MARKETING TAMOYILLARI, VAZIFALARI, FUNKTSIYaLARI VA TURLARI Reja: 1. Marketingning asosiy tamoyillari 2. Marketing funktsiyalari va uning faoliyati mazmuni 3. Marketingning vazifalari 4. Talabning holati va rivojlanishiga ko’ra marketing turlari. 2.1. Marketingning asosiy tamoyillari Marketingning asosiy tamoyillari: 1. Iste’molchiga yo’naltirilganlik. 2. Kelgusiga yo’naltirilganlik. Ishlab chiqaruvchi marketing faoliyatini qisqa muddatli natijalariga emas, balki uzoq muddatli natijalariga mo’ljalni olgan bo’lishi kerak. 3. Oxirgi amaliy natijalarga erishishga yo’naltirilganlik. Marketing faoliyati natijasi o’lchamli bo’lishi kerak (bozor ulushi, sotish hajmi, foydaning o’sishi). Marketing tamoyillari marketing asosini va uning mohiyatini ochib beruvchi holat, talabdir. Marketingni mohiyati – tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish albatta iste’molchiga, talab ishlab chiqarish imkoniyatlarini doimo bozor talabiga mo’ljallashdan iborat. Marketing mohiyatidan quyidagi asosiy tamoyillar kelib chiqadi:  iste’molchilarga nima kerak bo’lsa o’shani ishlab chiqarish kerak;  bozorga tovarlar va xizmatlar taklifi bilan emas, balki iste’molchilarn muammolarini yechish vositalari bilan ishlash;  tovar ishlab chiqarishni ehtiyoj va talabni tadqiq qilgandan so’ng tashkil etish kerak;  firmani ishlab chiqarish-eksport faoliyatining oxirgi natijalariga kontsentrlashganini kuchaytirish;  marketing kontseptsiyasi vositalarini qo’llash asosida marketing dasturini shakllantirishga olib keluvchi qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kompleks yondoshish va maqsadli dastur uslubini ishlatish;  tovarni iste’molchiga siljitishni barcha bo’g’inlarini marketing bilan qamrab olish maqsadida bir vaqtni o’zida maqsadli yo’naltirilgan ta’sir asosida bozor talabiga mos keluvchi tovar ishlab chiqarish strategiya va taktikasini qo’llash;  korxona faoliyatini va marketing xizmatini bozorda tovar xulq-atvorini bashorat qilishi va strategik rejalashtirishni amalga oshirish asosida samarali kommunikatsiyani uzoq muddatli istiqboliga mo’ljal olish;  tovarni yashash davrini barcha bosqichlarini ishlab chiqarish va tovar taqsimlashni ijtimoiy va iqtisodiy omillarini hisobga olish;  tashkilot va tarmoqlar rejasiga nisbatan bozorni birlamchi ekanligini eslash;  talab va taklifni balanslashtirish maqsadida rejalarni tarmoqlararo koorrdinatsiyalash va o’zaro ta’sirini ushlab turish;  tovar bozori yoki firma imiji (obro’yi) va raqobatli afzallikni qidirish va shakllantirish jarayonida aniq holatda agressivlikka, hujumkorlikka, faollikka intilish, umumiy holda marketingning asosiy tamoyillari – bu bozorni bilish, unga moslashish va bozorga ta’sir o’tkazishdan iborat. Xulosa qilib aytganda, marketingning mohiyati va maqsadlaridan quyidagicha asosiy tamoyillari kelib chiqadi:  iste’molchilarga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni iste’molchi sxohdir;  istiqbolga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni sub’ekt faoliyati istiqbolga yo’naltirilgan bo’lishi zarur;  pirovard ko’rsatkichga erishishga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni bozor hissasini, foydani oshishi va hokazolar. 2.2. Marketing funktsiyalari va uning faoliyati mazmuni. Marketing kontseptsiyasini olib borish uchun marketing funktsiyalarini amalga oshirish orqali hal etiladi. Marketing funktsiyalari quyidagi guruhlarga bo’linadi:  marketing tadqiqotlari;  mahsulot assortimenti ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish;  sotish va taqsimot funktsiyasi;  tovarni siljitish;  narxni tashkil etish funktsiyasi;  marketing-menejment funktsiyasi. 1. Marketing tadqiqotlari funktsiyasida:  xalqaro bozorni tahlil etish;  sotish bozorini tadqiq etish;  iste’molchi ehtiyojlarini tadqiq etish;  marketing operatsiyalarini o’rganish;  axborot to’plash va qayta ishlash;  marketing-miks kompleksini tadqiq qilish;  raqobatlarni o’rganish;  benchmarketing;  talabni va sotishni bashorat qilish va boshqalar o’rganiladi. Tahliliy funktsiyada tashqi muhit omillari, bozor, uning elementlari va holati, iste’molchilar, bozorni tuzilishi, tovar va tovarni tuzilishi, shuningdek firmaning ichki muhiti tahlil qilinadi. Bunda firma rahbariyati tomonidan nazorat qilinadigan omillar- texnologik jarayon, moliyaviy ahvoli, tashkiliy tuzilish, bozorni tanlash va boshqalar hisobga olinadi. Tashqi muhit omillariga iste’molchilar, raqobat hukumat, iqtisodiyot, texnologiya, mustaqil ommaviy axborot vositalari kabi nazorat qilinmaydigan omillar kiradi. 2. Mahsulot yaratish funktsiyasi orqali marketing faoliyatida yangi mahsulotlarni yaratish, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish sohasiga tovar raqobatdoshligi va sifatni boshqarish, shuningdek tovar siyosatini ishlab chiqish masalalari hal etiladi. 3. Sotish funktsiyasi orqali tovarni taqsimlash va sotish siyosatini ishlab chiqish, savdo-taqsimot tarmog’i orqali sotuvni tashkil etish, yuk tashishni va omborga joylashtirishni tashkil etish, tovar aylanmasini aniqlash, taqsimot tizimini fizik oqimlarini nazorat qilish va sotishni tahlil etish o’rganiladi. 4. Tovarni siljitish funktsiyasi natijasida sotishni rag’batlantirish va reklama siyosatini ishlab chiqish; sotishni rag’batlantirishni samarali instrumentlarini asoslash; tovarni siljitish to’g’risida multimedia texnologiyalarini asoslash; ichki firma reklamasini tashkil etish; sotuv ishlarini rag’batlantirish; pablik rileyshnzni tashkil qilish va boshqalar to’liq o’rganiladi. 5. Narxni tashkil etish funktsiyasi orqali narxni shakllanish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish; sotuvni har bir bozori uchun har bir mahsulot uchun yashash davrini turli bosqichlarida narx matritsasini tuzish; joriy narxlar o’zgarishi mexanizmini tuzish; raqobatchi narxini tahlil qilish; yangi mahsulot uchun narx belgilash kabilar hal etiladi. 6. Marketing-menejment funktsiyasi esa marketingni boshqarishni tashkil etish; nazorat qilish, marketing xizmatini tashkiliy tuzilishini ishlab chiqish, marketing faoliyati tizimida boshqaruv qarorlarini optimallashtirish, audit, marketing xizmati faoliyati samaradorligini baholash kabilarni o’rganadi. Marketing funktsiyalari firmani boshqa funktsiyalari, ya’ni ishlab chiqarish, kadrlar, moddiy texnika ta’minoti, moliyaviy, buxgalteriya hisobi funktsiyalari bilan birga amalga oshiriladi. Marketingning funktsiyalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqa funktsiyalaridan farqi shundan iboratki, marketing funktsiyalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, uning iste’molchilari, mijozlari o’rtasida ayirboshlash jarayonini amalga oshirish va tashkil etishga qaratilgandir. SHuning uchun ham marketing funktsiyalari doimo o’zgarib boradigan ehtiyoj hamda talabni shakllanishi, yaratilishi va rivojlanishiga ta’sir etadi. 2.3. Marketingning vazifalari. Marketing - bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni faollashtirish uslublarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish muammolarini yaxlit, tizimli yechish uslublarini, bozorda vujudga keladigan o’zgarishlarga tezda moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondashish, raqobatbardosh yangi tovarlarni vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni tashkil etish, kon’yunkturani o’rganish va bashorat qilish hamda ta’sirchan reklamani rivojlantirish masalalarini o’rganishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygandir. Bunga erishish uchun marketing quyidagi muhim vazifalarni hal etishi lozim:  xaridorlar ehtiyojini o’rganish va aniqlash;  narxning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish;  avvalo talab va taklif to’g’risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni o’rganish;  tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga qiziqishini orttirish;  tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi narx tadqiqotlarini amalga oshirish uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish;  tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to’g’risida ma’lumotlar olish;  to’ldiruvchi tovarlar va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborot yig’ish; tovarlarga bo’lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat qilishdan iboratdir. 2.4. Talabning holati va rivojlanishiga ko’ra marketing turlari. Marketing talabni qondirishga qaratilgan faoliyat bo’libgina qolmay, balki talabga ta’sir ham qilishdir. Xo’sh, bu ta’sir qanday bo’lishi kerak, boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish va yangi talabni vujudga keltirish kerakmi? Marketing faoliyatining bu aniq maqsadlarini - bozorda mavjud bo’lgan vaziyatni hisobga olish bilan, xaridorlar qiziqish barajasi bilan, korxonaning o’z iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari bilan, u yoki bu bozorga kirishi bilan aniqlanadi. SHunday qilib holatlarning har biriga mos keladigan marketing turlari quyidagilar. Konversion marketing - salbiy talabni bosib o’tishga yordam beradi, ya’ni yo’q joyda talabni vujudga keltiradi, bunga ishontirish va tovar to’g’risidagi yolg’on ma’lumotlarni inkor etish orqali erishiladi. Masalan, urushdan keyingi yillarda sotuvda, sanoatda ishlab chiqilgan mayonez paydo bo’ldi. Xaridorlar buni tezda qabul qilmadilar. Faqatgina reklama vositasi bilangina mahsulotga talab vujudga keltirildi va taklif muvozanatlashtirildi. Rag’batlantiruvchi marketing - talabni uyg’otadi, tovarlar xaridorni qiziqtirmasa va bugungi kunda o’z qiymatini yo’qotgan bo’lsa, tovarlar noto’g’ri joylashtirilgan bo’lsa va boshqa bir necha hollarda talab mavjud bo’lmasligi mumkin. Bunday sharoitda rag’batlantiruvchi marketingning maqsadi iste’molchi bilan tovar o’rtasida foydali o’zaro aloqa o’rnatishdan, imkoniyatlarni yaratishdan va shunday qilib, talabni yaratishdan iboratdir. Potentsial talab mavjud, uni real talabga aylantirish kerak. Bu sharoitda Rivojlanuvchi marketing turidan foydalaniladi. Potentsial talabni real talabga aylantirish uchun birinchi navbatda yangi tovarlar yaratish ustida ishlash kerak, ya’ni