Maxsus maktabgacha ta’limi muassasalarida lug‘at ishining nazariy asoslari REJA: 1. Tug’ma bilimlar nazariyasi (N.Xomskiy, D.Maknil, D.Slobin). 2. Tilni o’zlashtirishning kognitiv nazariyasi. 3. J.Piajening bolaning semiotik rivojlanish gipotezasi. 4. Tilni o’zlashtirish asoslarini ijtimoiy-prognostik yo’nalishda o’rganish (Dj.Bruner, M. Xelllidey). 5. L.S. Vigotskiyning “nutq - til belgilari vositasida rivojlanuvchi o’ziga xos faoliyat sifatida” konsepsiyasi. 6. Inson xulq-atvorini belgili regulasiyasi (A.R. Luriya). Odamda atrofdagi muhit bilan aloqa bog‘lashning yangi shakllari paydo bо‘ladi. “Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozgan edi I.P.Pavlov, - odam fazasiga kelib nerv faoliyati mexanizmlariga nihoyatda katta qо‘shimcha qо‘shildi”1. Bu qо‘shimcha odamda nutq paydo bо‘lishi va yangi signal tizimi vujudga kelishidan iborat bо‘ldi. Organik dunyo taraqqiyotining shu bosqichida muhit bilan aloqa bog‘lashning yangi, faqat odamga xos bо‘lgan ikkinchi signal tizimi qaror topdi. “Bо‘lg‘usi odamda, - deb yozadi I.P.Pavlov, - ikkinchi darajali signallar, birinchi signallarning signallari-talaffuz etiladigan, eshitiladigan va kо‘riladigan sо‘zlar kо‘rinishida paydo bо‘lib, rivojlanib bordi va yuqori darajada kamolga yetdi”2. Bolaning nutqi rivojlanayotgan ikkinchi signal tizimining birinchi signal tizimi tomonidan doimo aniq impulslar bilan qо‘llab-quvvatlangandagina tо‘g‘ri shakllanadi. Birinchi signal tizimi sezgi hosil qiluvchi signallarga ega. Nutqning tо‘g‘ri rivojlanishi uchun bola normal eshitadigan bо‘lishi muximdir. Eshitish organi bola tug‘ilgan kunidan boshlaboq ishga tushadi. Hayotining ikkinchi xaftasiga kelib, bolaning ovozga quloq solayotganini kuzatish mumkinki, bu eshituv analizatorining funksional jihatdan yetarlicha yetukligi hamda markaziy nerv tizimida eshituv dominantasi paydo bо‘la olishini kо‘rsatadi. Hayotining 2- oyiga kelib bola sifat jihatdan har xil tovushlarni ajrata boshlaydi. 3-oydan boshlab ovoz kelgan tomonga qarash odati paydo bо‘ladi, bola 3-4 oylik bо‘lib qolganda tovushlarning tonini ajrata boshlaydi. Bolalarda nutqning eshitish bо‘sag‘asi yosh ulg‘aygan sari о‘zgarib boradi, 6,5-9,5 yashar bolalarda nutqni eshitish bо‘sag‘asi katta yoshli bolalardagiga qaraganda yuqori bо‘ladi. Nutqning rivojlanib borishida bolalarning kattalar bilan aloqa bog‘lab, suhbatlashishi katta ahamiyatga ega. Bu esa bolaning eshitib eslab qolish qobiliyati va lug‘at boyligini boyib borishiga yordam beradi. Shunday qilib, bola о‘zining artikulyatsion apparat faoliyatini eshituv analizatoridan kelayotgan signallarga bо‘ysundirish malakasini egallab boradi. Eshituv yordamida bola atrofdagilarning nutqini idrok etadi, unga taqlid qiladi va о‘z talaffuzini nazorat qiladi. L.V.Neyman va V.I.Beltyukovlarning olib borgan tekshirishlarining kо‘rsatishicha, eshituvning oz pasayishida ham (20-25 Dbdan kо‘p bо‘lmagan) ayrim tovushlarni idrok qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Eshitishning bunday pasayishi nutq rivojlangunga qadar yoki eng ilk rivojlanish davrida yuzaga kelsa, odatda nutqning umumiy rivojlanmaganligiga olib keladi. Tovushlar talaffuzida buzilishlar bо‘lar ekan, lug‘at boyligi va grammatik tuzim ham yetarli darajada rivojlanmaydi. Tug‘ma kar tug‘ilgan bolalarda atrofdagilar nutqiga taqlid qilish rivojlanmaydi. Gugulash ularda normal eshitishga ega bо‘lgan tengdoshlaridagidek paydo bо‘ladi. Lekin u eshituv idroki tomonidan mustahkamlanmaganligi sababli asta-sekin sо‘nib boradi. Bu holatlarda maxsus pedagogik ta’sirsiz bolalarda nutq rivojlanmaydi. Ilk yoshlik paytida bola tovush, bо‘g‘in va atrofdagilarning sо‘zlarini noaniq buzilgan holda idrok etadi. Shu sababli bolalar bir fonemani ikkinchisi bilan aralashtirib yuboradilar, nutqni yomon tushunadilar. Juda kо‘p hollarda bolalar о‘zlarining notо‘g‘ri talaffuzlarini sezmaydilar. Natijada u odat tusiga kirib, turg‘un bо‘lib qoladi. Keyinchalik bu holat qiyinchilik bilan bartaraf qilinadi. Fonematik idrok asta-sekin, talaffuzning shakllanishi bilan parallel ravishda rivojlanadi. Odatda bola 4 yoshga yetganda о‘z ona tilidagi barcha fonemalarni eshitish orqali ajrata olish qobiliyatiga ega bо‘ladi. Kо‘rish ham bola nutqining rivojlanishida muhim rol о‘ynaydi. Nutqning paydo bо‘lishi va uning idrok qilinishida kо‘rish analizatorlarining muhim rol о‘ynashi, tug‘ma kо‘r bolalarning kech gapira boshlaganligi bilan tasdiqlanadi. Kо‘radigan bola gapirayotganlarning til va lab harakatlarini sinchkovlik bilan kuzatadi, ularni qaytarishga harakat qiladi. Odatdagi artikulyatsion harakatlarni yaxshi taqlid qiladi. Bolaning rivojlanishi jarayonida kо‘rish, eshitish va boshqa analizatorlar о‘rtasida shartli aloqalar tizimi yuzaga keladi va u takrorlanib turuvchi aloqalar bilan doimo rivojlanib, mustahkamlanib boradi. Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqining tо‘g‘ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, tо‘g‘ri nutq muhiti va ta’lim- tarbiyaga bog‘liq. Nutq tug‘ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzilishlarini о‘rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yо‘lini, bu jarayonning о‘ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol о‘ynovchi sharoitni bilish lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni о‘z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bо‘ladi. Masalan, 1 yosh-u 4 oylik bola gapirmayapti. Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi sо‘zlar qachon paydo bо‘lishini bilsa, u holda u bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini hal qila oladi. Bola nutqining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutq buzilishlariga tо‘g‘ri diagnoz qо‘yish uchun ham zarurdir. Ba’zi mutaxasislar uch yoshli bolaning tovush talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped qabuliga yuboradilar. Bu tо‘g‘rimi? Yо‘q, albatta. Chunki nutqi normal rivojlanayotgan bolaga hali bu yoshda ba’zi bir tovushlarni notо‘g‘ri talaffuz etish xos bо‘ladi. Bu kо‘rinish fiziologik dislasiya deb atalib, bu shu yoshdagi bolalarda artikulyatsiya apparatining hali yetarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishda tug‘ri va aniq tarbiyaviy-tuzatish ish rejasini tuzish uchun bola nutqining rivojlanish qonuniyatlarini yana bir karra bilish zarur hisoblanadi. Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha kо‘rsatadilar, ularni har xil nomlaydilar va har birining yosh chegaralarini turlicha ifodalaydilar. G.L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1) tayyorlov davri (2 yoshgacha) 2) nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N. Leontyev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bо‘lib kо‘rsatadi; 1) tayyorgarlik davri-bir 1yoshgacha; 2) bog‘chagacha bо‘lgan davr- 3 yoshgacha; 3) maktabgacha bо‘lgan davr-7yoshgacha; 4) maktab davri Bu davrlarning tо‘liq tavsifi ustida tо‘xtalib о‘tamiz. Shunday qilib, birinchi davr-tayyorgarlik davri (bola tug‘ilgandan bir yoshgacha). Bola tug‘ilgandan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig‘idan iborat bо‘ladi. Tо‘g‘ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu qichqiriq va yig‘i nutq apparatining 3 bо‘limini (nafas olish, ovoz hosil bо‘lish, artikulyatsion) rivojlanishida katta rol о‘ynaydi. Ikki hafta о‘tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera boshlaydi. Unga gapirayotganda quloq soladi, yig‘lashdan tо‘xtaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qо‘shiq (alla) ostida tinchlantirish mumkin bо‘lib qoladi. Keyinchalik u boshini gapirayotgan odam tomonga buradi yoki uni kо‘zlari bilan kuzatadi. Tez kundv bola intonatsiyaga e’tibor bera boshlaydi: mayin gapirganda tinchlanadi, keskin intonatsiyaga-yig‘laydi. 2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bug‘inlarning talaffuzi paydo bо‘ladi (aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshqalar). Bunda tovushlar birikmasi aniq artikulyatsiya qilinmaydi. Bolalarning chug‘urlashi haqida biz kо‘pgina lug‘atlardan va bolalar nutqining rivojlanishi bilan bog‘liq masalalar yoritilgan istalgan adabiyotdan umumiy ma’lumotlarni olishimiz mumkin. Aniq ma’lumotlarga kelsak bizning bu masalada nochorligimiz seziladi. Chug‘urlash ietapining rivojlanishi haqidagi aniq va sistemali kuzatilgan ma’lumotlardan tuzilgan yagona maqola yaqini vaqtlargacha G.Goyer (Deryagina) va A.E. Goyer (1927) tegishli edi. Bunda ham faqat bitta bola kuzatilgan edi. Shuning uchun namoyon bо‘lgan faktlarning barchasi chug‘urlash etapining rivojlanishidagi umumiy qonuniyatlarga qanchalik kо‘p yoki kamroq taalluqligini aniqlash mumkin emas va bu faktlarda shu bolaning individual xususiyatlari ham mujassamlashganini unutmaslik kerak. A.D. Salaxovaning tadqiqotlari tufayli biz ayni vaqtda 5 ta bolada chug‘urlash etapining rivojlanishini sistemali kuzatishlar natijasida olingan materiallarga egamiz. Chug‘urlash etapining namoyon bо‘lish muddatiga kelsak, bu yerda turli fikrlar mavjud: bir guruh mualliflar bu etap bola hayotining 2-oyi oxirlarida va 3- oyning boshlarida namoyon bо‘ladi deb hisoblaydilar. Chug‘urlash etapining namoyon bо‘lishi muddatini aniqlashda bunday katta farq haqiqiy chegaralarni topishda qiyinchilik tug‘diryapti. Bu esa о‘z navbatida ilgari keluvchi gu-gulash davri bilan chug‘urlash etapini chegaralashni mushkullashtiradi. Garchi bir qarashda A.A. Leontyev (1965) tomonidan gu-gulash va chug‘urlash etaplari orasidagi ma’lum farqlar tо‘g‘ri ifodalangan bо‘lsada, bu 2 nutqgacha bо‘lgan davrlar о‘tish stadiyasida shunday qо‘shilib ketadiki, ular orasidagi chegara sayqallanib qoladi. Darvoqe, chegaralarning bunday noaniq kо‘rinishini chug‘urlashdan haqiqiy nutqga о‘tishda ham kuzatish mumkin: bolada hosil bо‘lgan sо‘zlar bilan bir qatorda ma’lum vaqt mobaynida atrof olamdagi predmet va hodisalarga aloqasi bо‘lmagan chug‘urlovchi tovushlar uyg‘unligi ham aniqlanadi. Bunday tashqari gu-gulash va chug‘urlash etaplari orasidagi chegara singari, chug‘urlash bilan nutq orasidagi chegara ham individualdir. Bir vaqtda har bir bolada chegara о‘ziga qarab u yoki bu tomonda bо‘lishi mumkin. A.D. Salaxovaning kuzatishlari bо‘yicha chug‘urlash etapi namoyon bо‘lishining haqiqiy muddati taxminan 4 chi va 5 chi oylar о‘rtasiga tо‘g‘ri keladi. Aynan shunday fikrni A.A. Leontyevning yuqorida keltirilgan ishida ham kо‘rishimiz mumkin. Shundan kelib chiqib, bola hayotining 4 chi oyi chug‘urlash davrining boshlanishi bо‘lib sanaladi. Bizda bir savol tug‘iladi: bola chug‘urlashi aniq nutqiy muhit bilan qanday munosabatda bо‘ladi, ya’ni boshqacha aytganda, chug‘urlash bevosita nutqiy muhit ta’siri ostida yoki unga bog‘liq bо‘lmagan holda rivojlanadimi? Bu savol behudaga berilgan emas. Chunki maxsus adabiyotlarda bu masala kо‘p ma’noda tushuntiriladi. Bir xil mualliflar, shu jumladan, V.A. Bogoroditskiy (1915) chug‘urlashni tovushlar hosil bо‘lishi jarayonidagi bolaning «ermagi» sifatida izohlaydi. Bunda u chug‘urlashni nutq organlari bilan о‘ynaladigan oyoq-qо‘lini bemaqsad harakatlantirishiga о‘xshash deb tushuntiradi. Boshqa mualliflar, masalan, M.A. Sikorskiy (1899) va A. Aleksandrov (1883) chug‘urlashni atrofdagilar nutqiga taqlid «meva»si sifatida baholaydi. Berilgan savolni yechish usullaridan biri bо‘lib, chug‘urlash etapining tovush tarkibini aynan о‘sha nutqiy tovushlar (fonemalar) sistemasi bilan solishtirish va taqqoslanishi hisoblanadi. Agar chug‘urlash etapining tovush tarkibi atrofdagilar nutqiga bog‘liqligini taxmin qilsak, uning berilgan nutqiy tovushlar sistemasi bilan mosligi eng avvalo unli tovushlarda namoyon bо‘lishi kerak. Chunki unli tovushlar akustik munosabatda bir muncha «yorqinroq» va undoshlarga qaraganda bir-biriga bir muncha zidroq. Tadqiqotlar shuni kо‘rsatadiki, chug‘urlash etapida о‘zining artikulyatsiyasi jihatidan odamlar tilidagi tovushlarga aynan о‘xshaydigan faqat unli tovushlar aniqlanvermaydi, balki muayyan tilga xos bо‘lmagan tovushlar ham aniqlandi. Masalan: unli (ä), artikulyatsiyasi jihatidan ingliz tiliga yaqin ( ); tovushlar orasida о‘rtacha (i), ingliz tili uchun ham xarakterli (i); burunlashgan ya’ni nazalizatsiyalangan tovushlar (ã),(õ)-fratsuz tiliga xos. Shuni ta’kidlash joizki, atrofidagi tilga aynan о‘xshamaydigan, chug‘urlash etapidagi unli tovushlar miqdori, aynan о‘xshash tovushlarga nisbatan kо‘proq. Eng avvalo shuni aytish kerakki, rus tilidagi tovushlarga aynan о‘xshash unli tovushlar chug‘urlash etapida tо‘liq tarkibda namoyon bо‘lgan bо‘lsa, undoshlar bu munosabatda butunlay boshqacha. Tekshirishlarning kо‘rsatishicha, chug‘urlash etapida qayd qilingan tovushlar ichida shipillovchi undoshlar va tish oldi, tish aro undoshlar guruhi ham kо‘rsatilmagan. Bu hol taxminan shunday tushuntiriladi: ayni davrda bolalarda tishlari hali chiqmagan bо‘ladi, ba’zi hollarda chiqishi ham mumkin. Til oldi tovushlari xuddi portlovchilar va shovqinlilar singari ingliz tiliga xos ????? chiqadi. Chug‘urlash etapining oxirlariga kelib bolada tishlar paydo bо‘lgani bilan, til oldi tovushlar chug‘urlash etapida umuman kо‘rinmaydi. Ayrim bolalarda bu vaqtga kelib lab-tish undoshlari paydo bо‘ladi. Demak, chug‘urlash etapida portlovchi va shovqinlilar paydo bо‘lmaydi. Chug‘urlash etapi rivojlanishining umumiy sxemasini taxminan shunday tarzda berish mumkin. Insonda nutqiy reaksiyalarning tarixiy taraqqiyoti natijasida bolaga ma’lum miqdorda artikulyatsion rivojlanish dasturi о‘tadi. Gu-gulash davrida va chug‘urlash etapining dastlabki bosqichlarida bu dastur bolalarning eshitishi holatiga bog‘liq bо‘lmagan holda amalga oshadi: biz bu haqda yuqorida aytib о‘tgan edik, ya’ni gu- gulash va chug‘urlash etapi kar bolalarda ham bо‘ladi. Chug‘urlash etapi rivojlanishining keyingi bosqichlarida autoexolaliya mexanizmi qо‘shiladi. Bu rivojlanishda autoexolaliya mexanizmi faqat umumiy stimullovchi rol о‘ynaydi. Autoexolaliya, chug‘urlash etapini tovushlar zahirasi bilan boyitmaydi, chunki о‘z- о‘ziga taqlid jarayonida bola faqat talaffuz qilganini о‘zinigina eshitadi. Chug‘urlash etapining keyingi rivojida, ayniqsa buetapning tugashi bosqichida exolaliya mexanizmi qо‘yiladi. Bu mexanizm, chug‘urlash etapi rivojlanishini umumiy rag‘batlantirish bilan birga, ma’lum miqdorda bu etapni tovushlar zahirasi bilan boyitadi. Bolalarning exolalik reaksiyalari 3 xil kо‘rinishda bо‘lishi mumkin. Birinchi kо‘rinishda atrofdagilar bolaga chug‘urlashida bor bо‘lgan tovushlarni talaffuz qiladilar. Bu holatda exolalik reaksiya bir muncha muvaffaqiyatli chiqadi. Biroq bu reaksiyaning roli, autoexolaliyaning roli singari, chuqurlash etapining rivojlanishi uchun faqat umumiy rag‘batlantiruvchi bо‘lib ifodalanishi mumkin. Exolalik reaksiyaning ikkinchi kо‘rinishida atrofdagilar bolaning chug‘urlash etapida ayni vaqtda yо‘q bо‘lgan tovushlarni talaffuz qiladilar yoki gapiradilar. Bu tovushlar qо‘yilgan dastur bо‘yicha ancha kechroq paydo bо‘lishi kerak. Exolalik reaksiya nol bо‘lib qoladi, ya’ni bola bu tovushlarga umuman ta’sirlanmaydi, agar ta’sirlansa ham u holda baribir yana chug‘urlashi tarkibidagi tovush artikulyatsiyalariga e’tibor qiladi. Exolalik reaksiyaning bu kо‘rinishi ish ham birinchi kо‘rinishi singari asosan umumiy rag‘batlantiruvchi rol о‘ynaydi. Exolalik reaksiyaning uchinchi kо‘rinishi qо‘yidagicha: bolalarga chug‘urlash etapida yо‘q tovushlar talaffuz etiladi. Biroq bunda о‘zining akustiko- artikulyatsion belgilari bо‘yicha atrofdagilar talaffuziga yaqin tovushlar bо‘ladi. Bu holda bola tovush obrazining ta’siri ostida oldinga bir qadam tashlaydi, chunki uning artikulyatsiyasi berilgan tovushga tо‘g‘ri kelishi kerak. Bunday turdagi rag‘batlantirishlar kо‘rinishidan chug‘urlash tarkibini boyitishda birmuncha samaralidir. Exolalik reaksiyaning uchinchi kо‘rinishi ta’siri ostida bu etap rivojlanishi uchun qо‘yilgan dastur, ayniqsa uning tugashi bosqichida muayyan korrektivlar kiritilishi mumkin. A.D. Salaxova ham exolaliya hisobiga undoshlarni yumshoq va qattiq belgisiga kо‘ra bir-biriga qarshi qо‘yib ma’lumot olgani extimoldan xoli emas. Kо‘rinib turibdiki, chug‘urlash etapining rivojlanishida bola eshituvining roli asosan ovoz reaksiyalarini umumiy raqbatlantirishga va bolaga nasliy berilgan artikulyatsion programmasini ma’lum miqdorda tuzatishga olib keladi. Bolada nutqiy rivojlanish programmasini mavjudligi haqidagi taxminlar tо‘g‘ri bо‘lsa, u holda bu programmani amalga oshirishda muayyan qonuniyat mavjud bо‘lishi kerak, xususan chug‘urlash etapida u yoki bu tovushlarning tartib bilan paydo bо‘lishi singari. Biroq shu paytgacha bu munosabatda biron-bir qonuniyatlarni aniqlash imkoni bо‘lmadi. Bolalar nutqi masalalari bilan shug‘ullanuvchi olimlar kо‘rinishidan yakdil fikrdalar: chug‘urlash etapida hech qanday umumiy qonuniyatlar yо‘q va nutqgacha bо‘lgan davrda tovushlar tartibsiz paydo bо‘ladi. R. Yakobson (1940-1942) bu borada shunday yozadi: nutq rivojlanishi jarayonida tovushlarni tanlash bevosita tilning tabiatiga bog‘liq va muammo haqiqiy lingvistik hisoblanadi. Chug‘urlash etapi tovushlari masalasida shunisi xarakterliki, bu yerda ularni о‘zlashtirish bо‘yicha hech qanday ketma-ketlikni о‘rnatishning keragi yо‘q. Chug‘urlash etapidan nutqga о‘tish etapi asosida tovush zahirasida yetishmaydigan tovushlarni о‘zlashtirish sodir bо‘ladi. Chug‘urlashdan nutqga о‘tish stadiyasi haqida xuddi shu nuqtai nazarni A. Greguar (1947) ham aytib о‘tadi. Bu nuqtai nazarni dastlab bizga ham tо‘g‘ri bо‘lib tuyulgan. (V.I. Beltyukov, 1969). Biroq ish aslida boshqacha. Kо‘pgina mualliflar ajoyib faktni kо‘rsatadilar: bola chug‘urlash etapidan nutqga о‘tish vaqtida u yoki bu tovushlarni qandaydir «unutadi» va ularni boshqatdan о‘zlashtirishni boshlaydi. A.D. Salaxovaning (1972) tadqiqotlari shunga guvohlik beradiki, bu holatda faqat muayyan tovushlarni «unutish» о‘rin olmaydi: tilning butun tovush (fonema) sistemasi shakllanishi jarayoni qaytadan sodir bо‘ladi. Bunga bog‘liq ravishda tabiiy savol tug‘iladi. Nutqning rivojlanishi jarayonida chug‘urlash etapining roli qanday? Eng avvalo chug‘urlash etapi bolaning artikulyatsion apparatini umumiy mashq qildirishni о‘z ichiga oladi. Bundan tashqari bu etapning ahamiyati shunga olib keladiki, exolaliya va autoexolaliya asosida muayyan motor-akustik aloqalar ishlab chiqiladi. Tо‘g‘ri, shuni unutmaslik kerakki, bolalar artikulyatsion apparatining rivojlanishi, xususan chug‘urlash etapining rivojlanishi jarayonida motor-akustik aloqalarning hosil bо‘lishi, harakatlar koordinatsiyasi va idrokning eng past darajalarida sodir bо‘ladi. Endi, chug‘urlash etapining rivojlanishida qandaydir bir qonuniyatlar mavjudmi, degan savolga qaytamiz. Tovushlarning alohida hosil bо‘lishi tartibi munosabati bо‘yicha bir bolaning chug‘urlashini 2chi bolaning chug‘urlashishi bilan solishtirganda ayrim mualliflarning haqiqatan ham haqligi haqida tasavvur paydo bо‘ladi. Bu mualliflar ta’kidlaydilarki, bu yerda qandaydir qonuniyatlarni о‘rnatish mumkin emas. Tovushlar faqat u yoki bu differensial belgilariga qarab guruhlangandagina nutq tovushlarining paydo bо‘lish tartibi aniqlanishi mumkin. Kuzatishlar shuni kо‘rsatadiki, chug‘urlash etapida tovushlarning birmuncha intensiv kupayishi jarayoni umuman olganda 6 oylikdan keyin sodir bо‘ladi va bir oydan kо‘proq davom etadi. Sо‘ng tovushlarning kо‘payishi juda sekin va asta kechadi. Endi tadqiqotdan olingan diqqatga sazovor faktlarni tahlil qilamiz. Bu etapda burunli va og‘izli undoshlar deyarli bir vaqtda paydo bо‘ladi. Bu tovushlarning paydo bо‘lishi vaqtida ayrim ustunlik tomonlar og‘iz undoshlari tomonida kо‘rindi, biroq turli bolalarda ayrim tovushlarga nisbatan og‘iz undoshlaridan kо‘ra burun undoshlarining о‘zib ketishini kuzatish mumkin. Chug‘urlash etapida jarangli va jarangsiz undoshlar ham bir vaqtning о‘zida paydo bо‘ladi. Bu yerda esa jarangli undoshlar ayrim ustunliklarga egadir. Biroq bu yerda ham individual xususiyatlar mavjud: turli bolalarda alohida jarangsiz undoshlar juft jaranglilarga nisbatan ilgariroq paydo bо‘ladi. +attiq va yumshoq undoshlarning paydo bо‘lishi kuzatilganda dastlab yumshoq, sо‘ng qattiq til oldi undoshlari paydo bо‘lar ekan: (t )-(t). Lab undoshlariga kelsak, til oldi tovushlariga qarama-qarshi о‘laroq avval qattiq, sо‘ng yumshoq undoshlar hosil bо‘ladi. Portlovchi va shovqinlilar ichida avval portlovchilar, sо‘ng shovqinlilar paydo bо‘ladi. Olingan bu ma’lumotdan kо‘rinib turibdiki, bolalarda chug‘urlash etapining paydo bо‘lishida muayyan qonuniyatlar mavjud. Bir differensial belgilar bо‘yicha bir-biridan taqqoslangan tovushlar guruhi chug‘urlash etapida bir vaqtning о‘zida paydo bо‘ladi. (og‘izli-burunli, jarangli-jarangsiz). Boshqa differensial belgilari bо‘yicha taqqoslangan tovushlar guruhi (qattiq-yumshoq, portlovchi-shovqinli) turli muddatlarda paydo bо‘ladi. Tadqiqotning yana bir xarakterli tomoni shundan iboratki, chug‘urlash davrining qaysi etapidan qat’iiy nazar juft tovushlarning biri paydo bо‘lgani zahoti, ikkinchisi ham u bilan paydo bо‘ladi. Demak, taqqoslangan barcha undosh tovushlar guruhidan chug‘urlash davrida birmuncha kontrastlik guruh burunli va og‘izli undoshlar hisoblanadi. Deyarli shu darajada kontrastlik bо‘lib jarangli va jarangsiz undoshlar hisoblanadi. Til oldi yumshoq va qattiq undoshlar ham ma’lum miqdorda bir-biriga yaqin. Keyin, bir-biriga yaqinligi bо‘yicha portlovchi va shovqinlilar qattiq va yumshoq lab undoshlari ketadi. Ma’lum undoshlar guruhi orasida kontrastlikning asta-sekin kamayishi tartibi sxemasi qо‘yidagicha kо‘rinishda bо‘ladi: burunli-og‘izli jarangli-jarangsiz qattiq-yumshoq (til oldi) portlovchi-shovqinli qattiq-yumshoq (lab) Yuqorida bayon qilinganlarni umumlashtirib qо‘yi-dagilarni aytish mumkin: chug‘urlashning tovush tarkibi ma’lum miqdorda atrofdagilar nutqining tovush sistemasidan farq qiladi. Chug‘urlash etapida ona tiliga adekvat tovushlardan kо‘ra noadekvat tovushlar kо‘proq. Iteratsiyani о‘z ichiga olgan bо‘g‘in strukturasi ruscha sо‘zlarning bо‘g‘in strukturasidan juda farq qiladi va bu holat, chug‘urlash atrofdagilar nutqining bevosita taqlid mevasi emasligiga asos bо‘ladi. Atrofdagilar nutqiga taqlid qilish uchun bolada budavrda sensor va motor markazlar hali tо‘la yetilmagan bо‘ladi. Bola hayotining birinchi yilining oxiriga kelib, unda nutqiy aloqada bо‘lish extiyoji о‘sib boradi. U bir nimani olishni, sо‘rashni, aytishni xohlaydi. Bu extiyoj bolaning butun faoliyatida ishtirok etadi va unda aktiv nutqning paydo bо‘lishini belgilab beradi. Bir yoshning oxiridan boshlab bolada aktiv nutq rivojlana boshlaydi, birinchi sо‘zlar paydo bо‘ladi. Ammo bu sо‘zlar kо‘pincha faqat bolaga, uning yaqinlariga tushunarli bо‘ladi. Ikkinchi davr-bog‘chagacha bо‘lgan davr (bir yoshdan 3 yoshgacha) Bolada birinchi sо‘zlar paydo bо‘lgandan sо‘ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e’tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan sо‘zlarni kо‘p marotaba takrorlaydi va о‘zi ham sо‘zlarni talaffuz qiladi. Talaffuz vaqtida bola ba’zi tovushlarni notо‘g‘ri talqin etadi, о‘rnini almashtiradi yoki о‘z nutqida qо‘llamaydi. Bu vaqtda bola bir sо‘z yoki tovushlar birikmasi bilan predmetni ham, iltimosni ham, his-tuyg‘uni ham ifodalashi mumkin. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug‘at boyligi sezilarli darajada boyib boradi. Shuni ta’kidlash kerakki, kо‘pgina xilma-xil tadqi-qotchilar bola lug‘at boyligining о‘sib borishida turli raqamli ma’lumotlarni kо‘rsatadilar. Eng keng tarqalgan ma’lumotga kо‘ra, bolalarning lug‘at boyligini bog‘chagacha bо‘lgan davrda о‘sishi qо‘yidagi raqamlarni kо‘rsatadi: 1 yosh-u 6 oyda—10 - 15 ta suz, 2-yilning oxiriga kelib — 300 ta suz, 3 yoshga borganda- 1000 ta suz. Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik to-moni shakllana boshlaydi. Avval bola о‘z xohish va iltimoslarini bir sо‘z bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1—2 ta suzdan iborat sodda jumlalar paydo bula boshlaydi. Uchinchi davr—maktabgacha bulgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bо‘lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jixatdan oson talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari - p, 6, m, f, ye va boshqalarni о‘rganadilar. Artikulyatsion jihatdan talaffuz etish kiyin bulgan: shivirlovchi, sirg‘aluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarini talaffuzinn egallashda qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notо‘g‘ri qо‘llaydilar yoki talaffuz etmaydilar. 3—7 yoshgacha bulgan davrda bolalarda eshitish malakalari rivojlanib boradi, bu esa bolaning о‘z talaffuzini nazorat kilishga imkoniyat yaratadi. Bazi hollarda bola о‘z kamchiligini tо‘g‘rilaydi. Unda fonematik idrok shakllanib boradi. Bu davrda lug‘at boyligining о‘sishi davom etadi. Bolaning 4-6 yoshida uning aktiv lug‘ati 3000-4000 ta suzgacha yetadi. Lugat boyligi usib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni xam rivojlanib boradi. Bola hayotining 4 yiliga kelib, ular о‘z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni qо‘llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qо‘shma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar qо‘shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish qobiliyatiga ega bо‘ladilar. Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, sо‘ng sonor, shovqinli va sirg‘aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydi. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bulishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni tо‘g‘ri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va bola xar tomonlama tо‘g‘ri, an-iq gapiradi. Tо‘rtinchi davr-maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning о‘ziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrlardagiga nisbatan ongli ra-vishda rо‘y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik qonuniyatlarnni egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol о‘ynaydi. Grammatik konstruksiyalar ham murakkablashib boradi: chunki, agar, qachonki kabi bog‘lovchilarni ishlata boshlaydilar. Bu bolaning tafakkur jarayonlari murakkablashib borayotganligini va bu nutqda о‘z ifoda-sini topayotganligini kо‘rsatadi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni о‘z vaqtida tо‘g‘ri kechishi uchun maxsus sharoitlar zarurdir. Buning uchun: - bola ruhiy va jismoniy jixatdan sog‘ bо‘lishi; - normal aqliy qobiliyatgaega bо‘lishi; - normal eshitishi va kо‘rishi; - yetarli darajada ruhiy aktivlikka ega bо‘lishi; - gaplashish ehtiyojiga ega bо‘lishi; - tо‘g‘ri nutq muxitiga ega bо‘lishi lozim. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni о‘zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqi-dagi bilim va tasavvurini kengaytirishga imkoniyat yara-tadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi bilan о‘zviy bog‘liqdir. Nazoart uchun savollari 1. Tug’ma bilimlar nazariyasi (N.Xomskiy, D.Maknil, D.Slobin). 2. Tilni o’zlashtirishning kognitiv nazariyasi. 3. J.Piajening bolaning semiotik rivojlanish gipotezasi. 4. Tilni o’zlashtirish asoslarini ijtimoiy-prognostik yo’nalishda o’rganish (Dj.Bruner, M. Xelllidey). 5. L.S. Vigotskiyning “nutq - til belgilari vositasida rivojlanuvchi o’ziga xos faoliyat sifatida” konsepsiyasi. 6. Inson xulq-atvorini belgili regulasiyasi (A.R. Luriya).