MEHNAT HAQI HISOBI VA TO’LASH JARAYONI AUDITI
REJA:
1.Xodimlar bilan hisob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari
2.Aktsiyadorlik jamiyatlarida mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar auditining
maqsadi, vazifalari va manbalari
3.Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar auditini rejalashtirish bosqichi
4.Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob-
kitoblarni tekshirish
Tayanch so’z va iboralar: Mehnat haqi, mehnatga haq to’lash shakllari,
ishbay, vaqtbay, nafaqa, minimal ish haqi, hujjatli solishtirish, ijtimoiy to’lovlar, ish
haqidan soliqlar va majburiy to’lovlar, ijtimoiy to’lovlar, shartnoma to’lovlari, ishchi
va xizmatchilar, ishchi va xodimlar, ta’rif setkasi.
1. Xodimlar bilan hisob-kitoblar auditining me’yoriy asoslari.
Bozor munosabatlarini rivojlantirish sharoitida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
yo’nalishiga tegishli muhim o’zgarishlar kiritilmoqda. Buning natijasida mehnatga
haq to’lash, xodimlarni iqtisodiy qo’llab quvvatlash va himoya qilish tartibi va
yo’nalishlari bo’yicha olib borilayotgan siyosat ham o’zgarmoqda.
Ushbu siyosatni joriy qilish natijasida davlatning ijtimoiy qo’llab quvvatlash va
himoya qilish bo’yicha ko’pchilik tadbirlari xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
zimmasiga o’tdi. Chunonchi, sub’ektlar bu davrda mehnatga haq to’lash shakli,
tizimi, miqdori va moddiy rag’batlantirish tartiblarini qonunchilik asosida mustaqil
ravishda belgilamoqdalar. Natijada (ish haqi tushunchasi o’zgardi, chunki uning
tarkibiga ish haqidan tashqari quyidagi hisoblanadigan va olinadigan daromadlar
qo’shildi:
- moliyalashtirish manbaidan qat’iy nazar har xil mukofotlar, qo’shimcha va
ustama to’lovlar, ijtimoiy imtiyozlar;
- qonun hujjatlariga muvofiq xodimlarning ishlamagan kunlari (ta’til, bayram
kunlari va sh.u.) uchun hisoblangan summalar va hokazolar. Bozor munosabatlari
rivojlangan sharoitda xodimlar daromadining tarkibiga xo’jalik yurituvchi
sub’ektning mulkiga qo’shilgan ulushlari va olgan aktsiyalari uchun oladigan
daromadlar (dividentlar, foizlar)i ham qo’shildi.
Natijada har bir ishchi xodimning mehnat daromadi uning sub’ekt faoliyatiga
qo’shgan ulushi va sub’ekt faoliyatining yakuniy natijasiga bog’liq bo’ladi. Ushbu
daromadning yuqori darajasi chegaralanmagan, lekin soliq miqdorining darajasi
bilan tartibga solib turiladi. Mehnat haqining minimal darajasi tegishli qonun
hujjatlariga asosan tartibga solib turiladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt va xodimlar o’rtasidagi ustav munosabatlarning
yuridik asosi, shu jumladan mehnat haqiga taalluqli qismi ular o’rtasida tuzilgan
jamoa (jamiyat) yoki shaxsiy shartnoma bo’lib, unda jamiyatning huquqi doirasidagi
mehnatga haq to’lash shartlari aniq va ravshan ko’rsatib o’tiladi.
Bu davrda xodimlarni ijtimoiy kafolatga olishning yangi yo’nalishi inflyatsiya
natijasidagi aholining ko’rgan zararini va daromadini indeksatsiya qilishdir. Ushbu
kafolatni amalga oshirishda davlat tomonidan tashkil qilingan byudjetdan tashqari
jamg’armalar (ijtimoiy muhofaza, pensiya jamg’armalari, bandlik jamg’armalari va
hokazolar) muhim o’rin tutadi. Ushbu jamg’armalarni tashkil qilish va ulardan
foydalanishning tartibi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Yuqorida
keltirilgan jamg’armalar maxsus maqsadli ajratmalar va manbalar hisobidan tashkil
qilinadi va davlat byudjetidan ajralgan holda faoliyat ko’rsatadilar, o’zining
mustaqilligiga ega va muhim ijtimoiy dasturlarni va tadbirlarni o’tkazish uchun
moliyalashtirish manbai hisoblanadi. Shuning uchun ham hozirgi kunda mehnat va
unga haq to’lashni hisobga olish sub’ektning hisob tizimida va auditida asosiy
o’rinlardan birini egallaydi. Chunki, asosiy vazifalar quyidagilardan tashkil topadi:
a) xodim bilan mehnat haqi bo’yicha hisoblashishni (mehnat haqi va boshqa
to’lovlarni hisoblash, tegishli summalarni ushlash va qolgan summalarni berish) o’z
vaqtida amalga oshirish;
b) ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxiga hisoblangan mehnat haqi va
tegishli ajratmalarni o’z vaqtida va to’g’ri qo’shish;
s) tezkor boshqarishni amalga oshirish va tegishli hisob ma’lumotlarini
tayyorlash uchun mehnat va unga haq to’lash bilan bog’liq ko’rsatkichlarni yig’ish
va guruhlashtirish;
d) ijtimoiy sug’urta, pensiya va badallik jamg’armalari bilan hisoblashishni o’z
vaqtida va to’g’ri amalga oshirish.
Mehnat va unga haq to’lash hisobi sarflangan mehnatning miqdori va sifati,
ushbu yo’nalishdagi mablag’lardan foydalanish, mehnat haqi jamg’armasini
shakllantirish ijtimoiy xususiyatiga ega bo’lgan to’lovlarni amalga oshirish ustidan
tezkor nazorat o’rnatishni ta’minlashi lozim. Chunki, yuqorida keltirilgan vazifalarni
o’z vaqtida amalga oshirilishi xodimlarning turmush farovonligini yaxshilash va
iqtisodiy silsilalardan himoya qilishning asosiy omillaridan biridir.
Xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblarning auditi uchun asosiy
manbalar bo’lib quyidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi:
-O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi.
-O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi.
-O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi.
-“Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni.
-“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni.
-“Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya
hisobi hisobvaraqlar rejasi va uni qo’llash to’g’risida yo’riqnoma” 21-sonli
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS).
-O’zbekiston Respublikasining boshqa BHMSlari.
-Mahsulot (ishlar, xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar
tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi nizom.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999 yil 5 fevralda 54-
son bilan tasdiqlangan (o’zgartirishlar bilan).
2. Aktsiyadorlik jamiyatlarida mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar auditining
maqsadi, vazifalari va manbalari.
O’zbekiston istiqlolning dastlabki kunlaridan barcha jabhalarda ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega demokratik huquqiy davlatni barpo ejtishga
qaratilgan keng ko’lamli kompleks islohotlarni amalga oshirish va rivojlantirish
bo’yicha o’z yo’lini tanladi.. Shu sababli, mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlarni
ijtimoiy qo’llab quvvatlash va himoya qilish bo’yicha o’tkazilayotgan auditorlik
tekshiruvlarini o’tkazishdan maqsad mehnat munosabatlariga tegishli bo’lgan
qonunchilikka rioya qilinishi, ish haqi va turli xil qo’shimcha to’lovlar va
mukofotlar, shuningdek, ish haqidan soliqlar va ijtimoiy ehtiyojlar uchun to’lovlar
to’g’ri hisoblanishi ustidan nazorat qilishdan iborat.
Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar
Vazifalar majmui
Auditda hal etiladigan vazifalar
1.Mehnat
qonunchiligiga doir
huquqiy-me’yoriy
hujjatlarga
rioya
qilinishi va ichki
nazorat
samaradorligining
holatini baholash
1.1. Mehnat haqi to’lashni belgilovchi huquqiy-me’yoriy
hujjatlarning mavjudligi va tahlili;
1.2. Jamoa mehnat shartnomalari, xodimlarni mukofotlash
va rag’batlantirish to’g’risida nizom mavjudligi;
1.3. Kadrlar, ish vaqti va ishlab chiqarilgan mahsulot (ish,
xizmat) hisobini hujjatlashtirishning tashkil etilishi;
1.4. Haq to’lash va ish haqidan ushlanadigan summalar
turlarining klassifikatori (turkumlagichi) mavjudligi;
1.5. Ish haqi fondi ustidan nazorat tizimining mavjudligi va
holati;
1.6. Hisobot ko’rsatkichlarning sintetik va analitik htisob
registrlari ma’lumotlariga mosligi.
2.Mehnat
haqi
bo’yicha
hisob-
kitoblarga
doir
hisob va
hisobot
ma’lumotlarining
ishonchliligini
tekshirish.
2.1.Dastlabki hisob hujjatlarining to’g’ri rasmiylashtirilishi;
2.2. Haq turlari (ishbay, vaqtbay va h.k.) bo’yicha ish haqi
hisoblashning to’g’riligi.
2.3. Har xil maqsadlar (mehnat ta’tili va h.k.) uchun
o’rtacha ish haqini hisoblashni tekshirish;
2.4. Ish haqidan ushlanadigan summalar to’g’riligi;
2.5. Ish haqi xarajatlarini tannarx tarkibiga qo’shish;
2.6. Ish haqi hisoblash va undan ushlanadigan summalarni
hisob-registrlarida aks ettirish;
2.7. Soliqqa tortishda imtiyozlarni qo’llash va jami
daromadni hisoblashning to’g’riligi;
3.Byudjetdan
tashqari
fondlar,
yagona
ijtimoiy
to’lov
bo’yicha
hisob-kitoblarning
to’g’riligi
3.1. Yagona ijtimoiy to’lov fondiga ajratmalarni hisoblash
bazasi va hisob-kitoblar to’g’riligi;
3.2. Yagona ijtimoiy to’lov fondi bilan hisob-kitoblarni
hisob va hisobotda aks ettirishning to’g’riligi;
Auditor tekshiruv chog’ida avvalo hisobot ko’rsatkichlarida jiddiy xatolar
yo’qligiga etarli darajada ishonch hosil qilishi lozim. Bunda dalil-isbotlarni to’plash
uchun har xil manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalaniladi.
Shuningdek, auditni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchun zarur
bo’lgan me’yoriy hujjat paketi, sintetik va analitik hisob registrlari va boshlang’ich
hujjatlarni komplektlaydi.
Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitob muomilalarini buxgalteriya hisobida aks
ettirish va soliqqa tortish bo’yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi me’yoriy-
hujjatlar to’plamimijoz korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda
shakllantirilishi lozim.
Ta’kidlash joizki, mehnatga haq to’lash masalalari etarli darajada murakkab.
Unda mehnatning tavsifi, mehnat harajatlarini va uning natijalarini o’lchash hamda
baholash, rastsenkalar, mukofotlar va hokazolarni belgilash bilan bog’liq ko’plab
nozik va o’ziga xos tafsilotlari mavjud. Shuning uchun auditordan ushbu masalalar
bo’yicha me’yoriy baza va hisob yuritishning ahvolini aniqlash, shtatlar jadvali,
korxona rahbariyatining xodimlarni oylik maosh tayinlab ishga qabul qilish
to’g’risidagi buyruqlarni (tanlab tekshiriladi), tuzilgan pudrat shartnomalari va
mehnat bitimlari, mehnatga haq to’lash, mukofotlash va moddiy yordam berish
to’g’risidagi nizomlarni o’rganish talab etiladi. So’ngra ish vaqtini hisobga olish
tabellari, ishbay ishlar uchun naryadlar va hisoblashuv-to’lov va to’lov vedomostlari,
mehnatga haq to’lash hamda uni tartibga solish bilan bog’liq boshqa hujjatlarning
rasmiylashtirilishi tekshiriladi. Auditor ushbu masalalar bilan tanishib chiqib,
mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblarning asosiy bloklarini sinchiklab
tekshirishi lozim. Xususan:
1.Korxona xodimlarining shtat jadvalida belgilangan oylik maoshlariga rioya
qilinishi; shtat jadvalining boshqaruv kengashi yoki aktsiyadorlar majlisida
tasdiqlanganligi; o’rindoshlik asosida mehnatga haq to’lashning to’g’riligi; shtat
intizomiga rioya qilinishi; mehnat bitimlari bo’yicha mehnatga haq to’lashning
asosligi.
2.Ishchilarga ishbay naryadlar bo’yicha haq to’lashning to’g’riligi, xususan,
bajarilmagan ishlar uchun qo’shib yozish hollari yo’qligi, mehnatga haq to’lashning
akkord tizimi qo’llanilganligi. Akkord naryadlarining tegishli butun ish uchun
qilingan kalkulyatsiya bilan asoslanishi, akkord topshiriqlarining belgilangan
muddatda bajarilganligi va yuqori sifatliligi aniqlanadi.
3.Mukofotlash tartibi va asosliligi, mukofotlash sabablarini aniqlash va mehnat
jamoasi tomonidan qabul qilinib, tasdiqlangan mukofotlash tizimini tahlil qilish
bilan birgalikda aniqlanadi.
3. Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar auditini rejalashtirish bosqichi
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun
dastavval, uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni
qo’yilgan maqsad va uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi.
Tekshiruv o’tkazishni boshlashdan avval auditor korxonada mehnatga haq
to’lashning qanday shakllari va tizimlari qo’llanishi, xodimlar jadvali, mehnatga haq
to’lash va mukofotlash to’g’risida ichki nizomlar, jamoa shartnomasi mavjudligi,
mehnatga haq to’lash hisobi qanday tashkil etilganligi, ushbu hislob bo’limi
kompyuterlashtirilganligi va boshqa masalalarni aniqlashi lozim. Albatta, auditor
test savollar ro’yxatini ishlab chiqishi lozim. Quyida mehnatga haq to’lash bo’yicha
audit dasturini tuzishdan oldin tuzilgan test savollari jadvali keltiriladi.
Xodimlar bilan mehnat haqi yuzasidan hisob-kitoblar bo’yicha
buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimi holatini tekshirish yuzasidan
testlar
№
Savol mazmuni yoki
Javob mazmuni
Belgi
Auditorning
o’rganilayotgan ob’ekt
(tekshiruv
natijasi)
xulosalari va
qarorlari
1
2
3
4
5
A.Ichki nazorat
1
Xodimlar
jadvali
tasdiqlanganmi va unga rioya
etiladimi?
Xodimlar
jadvali
har
yili
bir
marotaba qaytadan
ko’rib chiqiladi
N2
Ichki
nazorat
susaytirilgan,
xatolar
bo’lishi
mumkin
2
Har
bir
xodimga
shaxsiy
varaqalar yuritilganmi
Ha, yuritilgan
N4
Nazorat
etarli
darajada
3
Ishga qabul qilish va ishdan
bo’shatish
to’g’risidagi
buyruqlar o’z vaqtida qabul
qilinadimi?
Buyruqlar
o’z
vaqtida va to’g’ri
qabul qilinadi
N4
Nazorat
etarli
darajada
4
Xodimlar bo’limi tomonidan
tasdiqlangan ishbay haqlar va
ta’rif stavkalari qo’llaniladimi?
Xodimlar
bo’limi
tomonidan bir yilda
kamida
bir
marotaba
tanlab
olib nazorat amalga
oshiriladi
N2
Ichki
nazorat
susaytirilgan,
xatolar
bo’lishi
mumkin
5
Ish haqidan ushlab qolishlar
tekshiriladimi?
Bir yilda kamida
bir marotaba tanlab
olib nazorat amalga
oshiriladi
N2
Ichki
nazorat
susaytirilgan,
xatolar
bo’lishi
mumkin
6
Soliqlar,
ijtimoiy
sug’urta
bo’yicha hisob-kitoblar soliq
idoralari
tomonidan
tekshirilganmi?
Hisobot
yilida
tekshiruv
o’tkazilmagan
N2
Ichki
nazorat
susaytirilgan,
xatolar
bo’lishi
mumkin
7
Hisob-kitob
to’lov
qaydnomalari
to’g’ri
raqamlanganmi ?
Ketma-ket
raqamlash
qo’llaniladi
N4
Nazorat
etarli
darajada
8
Mukofotlar,
mehnat
ta’tili,
kasallik
varaqalari
va
boshqalarni hisoblash tartibiga
rioya qilinadimi?
Rioya
qilinadi,
lekin
korxonada
to’lovlar
tartibi
to’g’risida
ichki
Nizom
ishlab
chiqilmagan
va
tasdiqlanmagan
N2
Ichki
nazorat
susaytirilgan,
xatolar
bo’lishi
mumkin
9
Ish haqi va boshqa to’lovlar o’z
vaqtida to’lanmagan holatlar
bo’lganmi?
Ha, bo’lgan
N2
Sabablarini
aniqlash lozim
10 Ish haqini tayyor mahsulotlar
bilan
to’lash
holatlari
bo’lganmi?
Ha, bo’lgan
N2
Soliqqa
tortish
to’g’ri
hisoblanganligini
tekshirish lozim
11 Ish
haqi
bo’yicha
schyotlarning
o’zaro
bog’lanish
chizmasi
ishlab
chiqilganmi?
Yo’q,
ishlab
chiqilmagan.
N2
Schyotlar
korresponden-
tsiyalanishida
xatolar
bo’lishi
mumkin
12 Ish haqini hisoblash bo’yicha
dastlabki hujjatlar, tahliliy va
sintetik hisob ma’lumotlari
solishtiriladimi?
Chorak
oxirida
tanlab
olib
tekshiriladi
N3
Tanlab
olib
tekshiruv
o’tkazish lozim
Izoh: N1-past daraja; N2-o’rtachadan past; N3-o’rtacha, N4-yuqori.
Ustav kapitalini shakllanishi va harakati va ulardan foydalanish bo’yicha
auditorlik tekshiruvining o’tkazish rejasini tuzishi va audit dasturini tayyorlashi
lozim.
Amalda, auditni rejalashtirish jarayoni auditorlik tashkiloti bilan xo’jalik
yurituvchi sub’ekt o’rtasida shartnoma tuzulgunga qadar boshlanadi. Bu xolat ko’p
hollarda, agar mijoz bilan shartnoma tuzulmasa, auditni rejalashtirish bilan bog’liq
xarajatlar qaysi manbalar hisobidan mablag’ bilan ta’minlanishi to’g’risidagi savolni
yuzaga keltiradi. Keyinchalik shartnoma tuzulgan holda auditni dastlabki
rejalashtirishga doir ishlar qiymati o’tkaziladigan auditning umumiy qiymatiga
qo’shiladi, aks xolda u auditorlik tashkilotining mablag’lari hisobidan amalga
oshirilishi lozim.Rejalashtirish auditning boshlang’ich bosqichi bo’lib,auditorlar reja
tuzulgunga qadar bevosita tekshiruv ishlarini boshlamasliklari lozim.
4. Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob-
kitoblarni tekshirish
Korxonalar amaliyotida mehnatga haq to’lash bo’yicha quyidagi kamchiliklar
ko’proq uchraydi: oylik maoshlari va stavkalar hajmining shtat jadvali va lavozim
maoshlari sxemasida belgilanganidan oshib ketishi; ish haqiga har xil qo’shimcha va
ustamalarning noqonuniy tayinlanishi; qo’shib yozishlar; ishbay rastsenkalarning
oshirib ko’rsatilishi; ishchilar va muhandis-texnik xodimlar mehnatiga haq to’lash
uchun belgilangan ish haqi fondi hisobidan kotibalar, shaxsiy haydovchilar va har
xil boshqaruv xizmati xodimlariga xaq to’lash kabilar.
Noqonuniy qo’shimcha haq belgilash, ayrim hollarda hisoblangan mehnat
haqini o’zlashtirish, o’zlashtirish maqsadida material qiymatliklarni sotib olish yoki
smetada ko’zda tutilmagan xarajatlarni yopish uchun soxta xodimlarni ishga qabul
qilish hollari ham uchraydi. Auditor dastlabki hujjatlar va hisobotlarni bevosita ish
joylarida puxta tahlil qilish yo’li bilan quyidagilarni aniqlaydi: ish haqi to’lash uchun
pul olishda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotlar to’g’riligi va olingan pul
mablag’larining belgilangan maqsadda ishlatilishi, ish haqi fondidan oshiqcha haq
to’lashga ruxsat berish tartibiga rioya qilinishi, ish haqi fondi mablag’larining
oshiqcha sarflanishiga yo’l qo’yilish sabablari ya’ni butunlay noto’g’ri,
qalbakilashtirilgan, ko’pchilik hollarda reja topshiriqlarini bajarganlik va oshirib
bajarganlik uchun deb noqonuniy mukofot olish maqsadida qilinadigan hisobot
ma’lumotlarini oshirib ko’rsatish kabilar. Qo’shib yozish oqibatida haqiqatda
bajarilmagan ishlarga ish haqi to’lash, xom ashyo, materiallar, yoqilg’ilar va boshqa
resurslarni hisobdan chiqarish, natijada talon-taroj qilish hollari ko’p uchraydi.
Xodimlar soni va ularning toifalari bo’yicha ish haqi fondining hajmi
xo’jalikning biznes-rejasida belgilanadi. Ish haqi qishloq xo’jaligida mahsulot (ish,
xizmat)lar tannarxida salmoqli o’rin egallaganligi sababli auditor ish haqi fondini
tekshirishga alohida e’tibor qaratishi lozim. Tekshiruv boshlanishidan oldin auditor
xo’jalikda tasdiqlangan ish haqi fondining hajmini va uning biznes-rejaga to’g’ri
kelishini aniqlashi zarur.
Ish haqi fondining haqiqiy sarfi “Xodimlarning toifalari va hisoblangan ish
haqining tarkibi bo’yicha ma’lumot” (19-shakl bo’yicha hisob-kitoblar bajariladigan
jadval), “Xodimlar, yollangan va chetdan jalb qilingan shaxslar ish haqi fondini
hisobga olish vedomosti” (20-shakl), hisob-kitob to’lov vedomostlari va ish haqi
hisoblash uchun asos bo’lgan boshqa dastlabki xujjatlar ma’lumotlariga asosan
tekshiriladi. Tekshirilayotgan davr (choraklik, yil) uchun belgilangan ish haqi
fondinihaqiqatda hisoblangan ish haqi summalari bilan taqqoslash zarur. Buning
natijasida ish haqi fondining umumiy tejalgani yoki oshiqcha sarflangani aniqlanadi.
Agar yil davomida ishlab chiqarish xajmining o’zgarganligi sababli dastlabki ish
haqi fondiga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, u holda ular umumiy tejash yoki
oshiqcha sarflashni aniqlashda inobatga olinadi.
Tekshirish jarayonida hisoblashuv-to’lov vedomostlari ma’lumotlarining har
oyda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotnoma ko’rsatkichlariga mos kelishi ham
aniqlanadi. Ma’lumotnomadagi hisoblangan ish haqining umumiy summasi shu
oydagi 21-shakl “Xodimlar bilan hisob-kitoblar bo’yicha jamlama ma’lumot”ning
summasiga mos kelishi kerak.
Ish haqi berish uchun bankdagi 5110-“Hisob-kitobschyoti”dan olingan
summalar, shuningdek, undan ushlanib, o’tkazilgan summalar 21-shakldagi hisob-
kitoblar bajariladigan jadvalning tegishli ma’lumotlari bilan mos kelishi kerak.
Ish haqi fondining oshiqcha sarflanishi ma’muriy boshqaruv, xo’jalik va xizmat
ko’rsatuvchi xodimlar sonining shtat jadvalidagidan oshib ketganligi; lavozim
maoshlari, stavkalar va rastsenkalarning oshirib yuborilganligi; mashina va
mexanizmlarda bajarilishi ko’zda tutilgan ishlar (g’allani o’rish, donni yuklash va
qo’shimcha ishlov berish, yaganalash, chekankalash va h.k) qo’lda bajarilganda ish
hajmining qo’shibyozilishi va hokazolar. Ayrim hollarda oshiqcha sarflar ob’ektiv
sabablar oqibatida sodir bo’ladi, masalan, qor yoki yomg’ir ko’p yoqqan paytlarda
yo’llarni tozalash, mollarga ozuqa etkazib berish va boshqalar. Bularning barchasi
puxta tekshirilishi zarur.
Auditor xo’jalikka chetdan ishchilarni qancha, qachon va qaysi muddatda jalb
qilinganligi, ulardan qanday foydalanilganligi va ularga qanday tartibda mehnat haqi
to’langanligini ham aniqlashi kerak.
Mehnatga haq to’lash masalalari etarli darajada murakkab. Unda mehnatning
tavsifi, mehnat xarajatlarini va uning natijalarini o’lchash hamda baholash,
rastsenkalar, mukofotlar va hokazolarni belgilash bilan bog’liq ko’plabnozik va
o’ziga xos tafsilotlari mavjud. Shuning uchun auditordan ushbu masalalar bo’yicha
me’yoriy baza va hisob yuritishning ahvolini aniqlash, shtatlar jadvali, korxona
rahbariyatining xodimlarni oylik maosh tayinlab ishga qabul qilish to’g’risidagi
buyruqlari (tanlab tekshiriladi), tuzilgan pudrat shartnomalari va mehnat bitimlari;
mehnatga haq to’lash, mukofotlash va moddiy yordam berish to’g’risidagi
nizomlarni o’rganish talab etiladi. So’ngra ish vaqtini hisobga olish tabellari va
ishbay ishlar uchun naryadlar, hisoblashuv-to’lov va to’lov vedomostlari, mehnatga
haq to’lash hamda uni tartibga solish bilan bog’liq boshqa xujjatlarning
rasmiylashtirilishi tekshiriladi. Auditor ushbu masalalar bilan tanishib chiqib,
mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblarning asosiy bloklarini sinchiklab
tekshiradi. Xususan:
1. Korxona xodimlarining shtat jadvalida belgilangan oylik maoshlariga rioya
qilinishi: shtat jadvalining boshqaruv kengashi yoki aktsiyadorlar majlisida
tasdiqlanganligi; o’rindoshlik asosida mehnatga xaq to’lashning to’g’riligi; shtat
intizomiga rioya qilinishi; mehnat bitimlari bo’yicha haq to’lashning asosliligi.
2. Ishchilarga ishbay naryadlar bo’yicha haq to’lashning to’g’riligi, xususan,
bajarilmagan ishlar uchun qo’shib yozish hollari yo’qligi, mehnatga haq to’lashning
akkord tizimi qo’llanilganligi, akkord naryadlarining tegishli butun ish uchun
qilingan kalkulyatsiya bilan asoslanishi, akkord topshiriqlarining belgilangan
muddatda bajarilganligi va yuqori sifatliligi aniqlanadi.
3. Mukofotlash tartibi va asosliligi, mukofotlash sabablarini aniqlash va mehnat
jamoasi tomonidan qabul qilinib, tasdiqlangan mukofotlash tizimini tahlil qilish
bilan birgalikda aniqlanadi.
Ma’muriy boshqaruv xodimlari, mutaxassislar, xizmatchilar va kichik
xizmatchi xodimlarga to’lanadigan haq ularning haqiqiy sonini shtat jadvali va
belgilangan lavozim maoshlari bilan solishtirib tekshiriladi.
Shuningdek, hisoblashuv-to’lov vedomostlari va 19, 20, 21-shakldagi hisob-
kitob bajariladigan jadvallarni puxta tekshirish zarur. Bosh daftardagi 4210 “Mehnat
haqi bo’yicha berilgan bo’naklar” 6710-“Xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha
hisob-kitoblar” va 6720-“Deponentlangan mehnat haqi” schyotlarning qoldig’i 21-
shakl hisob-kitob jadvalidagi qoldiq bilan teng bo’lishi kerak. 4210-schyot bo’yicha
debet qoldiqning mavjudligi va qancha miqdordaligini aniqlash zarur. Xodimlar
bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblarda debitor qarz mavjudligi bosh buxgalter
tomonidan hisob-kitoblar ahvoli ustidan tegishli nazorat o’rnatilmaganligidan
dalolat beradi.
Mehnatga haq to’lash va boshqa muomalalar bo’yicha xodimlar bilan hisob-
kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda 4210-“Mehnat haqi bo’yicha berilgan
bo’naklar”, 4220-“Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar”. 4230-“Umumxo’jalik
xarajatlari uchun berilgan bo’naklar”, 4710-“Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha
xodimlarning qarzlari”, 4720-“Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzlari”,
4730-“Moddiy
zararni
qoplash
bo’yicha
xodimlarning
qarzlari”,
4790-
“Xodimlarning boshqa qarzlari”, 6710-“Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-
kitoblar”, 6720-“Deponentlangan mehnat haqi”, 6970-“Hisobdor shaxslarga
to’lanadigan qarzlar” schyotlari bo’yicha yuritiladigan hisobning to’g’riligi va
ishonchliligini tekshirish salmoqli o’rin egallaydi.
Ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar hisoblashuv-to’lov vedomostlari (73-shakl),
oila (jamoa) pudratlari va boshqa ichki xo’jalik bo’linmalarining shaxsiy hisob
varaqlari, ish vaqtini hisobga olish tabeli (64-shakl) va boshqa hujjatlar bo’yicha
tekshiriladi.
Hisoblashuv-to’lov vedomostlarida jami summani ataylab oshirib ko’rsatish
hollari ham uchraydi.
Ish haqidan ushlanadigan daromad soliqlari, nafaqa fondiga va kasaba
uyushmasiga a’zolik badallari Soliq kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy xujjatlarga
muvofiq tekshiriladi. Ish haqidan qonunchilikda belgilanmagan summalarni ushlash
man etiladi. Masalan, kommunal xizmat va kvartira haqlari, maxsus kiyim-bosh,
oziq-ovqat, bolalar bog’chalarda va boshqa bolalar muassasalarida tarbiyalanganligi
uchun va boshqalar.
Ish haqining belgilangan vaqtda berilmaslik hollari mavjudligi, agar shunday
holatlar bo’lsa, uning sabablari (o’z vaqtida moliyalashtirilmaganlik, hujjatlarni
bankka o’z vaqtida taqdim qilmaslik va boshqalar)ni aniqlash zarur.
Dastlabki, hujjatlar puxta tekshiriladi: xisoblashuv-to’lov vedomostlari,
berilmagan ish haqlari reestri, ish vaqtini hisobga olish va ish haqini hisoblash tabeli
va boshqa hujjatlar. Oxirigacha to’liq rasmiylashtirilmagan, o’chirib yozilgan va
dog’ tushirilgan dastlabki hujjatlarga alohida e’tibor qaratish kerak. Bunday hujjatlar
bilan pul mablag’larini o’g’irlash va suiste’mol qilishlar yashirilishi mumkin.
Hisoblashuv-to’lov vedomostlari sanab chiqilishi shart. Ularni tekshirishda
korxonada ishlamaydigan shaxslar vedomostga kiritilmaganligi, hisoblangan ish
haqi tegishli dastlabki hujjatlarga mosligi tekshiriladi.
Ijtimoiy sug’urta fondi bo’yicha muomalalarni nazorat qilish xodimlarga ish
haqi va boshqa to’lovlarni hisob-kitob qilishga doir buxgalteriya hujjatlarini
tekshirish; ijtimoiy sug’urta to’lovlarini ijtimoiy sug’urta fondining joriy schyotiga
o’tkazish haqidagito’lov topshiriqlarini tekshirish; sanatoriyalar va dam olish uylari
yo’llanmalari uchun xodimlardan naqd pullarni qabul qilish bo’yicha kassa
hujjatlari; ijtimoiy sug’urta mablag’lari hisobidan qilingan sarflarga doir hujjatlar;
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar to’g’risidagi dalolatnomalar, kasallik
varaqalari, hisob-kitob vedomostlari (44-shakl), hisob-kitoblar bajariladigan
“Xodimlar bilan hisob-kitoblarga doir ma’lumotlar jamlamasi” (21-shakl)
ma’lumotlarini tekshirish orqali amalga oshiriladi.
Auditor ijtimoiy sug’urta fondi bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirishda kasaba
uyushmasi qo’mitasi a’zolarini ham jalb qilishi maqsadga muvofiq.
Ijtimoiy sug’urta fondiga ajratmalar sarflangan ish haqi fondiga nisbatan foiz
hisobida ajratilib 6510-“Sug’urta bo’yicha to’lovlar” schyotining krediti va xarajat
schyotlari (2010, 2310, 2510 va boshqalar)ning debetiga, ya’ni xo’jalik bo’linmalari
(oila (jamoa) pudratlari va boshqalar)ning shaxsiy hisob varaqlariga yozib qo’yiladi.
Xodimlarning ishlash va dam olish tartibi, ularni ijtimoiy sug’urta qilish
respublika qonunchiligi me’yorlari bilan tartibga solib turiladi. Bu me’yorlar, agar
halqaro va davlatlararo shartnomalarda boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa,
qo’shma korxonalarda, xalqaro birlashmalar va tashkilotlarda ishlaydigan xorijlik
fuqarolarga ham qo’llaniladi. Xorijlik fuqarolar mehnatiga haq to’lash tartibi har bir
xorijlik fuqaro bilan tuzilgan shartnomada belgilanishi ta’sis hujjatlarida ko’zda
tutilgan bo’lishi mumkin.
Mehnatga haq to’lash, moddiy rag’batlantirish shakllari va miqdorlari,
shuningdek, O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilgan fuqarolar
huquqlariga rioya qilingan boshqa mehnat sharoitlari kabi masalalar qo’shma
korxonalar, xalqaro birlashmalar va tashkilotlar tomonidan mustaqil hal etiladi.
Qo’shma korxonalarda ishlovchi xorijlik ishchilar oladigan ish haqlari ham
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilgan tartib va miqdorda soliqqa
tortiladi.
Xodimlar va yollangan shaxslar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-
kitoblar ishonchliligini tekshirish hisob va hisobot ma’lumotlari tengligini
aniqlashdan boshlanadi.
Nomuvofiqlar topilganida ularning sabablarini aniqlash zarur. Solishtirish
amallarini ishchi hujjatlar bilan rasmiylashtirib, hisobot, sintetik va analitik hisob
ma’lumotlarining tengligiga ishonch hosil qilgandan so’ng, auditor ish haqi
hisoblashning to’g’riligini tekshirishni boshlaydi.
Nomuvofiqliklar topilganda farq summalari va ularning vujudga kelish
sabablarini ishchi hujjatlarda ko’rsatish zarur. Shundan so’ng dastlabki hujjatlarning
mavjudliligi va ishonchliligi, to’g’ri to’lg’azilganligi, me’yoriy hujjatlar talablariga
mosligi o’rganiladi.
Ish vaqtini hisobga olish tabeli, buyruqlar, ishbay ishlar uchun naryadlar,
bajarilgan ishlarni hisobga olish varaqalari, yo’l varaqalari, hisob-kitob va
hisoblashuv-to’lov vedomostlari, ta’til uchun haq va qo’shimcha haqlarning boshqa
turlari va boshqalar tekshiriladi. Tekshiruv chog’ida quyidagilarga e’tibor berish
zarur:
-barcha majburiy rekvizitlarning to’liqligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi;
-bajarilgan ishlar va ish vaqtini hisobga olish uchun ma’sul shaxslar
imzolarining mavjudligi;
-tushuntirish berilmagan tuzatishlar va to’g’rilashlar;
-ish vaqtini hisobga olish tabeliga “o’lik jonlar”ni qo’shish va bajarilmagan
ishlarni qo’shib yozish holatlarini aniqlash zarur.
