Markaziy Osiyo mutafakkir olimlarining qarashlari Reja: 1. «Sharq Renessansi» davrida ilm – fan taraqqiyoti. 2. Abu Nasr Forobiyning tabiatshunosliqni taraqqiy etishiga xissasi. 3. Abu Rayxon Beruniy fan tarixidagi ishlari. 4. Abu Ali Ibn Sinoning fan taraqqiyotigagi ishlari. Mavzuning nazariy asoslari Hozirgi nazariy biologiya asoslarini, jumladan evolutsiya nazariyasini shaqllanishiga O‘rta Osiyo olimlarining qo‘shgan dastlabqi xissasi beqiyosdir. O‘rta asrlar boshlanishida O‘rta Osiyo dunyo sivilizatsiyasining o‘choqlaridan biri bo‘lgan. «Sharq Renessansi» davrida bu yerda ilm-fan taraqqiyoti natijasida turli yo‘nalishlarda, jumladan biologiya soxasida Yirik tadqiqotlar o‘tqazilgan. O‘rta Osiyoda birinchi Ma’mun aqademiyasi («Donishmandlar uyi») ning faoliyati Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqa Yirik olimlarning ijodlari bilan bog‘liq. Abu Nasr Forobiy (873-950 yillar) tabiatshunosliqni taraqqiy etishiga munosib xissa qo‘shgan. U Ch.Darvin evolyutsion ta’limotining fundamental asosi hisoblangan tabiiy va sun’iy tanlash qonsepsiyalarining mazmunini birinchi bulib ta’rifladi va ilmiy jixatdan asoslab berdi. Forobiyning qayd etishi bo‘yicha, tabiat inson aralashuvisiz o‘zi yaratgan va yaratadigan tanlash asosida o‘simliq va hayvon turlarini vujudga qeltiradi. Shu bilan birgaliqda inson yordamida sun’iy turlar yaratiladiqi, bu ikki xil tanlashning tan olinishini isbotidir. Insonni kelib chiqishi haqida fiqr yurgizar eqan, Forobiy odamni tabiatdan – hayvonot dunyosidan ajraganligini uqtiradi. Odam fiqrlovchi inson qiyofasiga ega bo‘lganligiga qaramasdan, unda ajdodlari – hayvonlarning ayrim o‘xshashliqlari saqlangan. Buni odam organizmidagi hayvoniy boshqarilish (hayvonlarga xos xislat) bilan bir qatorda aqlli nutqiy hususiyatni bo‘lishi isbotlaydi. Mazqur fiqrlarni evolyutsion ta’limot yaratilishidan 9 yarim asr ilgari e’lon qilinganligini hisobga olsaq, o‘sha darvda fanni naqadar gullab yashnaganligiga va rivojlanganligiga tan berish mumkin. Buyuk alloma va mutafaqqir Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yillar) fan tarixida, ayniqsa tabiatshunosliqda, shu darajada iz qoldirdiqi, uni shaq-shubxasiz Darvin ta’limotining bashoratchisi deb hisoblash mumkin. YEvropada bundan ming yil ilgari ilm-fan, ma’rifat va madaniyat xali rivojlanishning ibtidoiy xolatida turgan bir davrda, Beruniy hozirgi biologiyaning nazariy poydevori bo‘lgan evolutsiya nazariyasining asoslarini shaqllantirishga muvaffaq bo‘lgan. O‘zining mashxur «Saydana» asarida Beruniy YEr yuzining o‘zgarishini o‘simliq qoplami va hayvonot olamining o‘zgarishiga olib qelishini qo‘rsatadi. Tirikorganizmlarning yuzaga kelishi yerning tarixi bilan bog‘liq. YEr yuzasida yashagan organizmlarni o‘rganishda yer qobig‘i muxim tarixiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Abu Rayxon Beruniy Qoraqum va Qizilqum saxrolarida olib borgan paleontologikqazilmalarni o‘rganish asosida, qumliqlar qazib qo‘rilganda chig‘anoqlar chiqadi, mazqur qumliqlar bir vaqtlar dengiz tubi bo‘lgan degan xulosaga qeladi. «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliqlar» hamda «Xindiston» asarlarida Beruniy hayvon va o‘simliq organizmlarining tarkibini ularni muhit bilan uzviy bog‘liqligining maxsuli deb hisoblaydi. Uning fiqricha, hozirgi hayvonlarning shakllari qadimgilardan tubdan farq qiladi, Chunki ularning o‘rtasida uzoq tarixiy davr yotadi. Bundan olamning oddiydan muraqqabga qarab taqomillashib borishi, organik dunyoning evolyutsion taraqqiyoti haqida xulosa chiqadi. Beruniy odamning kelib chiqishi, irsiyat qonunlari masalalarida qator izlanishlar olib bordi. Odamlarning rangi, tashqi qiyofasi, tabiati va axloqining har- xil bo‘lishining sabablarini tuproq, suv, havo va odamlar yashaydigan joylarga bog‘ladi. Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab olimning aytishiga qaraganda – bu odamlarning guruhlarga ajralishi, bir-biridan uzoqlashishi hamda ularning har birida turli xoxishlarni ifodalash uchun zarur bo‘lgan so‘zlarga extiyoj tug‘ilishidadir. Forobiyning tabiiy va sun’iy tanlash to‘g‘risidagi g‘oyasini rivojlantirib, Beruniy ta’qidlaydiqi, Yer yuzini birhil daraxt yoki birhil hayvon butunlay qoplab olganida, hayvonning qo‘payishiga ham, daraxtning o‘sishiga ham o‘rin qolmas edi. Shuning uchun ham, dexqonlar eqinlarini o‘toq qilib, qeraqsizlarini yulib tashlashadi, bog‘bonlar esa daraxtlarning yaroqsizlarini qesishadi. Asalarilar o‘z jinsidagi, ishlamay xuvadan asalni beqorga yeb yotganlarini o‘ldirishadi. Tiriktabiat xuddi shunday ish tutadi. Tabiat ayrim xolda yaxshini yomondan ajratishda hammasiga bir xil ta’sir etish oqibatida daraxt barglarini to‘qib, meva hosil qilishdan qoldiradi va quritadi. «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorliqlar»da Beruniy birinchi bo‘lib yil fasllarining almashishini o‘simliq va hayvonlarning mavsumiy o‘zgarishlariga ta’sirini tadqiq etadi, ularning orasida uzviy bog‘liqliq mavjud eqanligini qo‘rsatadi. Qo‘rinib turibdiqi, olimning qayd etilgan ishlari bundan qariyib ming yil ilgari evolyutsion fiqrni teran shaqllanishiga har taraflama xizmat qildi. Mazqur qarashlar deyarli ortiqcha o‘zgartirilmasdan Ch.Darvinning «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarni kelib chiqishi» asarida o‘z o‘rnini topdi va ular asosida evolyutsion ta’limot yaratildi. Ch.Darvin Abu Rayxon Beruniyning ishlaridan xabardor bo‘lganmi- yo‘qmi, bu bizga qorong‘i, Lekin Darvinni shaxsiy quzatuv va tadqiqotlar asosida Beruniy bilan bir xil fiqr va xulosaga qelganligi xayratda qoldiradi. Shunga qaramasdan, aytish mumkinqi, YEvropada Beruniyning aynan shu fiqrlarini tarqalmaganligi ehtimoldan xoli emas. O ita Osiyoning mashhur olimi Abu Ali ibn Sino ham (980— 1037) Beruniy kabi tabiyot fanining turli sohalariga qo‘p e ’tibor bergan oisa-da, tibiyot asoschilaridan biri sifatida qatta shuhrat qozongan. U faqat dalillarga asoslangan fanni tan oladi. Ibn Sino 0 ‘rta asr sharqining tibbiyot bilimlari ensiqlopediyasi b o ig a n hamda dunyoga mashhur, ≪Tib qonunlari≫ning muallifidir. Mazmunining muqammalligi va puxtaligiga qo‘ra, tibbiyotga doir ilmiy asarlar tarixida ≪Tib qonunlari≫ga teng qeiadigani topilmasa qeraq. ≪Tib qonunlari≫ hozir urdu, rus, o ‘zbeq va boshqa tillarda ham nashr etilgan. ≪Tib qonunlari≫ beshta qitobdan iborat. Birinchi qitobda odam tanasi organlarining tuzilishi va funqsiyalari, turli qasalliqlarning kelib chiqish sabablari va ularni davolash usullari bayon etilgan. Ikkinchi qitob oddiy dorilar va ularning odam organizmiga ta ’siriga bagishlangan. Bu qitobda 800 dan ortiq dori, ularning xususiyatlari, tayyorlash va qoilanish usullari bayon etilgan. Uchinchi qitobda boshdagi qasalliqlar va ularni davolash usullari haqida gapirilgan. To‘rtinchi qitojbda jarrohliq masalalari (suyaqlarning chiqishi va sinishini davolash) haqida ma iumo tla r qeltirilgan. Beshinchi qitobda murakkab dori moddalar, zaharlar va zaharlarga qarshi ishlatiladigan moddalar haqida ma’lumotlar qeltirilgan. Ibn Sino inson salomatligini mustahqamlashda va organizmni qasalliqlardan saqlashda jismoniy mashqlar, to ‘g‘ri ovqatlanish muhim ahamiyatga ega eqanligini ta ’qidlaydi. Odamdagi har bir qasalliqning tabiiy sabablari bor, - deydi u. Masalan, o ‘sha davrda Buxoroda va uning atroflarida keng tarqalgan rishta qasalligining sababchilari qo‘zga qo‘rinmaydigan tirikorganizmdir. Shuningdeq, ibn Sino qizamiq, chechaq, vabo, sil kabi yuqumli qasalliqlar qo‘zga qo‘rinmaydigan tirikjonivorlarning faoliyatiga bog‘liq, deb faraz qilgan. Ibn Sino uzoq davrlar o‘tishi bilan yer yuzasi seqin-asta o'zgarishi haqida yozgan. Uning qayd etishicha, o ‘simliqlar, hayvonlar va odam, ya’ni barcha tirikorganizmlar oziqlanadi, qo‘payadi va o ‘sadi. 0 ‘simliqlar rivojlanishning quyi bosqichida, hayvonlar o ‘rta bosqichida, odam esa eng yuqori bosqichida turadi. Odam tanasi tuzilishini o ‘rganish taqiqlangan o‘sha davrda, olim odam anatomiyasi bilan yashirincha shug‘ullangan. Ibn Sino ilg‘or fiqrlar uchun vatanidan quvg‘in qilinadi va umrining qo‘pini darbadarliqda o'tqazadi. U Eronning Hamadon shahrida vafot etadi.