MARKETING FAOLIYATINI AXBOROT BILAN TA’MINLASH
Reja:
1. Marketingda axborotni o’rni. Axborot tizimi.
2. Axborot turlari va ularni turkumlash.
3. Axborotni to’plash uslublari.
4. To’plangan axborotlarni tahlil qilish va qayta ishlash.
3.1. Marketingda axborotni o’rni. Axborot tizimi.
Marketing faoliyatiga xos bo’lgan barcha axborotlar, ma’lumotlar tadqiqotlar
uchun muhim qurol sifatida shakllanadi. Ularni tashkil etish, muayyan tartibga
solish va uzluksizligini ta’minlash zarur bo’ladi. Marketing axboroti yaxlit tizim
sifatida namoyon bo’ladi va rivojlanib boradi.
Marketing axborot tizimi - insonlar, texnik vositalar va amalga oshirish
uslublaridan tashkil topib, muhim va to’g’ri axborotni to’plash, tartibga solish, tahlil
qilish, kuzatish natijasida marketing sohasida qaror qabul qiluvchiga samarali
yordam ko’rsatish vazifasini bajaradi. Marketing axboroti tizimi o’zaro mushtarak
bog’langan elementlar va munosabatlar majmuini tashkil etadi.
Marketingni axborot manbalari quyidagilardan iborat: yillik statistik
ma’lumotlar; korxona (firma) hisobotlari; tadbirkorlar uyushmasi axborotlari;
tarmoqlar axborotlari; birja axborotlari; bank axborotlari; ma’lumotlar to’plamlari;
sud qarorlari; korxonangizning ish korrespondentsiyalari; partiyalar tashviqotlari;
ye’lonlar, prospektlar, kataloglar; tanlov natijalari; aktsiya kurslari jadvallari;
korxona rahbariyati majlislari bayonnomalari; axborot-analitik byulletenlari; radio
hamda televidenie yangiliklari; voqealar sharhlari; iqtisodiyot yangiliklari; maxsus
kitob va jurnallar; lug’atlar, yentsiklopediyalar; kundalik gazetalar va hokazolar.
Axborotni to’plash va undan foydalanish jihatlariga ko’ra axborot tizimini
to’rtta quyi tizimga ajratish mumkin. Bular jumlasiga 1)tashkilot ichki hisobot
tizimi, 2) marketing tashqi xabarnoma - axborot tizimi, 3) qaror qabul qilishni
quvvatlovchi tizim, 4) marketing tadqiqoti tizimi kiradi. Ushbu quyi tizimlarning
shakllanishida axborotga bo’lgan ehtiyoj, zaruriy shakldagi va talabdagi axborotni
taqdim etish tartibi va muddati muhim ahamiyat kasb etadi.
1. Tashkilot ichki hisoboti tizimi muayyan firma faoliyatining joriy
xarajatlari, sotuv hajmi, ombordagi mahsulot qoldigi, mavjud va kelishi kutilayotgan
xaridorlar, ta’minlovchilar ko’lami va boshqa marketing faoliyatiga bog’liq bo’lgan
axborotning o’z vaqtida jamlanishini, qayta ishlashini va undan foydalanishni
nazarda to’tadi. Masalan, firma miqyosida ichki hisoboti tizimi quyidagi talablar
asosida shakllanadi. Joriy yakunlanayotgan kun so’ngida firma do’konidagi savdo
zalida har bir tovar guruhi miqyosida qanday zahiralar qoldi, bir kunda sotuv hajmi
va qaysi turdagi (assortiment) tovarlar uchun ta’minlovchilarga buyurtma berish
kerak va shunga o’xshash operativ axborot olish zaruriyati paydo bo’ladi. Bu yerda
muhim o’rinni ushbu axborot qay tarzda, qancha vaqt mobaynida yig’ilishi,
umumlashtirilishi egallaydi. Axborot olish tezligi, sifati esa qaror qabul qilishda
samarali ahamiyat kasb etadi. Demak, axborotga bo’lgan ehtiyojni o’z o’rnida va
aniq belgilash hamda firma faoliyatida undan foydalanish jihatlarini avvalroq
belgilab olish lozim.
2. Marketing tashqi xabarnoma - axborot tizimi marketing va tijorat
faoliyatiga xos bo’lgan barcha olinadigan xabarlar, uslubiy ishlanmalar natijalaridan
tashkil topadi.
Kundalik matbuot (ro’znoma va maxsus jurnallar), ta’minotchi va
iste’molchilar bilan bo’lgan muloqot natijalari, reklama ye’lonlari va boshqalar
bevosita xabarnomani olish manbai bo’lishi mumkin. Ushbu sohaga oid xabarlar va
tahliliy ma’lumotlarga bo’lgan talab ortib borishi natijasida ayrim firmalar hatto shu
sohaga ixtisoslashdilar. Masalan, AQSHda «Market riserch korporeyshn of
Amerika» kompaniyasi haftalik jurnalida tovarlar bo’yicha bozordagi ulushining
o’zgarishi, tovarlarning narxi va qadoqlashdagi o’zgarishlar, shartnomalar xususida
axborot beradi. «A.K.Nilson kompani» nafaqat AQSHda, balki Germaniyada ham
o’z bo’limiga ega bo’lib, antiqa tovarlar bo’yicha bozor ulushining holati, chakana
narxlar, savdo qilayotgan yirik tashkilotlar xususida xabarlar yetkazadi.
Germaniyadagi «CFH» tadqiqot markazi («CFH» kompaniyasining sho’’ba
korxonasi) 5 000 uy xo’jaliklari iste’molidagi o’zgarishlar bo’yicha axborot beradi.
Demak, marketing tashqi xabarnoma - axborot quyi tizimi - tashkilotning
marketing muhitdagi o’zgarishlar va holatlar xususida to’plangan axborot manbai
bo’lib, marketing boshqaruvchilari uchun qay yo’sinda ushbu muhitga ta’sir etish
imkonini beradi.
Marketing tadqiqoti quyi tizimi - tartibga solingan va to’plangan
ko’rsatkichlarni amaliyotda tadbiq etish va tayinli marketing holati xususida
tashkilot uchun zaruriy axborotlar, ishlanmalar yig’indisi tashkil etadi. Ushbu quyi
tizim marketing xabarnoma - axboroti quyi tizimdan muayyan tashkilot uchun
maxsus ishlangan, zaruriy ko’rsatkichlari va natijalari bilan farqlanadi. Ko’pgina
yirik chet yel firmalarida marketing tadqiqoti uchun savdo aylanishining 0,1-2 foizi
miqdorida mablag’ sarflanadi.
1.2. Axborot turlari va ularni turkumlash
Marketing tadqiqoti uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar va axborotlar ko’lami
juda keng bo’lib, ularni tayinli tartibga solish va zarur paytlarda ulardan foydalanish
talab etadi. Dastlabki tasavvurga ko’ra bozor, xaridor, raqobatchi va mahsulot
xususidagi barcha axborotni kerakli shaklga jamlash va amaliy faoliyatda ularga
tayanib ish ko’rish samarali hisoblanadi.
Marketing xususidagi to’plash manbalarini shartli ravishda birlamchi va
ikkilamchi turlarga bo’lish mumkin. Birlamchi ma’lumotlarga tayinli maqsad uchun
ilk bor yangidan tashkil etilgan ma’lumotlar, axborotlar kiradi. Ikkilamchi
ma’lumotlarga esa dastlabki boshqa maqsadlar uchun yig’ilgan, qayta ishlangan,
turli manbalarda (jurnal, hisobot, axborot byulletenlari va h.k.) mavjud bo’lgan
axborotlar
kiradi.
Ikkilamchi
ma’lumotlarni
to’plash
manbalari
tegishli
tashkilotlarga taalukli bo’lish yoki bo’lmasligiga ko’ra, o’z navbatida ichki va tashqi
turlarga bo’linadi.
Ichki ikkilamchi ma’lumot manbalariga tashkilotda yuritilayotgan joriy
buxgalteriya, moliya va statistik hisobotlarda aks ettiriladigan ko’rsatkichlar kiradi.
Jumladan, foyda va zararlar, sotib olish va sotish, tovarlarzahiralari, iste’molchilar
ko’lami va joylashuvi, narxlar hisob-kitoblar va h.k.lar.
3.3. Axborotni to’plash uslublari
Bozorda vujudga kelayotgan o’zgarishlarni o’z vaqtida seza bilish, muayyan
davr mobaynida xaridorlar atvorini, mijozlar hatti-harakatini, raqobatchilar
taktikasini o’rganish korxona va tashkilotlarning marketing faoliyatini samarali
tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xususda axborotni to’liq olish, qayta
ishlash va undan qaror qabul qilish bosqichida unumli foydalanish imkoniyatlari bir
muncha cheklangan bo’ladi. CHunki, bozorda ruy berayotgan o’zgarishlarning
jadalligi, o’zaro bog’liqligi va ta’sirchanligi yuqoridir.
Marketing axborotlarini to’plash uslublari quyidagilar:
1. Kabinet tadqiqotlari:
- xujjatlarni klassik tahlili;
- maqsabli axborot tahlili;
- kontent tahlil.
2. Dala tadqiqotlari:
- so’rov;
- kuzatuv;
- eksperiment.
3. Kombinattsiyalashgan tadqiqotlar.
3.4. To’plangan axborotlarni tahlil qilish va qayta ishlash
Marketing tadqiqotlari jarayonida olingan ma’lumotlar qayta ishlanishi,
umumlashtirilishi kerak. Bunda 3 soha ajratiladi:
tartibga solish;
masshtablashtirish;
umumlashtirish va tahlil qilish.
Ma’lumotlarni tartibga solish ma’lumotlarni kategoriya bo’yicha, ularni
tahrirlash va natijalarni kodlashtirish, shuningdek ularni toifalashtirishdan iborat.
Kategoriya bo’yicha ma’lumotlarni tartibga solish oldindan berilgan shartli sinf yoki
zonalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Tahrirlash deganda ishlash imkoniyati ko’rinishga ega bo’lgan ma’lumotlarni
ko’rib chiqish tushuniladi. Ko’rib chiqilgan materiallar ma’lumotlarini jalval
ko’rinishila ko’rsatish ularni tabullashtirishni bildiradi.
SHkalalashtirish aniq o’lchamlari orqali aniqlash asosida ma’lumotlarni
klassifikatsiyalashni bildiradi. Amaliyotda nominal shkala, tartibli shkala va son
shkalalari qo’llaniladi.
Axborotlarni qayta ishlash uchun yozma va tahliliy uslublar ishlatiladi.
Marketingda tahliliy uslublar ichida ko’proq: trend tizimi, regressiya va
korrelyatsiya uslubi, diskriminant tahlil, klaster tahlili, omillar tahlili va boshqalar
qo’llaniladi.
Axborotni qayta ishlash, hisoblash va boshqarish uchun tayyorlash mashina
texnikasi vositasi yordamida amlaga oshiriladi. Bajariladigan hisoblarning aniq va
operativligiga qo’yiladigan talablarga qarab, shuningdek, ularning xarakteriga ko’ra
