicha umumiy yondashuvdan alohida ajratishning maqbulligi to‘g‘risida protsessualist olimlar o‘rtasida yagona fikr mavjud emas. Ularning ba’zilari ma’muriy da’vo (shikoyat)ni huquqning barcha sohalariga xos bo‘lgan umumiy tushunchaning bir turi deb hisoblashadi. Ushbu yondashuv ma’muriy va jinoiy da’volarni alohida ajratish imkonini beradi. Boshqalar esa da’voni fuqarolik protsessining kategoriyasi ekanligidan kelib chiqib ommaviy (ma’muriy) da’vo (ma’muriy, jinoiy) bo‘lishi mumkin deb hisolaydilar. Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeks qabul qilinishi bilan kodeksda fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlar bo‘yicha ariza (shikoyat) bilan sudga murojaat etishi belgilab berildi. Ya’ni ilgari bu fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan “da’vo arizasi” tushunchasidan voz kechilib “ariza (shikoyat)” tarzida ifodalanishi o‘rnatildi. Bu esa fuqarolik protsessidagi “da’vo” tushunchasidan “ma’muriy shikoyat” tushunchasini farqlash imkonini beradi. Ma’muriy shikoyat elemenlari. Ma’muriy shikoyat elementlari – bu uning tarkibiy qismlari bo‘lib, ular ma’lum bir ma’muriy shikoyatning mohiyatini, huquqiy tabiatini ifodalaydi. Aynan ma’muriy shikoyat elementlari uni da’vo tushunchasidan farqlash imkonini beradi. Demak, ma’muriy shikoyat elementlari qo‘yidagilardir: 1) ma’muriy shikoyat predmeti ma’muriy javobgarga nisbatan ma’muriy shikoyat qiluvchining moddiy-huquqiy talabidir. Ma’muriy shikoyat predmetiga quyidagilar kiradi: a) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizo; b) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy
ma’muriy ishlar bo‘yicha, shuningdek ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksda nazarda tutilgan boshqa hollarda — ariza (shikoyat) va iltimosnoma shaklida sudga murojaat qilishi mumkin. Ma’muriy da’vo (shikoyat) tushunchasini da’voni tushunish bo‘yicha umumiy yondashuvdan alohida ajratishning maqbulligi to‘g‘risida protsessualist olimlar o‘rtasida yagona fikr mavjud emas. Ularning ba’zilari ma’muriy da’vo (shikoyat)ni huquqning barcha sohalariga xos bo‘lgan umumiy tushunchaning bir turi deb hisoblashadi. Ushbu yondashuv ma’muriy va jinoiy da’volarni alohida ajratish imkonini beradi. Boshqalar esa da’voni fuqarolik protsessining kategoriyasi ekanligidan kelib chiqib ommaviy (ma’muriy) da’vo (ma’muriy, jinoiy) bo‘lishi mumkin deb hisolaydilar. Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeks qabul qilinishi bilan kodeksda fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlar bo‘yicha ariza (shikoyat) bilan sudga murojaat etishi belgilab berildi. Ya’ni ilgari bu fuqarolik protsessual kodeksida belgilangan “da’vo arizasi” tushunchasidan voz kechilib “ariza (shikoyat)” tarzida ifodalanishi o‘rnatildi. Bu esa fuqarolik protsessidagi “da’vo” tushunchasidan “ma’muriy shikoyat” tushunchasini farqlash imkonini beradi. Ma’muriy shikoyat elemenlari. Ma’muriy shikoyat elementlari – bu uning tarkibiy qismlari bo‘lib, ular ma’lum bir ma’muriy shikoyatning mohiyatini, huquqiy tabiatini ifodalaydi. Aynan ma’muriy shikoyat elementlari uni da’vo tushunchasidan farqlash imkonini beradi. Demak, ma’muriy shikoyat elementlari qo‘yidagilardir: 1) ma’muriy shikoyat predmeti ma’muriy javobgarga nisbatan ma’muriy shikoyat qiluvchining moddiy-huquqiy talabidir. Ma’muriy shikoyat predmetiga quyidagilar kiradi: a) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizo; b) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy
organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan qarorlari, harakatlari (harakatsizligi); v) saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari); g) notarial harakatni amalga oshirish, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozishni ro‘yxatga olish rad etilganligi yoki notariusning yoxud fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi mansabdor shaxsining harakatlari (harakatsizligi); d) davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etish yoxud belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishdan bo‘yin tovlash; ye) ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan yuzaga keladigan nizo. 2) ma’muriy shikoyatning asosi – ma’muriy da’vogar o‘zining moddiy- huquqiy talabini asoslaydigan yuridik faktlardir. Ma’muriy shikoyat asoslarini faktlarning mavjudligi yoki mavjud emasligini tasdiqlash uchun foydalaniladigan dalillardan farqlash lozim. 3) moddiy-huquqiy nizo ishtirokchilarining sub’ekt tarkibi (ma’muriy shikoyatchi (arizachi) va ma’muriy javobgar) Dastlab, sub’ekt tarkibi ma’muriy shikoyat arizasini topshirishda ma’muriy arizachi tomonidan belgilanadi. Keyinchalik, qonunchilikda belgilangan tartibda tuzatilishi mumkin. (masalan, protsessual merosxo‘rlikda yoki nomuvofiq ma’muuriy javobgarni almashtirishda). Ma’muriy shikoyat turlari. Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksga ko‘ra qo‘yidagi turlarini tasniflash mumkin: 1) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 2) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan
organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan qarorlari, harakatlari (harakatsizligi); v) saylov komissiyalarining xatti-harakatlari (qarorlari); g) notarial harakatni amalga oshirish, fuqarolik holati dalolatnomalarini yozishni ro‘yxatga olish rad etilganligi yoki notariusning yoxud fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi mansabdor shaxsining harakatlari (harakatsizligi); d) davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni rad etish yoxud belgilangan muddatda davlat ro‘yxatidan o‘tkazishdan bo‘yin tovlash; ye) ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlardan yuzaga keladigan nizo. 2) ma’muriy shikoyatning asosi – ma’muriy da’vogar o‘zining moddiy- huquqiy talabini asoslaydigan yuridik faktlardir. Ma’muriy shikoyat asoslarini faktlarning mavjudligi yoki mavjud emasligini tasdiqlash uchun foydalaniladigan dalillardan farqlash lozim. 3) moddiy-huquqiy nizo ishtirokchilarining sub’ekt tarkibi (ma’muriy shikoyatchi (arizachi) va ma’muriy javobgar) Dastlab, sub’ekt tarkibi ma’muriy shikoyat arizasini topshirishda ma’muriy arizachi tomonidan belgilanadi. Keyinchalik, qonunchilikda belgilangan tartibda tuzatilishi mumkin. (masalan, protsessual merosxo‘rlikda yoki nomuvofiq ma’muuriy javobgarni almashtirishda). Ma’muriy shikoyat turlari. Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi kodeksga ko‘ra qo‘yidagi turlarini tasniflash mumkin: 1) idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar yuzasidan nizolashish to‘g‘risidagi; 2) davlat boshqaruvi organlarining, ma’muriy-huquqiy faoliyatni amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan boshqa organlarning (bundan buyon matnda ma’muriy organlar deb yuritiladi), fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining va ular mansabdor shaxslarining qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hamda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning huquqlarini va qonun bilan qo‘riqlanadigan