MARKAZIY ASAB TIZIMINI SUSAYTIRUVCHI MODDALAR Reja: 1. Markaziy asab tizimi faoliyatini susaytiruvchi moddalar 2.Narkoz uchun ishlatiladigan moddalar 3. Tinchlantiruvchi anestetik moddalar va ularning antogonistlari. 4. Uxlatuvchi moddalar. Neyroleptiklar Tayanch tushunchalar: Markaziy nerv tizimiga ta’sir etadigan vositalar, susaytiruvchilar, narkoz uchun ishlatiladigan vositalar, grekcha narke, narkosis– bexushlik, karaxtlik, Narkoz davrida organizmda bo‘ladigan o‘zgarishlar, Narkoz turlari. Noingalyasion narkotiklar. Markaziy nerv tizimiga ta’sir etadigan vositalar Ma’lumki, nerv tizimi odam va hayvon organizmida asosiy tizimlardan biri hisoblanadi. Zero u butun organ va tizimlar faoliyatini boshqaradi va nazorat qilib turadi. Nerv tizimi uchta qismdan iborat; 1.Markaziy nerv tizimi 2.Vegetativ nerv tizimi- efferent 3.Sezuvchan nervlar-afferent Barcha dori moddalari kelib chiqishi, ximiyaviy va fizikaviy xossalari, qo‘llash usuliga qaramasdan ozmi-ko‘pmi markaziy nerv sistemasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu moddalar markaziy nerv sistemasiga ta’siri to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki egri yo‘llar bilan amalga oshadi. Markaziy nerv tizimiga ta’sir etuvchi moddalar ta’sir mexanizmiga qarab 2 guruhga bo‘linadi. I.Susaytiruvchilar 1.Narkoz chaqiruvchilar 2.Spirtlar 3.Uxlatuvchi vositalar 4. Neyroleptiklar 5.Qaltiroqqa qarshi modda 6. Tinchlantiruvchilar 7.Umumiy og‘riqsizlantiruvchilar 8. Isitma tushuruvchilar II.Qo‘zg‘atuvchilar 1.Kofein 2.Kamfora 3.Korozol va kardiamin 4. Strixnin 5.Antidepressantlar 6.Nafas stimulyatorlar 7. Xar xil stimulyatorlar Narkoz uchun ishlatiladigan vositalar. Bu guruxni umumiy og‘riq qoldiruvchilar – umumiy anestetiklar deb ataladi. Chunki ularni qaysi yo‘l bilan organizmga yuborilsa, narkoz holati qo‘zatiladi. Narkoz so‘zi grekcha narke, narkosis– bexushlik, karaxtlik so‘zlaridan olingan. Narkoz-bu es-xush vaqtinchalik yo‘qolib, og‘riq va boshqa sezgilar bilinmasligi, skelet mushaklari bo‘shashishi va erkin harakatni yo‘qolishi bilan ifodalanadi. Bu moddalar kichik dozalarda uyqu chaqiruvchi, katta dozalarda narkoz chaqiruvchi ta’sir etadi. Qadim zamonlardan biri narkotik holatni yuzaga keltirish uchun har xil moddalar qo‘llanib kelingan, lekin 1846 yil 16-oktyabrda e’lon qilindi. Tish doktori Morton 1 chi bo‘lib efirni narkotik ta’sirini namoyish qildi. 1847 yilda J.Simpson xloroformni yosh bolada qo‘llab, operatsiya o‘tkazdi. 1847 yilda Nikolay Pirogov 1- chi bo‘lib efirni hayvonlarda narkotik ta’sirini kuzatgan. Narkoz organizmda 4 bosqichdao‘tadi. 1-bosqich. Analgeziya davri. Bunda mol bir oz bexushlanadi, og‘riq sezish yo‘qola boshlaydi, organizm bo‘shashadi. 2-bosqich. Qo‘zg‘alish davri. Narkoz vaqtida mol tabiiy bo‘lmagan harakat qilishi, ko‘z qorachig‘i kengayishi, og‘zidan suv oqadi, qusish mumkin. 3-bosqich. Xirurgik narkoz davri. Bunda yuqoridagi qo‘zg‘alishlar pasayib, mol tinchlanadi, muskullar tonusi bo‘shashadi harakat va ba’zi reflekslar yo‘qoladi, nafas, puls sekinlashadi. Narkotik modda qonda konsentratsiyasi oshgan sari nerv sistemasi faoliyati ko‘proq susayadi va hayvon uyquga uxshash tinch holatga o‘tadi. 4-bosqich. Tiklanish davri. Narkotik moddalarni organizmga yuborish to‘xtatilgandan so‘ng uni qonda konsentratsiyasi kamayib borgan sari uyg‘onish boshlanadi. Narkoz davrida organizmda bo‘ladigan o‘zgarishlar Bunda muskul tonusi, reflekslar asliga keladi. Sezgi paydo bo‘ladi. Narkoz vaqtida MNS ning hamma bo‘limi falajlanadi, lekin uzunchoq miya ozroq, qaysikim nafas olish va Yurak ishini ta’minlaydi. Narkozda hamma organ va to‘qimalar funksiyasi pasayadi, ovqat hazm qilish, buyrak faoliyati sekinlashadi, bachodan bo‘shashadi, fermentlar aktivligi susayadi, qon bosimi pasayadi. Narkoz ahamiyati. Narkoz yo‘li bilan veterinariyada murakkab va uzoq muddatli operatsiyalar o‘tkaziladi, narkozdan keyin kesilgan joyni tuzalishi tezlashadi, maxsuldorlik pasaymaydi, nerv xo‘jayralari tez tiklanadi. Qarshi ko‘rsatma. Oriq, bo‘g‘oz, Yurak-qon tomir kasalliklarida, nafas organlari kasalliklarida so‘yiladigan hayvonlarga qo‘llash taqiqlanadi. Narkoz turlari. 1.Oddiy narkoz- bunda bitta narkotik modda qo‘llaniladi. 2.Aralash narkoz- bir necha narkotik moddalar aralashtirilib qo‘llaniladi. 3.Kombinatsiyalashgan narkoz- narkotiklar organizmga har xil yo‘llar bilan yuboriladi. 4.Potensirlangan narkoz- bunda narkotik modda ta’siri cho‘zilib, ziyonli ta’siri kamaytiriladi. Noingalyasion narkotiklar Amaliyotda hayvonlarga ko‘pincha noingalyasion narkotiklar qo‘llaniladi. bu moddalar og‘iz orqali, in’eksiya yo‘li bilan rektal yo‘l bilan yuboriladi. Bu yo‘llar bilan yuborish shu bilan qulayki, bunda uzoq muddat narkoz berish uchun kutilgan natija beradi. Hayvonni tez vaqt ichida narkozlash mumkin. Hayvonni uzoq vaqt fiksatsiya qilib turilmaydi. Preparatlari ko‘p. 1.Xlorgidrat-Chloratum hydratum. Rangsiz, yaltiroq kristaldir, o‘tkir xidli, achchiq ta’mli (B gruppasida) suvda yaxshi eriydi. Ta’siri. Maxalliy ta’sirga ega. Teriga 5-20% li eritmasi uzoq ta’sirlantirilsa yallig‘lanishga olib keladi. 3-5% li eritmalari ichirilsa, qusish va ich ketish chaqiradi. Teri ostiga yuborilganda to‘qimalarda nekroz va yallig‘lanish chaqiradi. Qonga so‘rilgach, markaziy nerv sistemasida to‘planadi va avval bosh miya, keyin orqa miya, agar doza oshirilsa uzunchoq miyani falajlaydi. Venaga yuborilganda qo‘zg‘alish bosqichisiz susayish, uyqu va narkoz chaqiradi. Narkoz bir necha minutdan keyin boshlanib, 1 soat davom etadi. Narkozdan keyingi uyqu-6 soat. Qo‘llash. Narkoz chaqiruvchi modda sifatida otlar, cho‘chqalar,itlar, quyonlarga qo‘llaniladi. qoramollarga qo‘llash xavfli. Hayvonlarga vena tomiriga 5-10% li eritma shaklida to‘g‘ri ichakka ham 7-10% eritma shaklida shilliq moddalarga aralashtirib yuboriladi. Tinchlantiruvchi, qaltiroqqa qarshi, uyqu chaqiruvchi dori sifatida kuchli qo‘zg‘alishlarda, bachodon va to‘g‘ri ichak chiqqanda, sanchiqlarda, siydik pufagi va ichak sfinktirlari spazmida, kaprostazlarda . 2.Geksanal-Hexenalum. Oq poroshok, suvda yaxshi eriydi. Ta’siri .tinchlantiruvchi va uyqu chaqiruvchi, katta dozalarda narkoz chaqiradi. Qo‘llash. Narkotik sifatida chuchqalar, qo‘y-echki va bazan itlarga vena yoki qorin bo‘shlig‘iga 2-5% li eritma holida qo‘llaniladi. 3.Tiopental-natriy-Thiopentalum-natrium-oq sariq rangli poroshok,suvda eriydi. Tiopental –tez ta’sir etuvchi narkotik. U go‘shtxur hayvonlar uchun yaxshi narkotik, venaga, muskulga va teri ostiga. Ingalyasion narkotiklar Bu moddalar oson parlanuvchi suyuqliklar (xloroform,efir, ftarotan) va gazlardan (sikropropan, azot oksidi, uchxloretil) iborat. Bu moddalar faqat ingalyasiya yo‘li bilan yuboriladi. Bu moddalar yuborilganda narkoz holatini boshqarish oson. 1.Xloroform-Chloroformium-rangsiz uchuvchan suyuqlik, shisha idishda saqlanadi. Ta’siri. Nafas yo‘llarida retsepttorlarini qitiqlaydi va yaxshi so‘riladi, rezorbtiv ta’sir etadi. Qora mollar sezuvchanligi yuqori, shuning uchun ularga qo‘llanilmaydi. Ot, chuchqa, itlar uchun yaxshi narkotik Yurak-tomir sistema sezuvchan oshsa qon bosim tushadi, Yurak to‘xtaydi. Qo‘llash. Narkoz chaqirish uchun chuchqa, itlar ba’zan otlarga ingalyasiya yo‘li bilan yuboriladi. Maska yordamida. Tashqi tomonga og‘riqsizlantiruvchi sifatida shikastlanishlar, muskul yallig‘lanishida, bug‘in revmatizmida, nevralgiyalarda linement shaklida qo‘llaniladi. 2. Efir-Aether-rangsiz, tiniq, oson uchuvchan suyuqlik. YAxish yopiladigan shisha idishda saqlanadi. Ta’siri. Xloroform kabi, lekin zaharligi sust qitiqlovchi ta’siri kuchli. Qo‘llash. CHuchqa, it, mushuklar uchun ingalyasiya yo‘li bilan yuboriladi. Efir ba’zan tinchlantiruvchi vosita sifatida qaltiroqlarda M.N.S kuchli quzg‘alishlarida qo‘llaniladi. Neyroleptik moddalar Neyroleptiklar- M.N.S ni ichki va tashqi qitiqlovchilarga reaksiyasini susaytiruvchi moddalar. Bu dorilar o‘z ta’sirini hayvonlarni nevroz va salbiy emotsional holatlarida yaxshi namoyon qiladi. Neyroleptiklar ximiyaviy tuzilishi bo‘yicha turli gruppalari mavjud. 1.Fenotiazinlar 2.Tioksanterlar 3.Butirofenal Neyroleptiklar ta’sirining eng asosiysisi bu tinchlantiruvchi ta’siri va bir vaqtda o‘zida hamma qitiqlovchi ta’sirotlar: notinchlik, vahshiylik, qo‘rquv chaqiruvchilarga reaksiyani susaytiradi. Katta dozalarda uyqu chaqiruvchi ta’sir etadi, hatto narkotik ham ta’sir etadi. Ba’zilari esa xolinergitik va adrenergitiklar aktivligini hamda serltonin, gistamin aktivligini kamaytiradi. Neyroleptiklar davolash va profilaktika maqsadlarida hayvonlarni salbiy emotsional holatlarida hamda narkotiklarni ta’sirini kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. 1.Aminazin-Aminazinum. Oq poroshok, suvda, spirtda yaxshi eriydi. “B” ro‘yxatda. Aminazin-aktiv neyroleptik preparat bo‘lib, M.N.S va periferik nerv sistemasiga sezilarli murakkab ta’sirga ega. U katta yarimsharlar po‘stlog‘iga keladigan impulslarni susaytiradi yoki yo‘qotadi. Hayvonlarga maxsus ta’sir etib xarakat aktivligini kamaytiradi. Agar doza kuchaysa bu ta’sir ham kuchayadi, hayvonlar tinch uxlaydi, gavda muskullari bo‘shashadi, qitiqlovchilarga reaksiya kamayadi, stress holatidan chiqadi. Yana spazmalitik,gipotermik, qusishga qarshi va qaltiroqqa qarshi ta’sirga ega, hayvonlardagi qo‘rquv, vahima, vaxshiylik holatlari yo‘qoladi. Hayvonlarga og‘iz orqali, teri ostiga, muskulga va venaga yuboriladi. Qo‘llash. Hayvonlarni stress holatlarida davolash va profilaktika uchun, salbiy emotsional holatda glyukoza yoki Vit A,V guruh bilan qo‘llansa samara yuqori bo‘ladi. Uni yana analgetik ta’sirini, narkotiklar ta’sirini uzaytirish, organizmni sun’iy sovutish, tug‘ishda og‘riqni kamaytirish, kamfora va nikotinni toksik ta’sirini olish uchun qo‘llaniladi. Asosiy adabiyotlar: 1. Соколов В.Д. “Фармакология” Санкт-Петербург 2010 г. 2. Azizova S.S. «Farmakologiya» darslik. Toshkent 2000 y, Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Farmonov N.O, Salimov Yu.. “Farmakologiya fanidan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari uchun uslubiy qo‘llanma” Samarqand 2007 y. 2. Klyuyev M.A. va boshqalar. «Tabobatda ishlatiladigan dori-darmonlar» Toshkent, 1995 y.