MENEJMENT FANINING PREDMETI, OB’EKTI VA METODI Reja: 1.1. Menejment fanining mazmuni va mohiyati 1.2. Menejment ob’ekti va sub’ekti 1.3. Menejment fani foydalanadigan usul (metod)lar Tayanch iboralar: Menejment. Harajat. Baxo. Naf. Boshqaruv. Menejment ob’ekti va sub’ekti. Tahlil usullari. Sistemali yondoshuv. Kompleks yondoshuv. Tarkibiy yondoshuv. Vaziyat (situatsiya)li yondoshuv. Integratsion yondoshuv. Modellashtirish usuli. Iqtisodiy-matematik yondoshuv. Kuzatish usuli. eksperiment (tajriba) usuli. Sotsiologik kuzatuv usuli. 1.1. Menejment fanining mazmuni va mohiyati Menejment - bu inglizcha so’z bo’lib, ingliz tilining Oksford lug’atida berilgan ta’rifga binoan u: - boshqaruv hokimiyati va san’ati; - resurslarni boshqarish bo’yicha alohida mohirlik va ma’muriy ko’nikmalar tushuniladi. Boshqacha so’z bilan aytganda, menejment - bu boshqaruv, ya’ni resurslarni, odamlarni boshqarish, samarali faoliyat olib borish va foyda olishni bilish, uni ko’paytirish jarayonidir. SHu nuqtai nazardan boshqaruv-bu o’ziga xos yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov, shu tanlov asosida qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat qilishdir. Bugungi kunda menejment va boshqaruv to’g’risida quyidagi umum qabul qilingan fikrlar mavjud: Boshqaruv - Yuksak san’at va mahoratni talab qiluvchi tanlov - Mustaqil fan - Faoliyat turi, funktsiya - Jarayon - Tashkilotlarni boshqaruvchi kishilar - Boshqaruv apparati yoki organi Menejment Har qanday faoliyatning ijobiy natija berishi, eng avvalo tanlovni to’g’ri bajara olishga, ma’qul va ishonchli qarorni qabul qila olishga hamda bu qarorning bajarilishini nazorat qila olishga bog’liq. Masalan, yuqori foyda olish quyidagi uchta jihat bo’yicha to’g’ri tanlovni va ishchan qaror qabul qilishni talab qiladi (1- chizma). harajat Naf Baho 1-chizma. Yuqori foyda olishning uch sharti Harajat – bu mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish hamda ish haqi to’lashga sarflanadigan mablag’lar yig’indisidir. Harajat tarkibiga: - mahsulot (xizmat) tannarxi; - ma’muriy harajatlar; - ijara va foiz to’lovlari; - ish haqi; - soliqlar kiradi. Фойда Bozor iqtisodiyotida tanlash qoidasi yanada jiddiylashtiriladi. Zero, ishlab chiqarish (xizmat) uchun resurslar to’g’ri tanlangandagina va ulardan samarali foydalangandagina harajatlar yuqori foyda keltirishi mumkin. Naf – bu mahsulot (xizmat)ning iste’molchilarga qanchalik ijobiy natija keltirishidir. Haridor harid qobiliyati doirasida eng nafli molni tanlashga intiladi. SHundagina u qoniqadi. Ammo tovarning nafliligi qancha yuqori bo’lsa, uning narxi ham shuncha baland bo’ladi. Bu esa, o’z navbatida haridorning sotib olish qobiliyatini pasaytiradi. Baho – bu tovar va xizmatlarning pulda ifodalangan qiymatidir. Baho ikkita asosiy vazifani bajaradi: - resurslar iste’molini cheklash imkonini beradi; - ishlab chiqarish uchun turtki bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumki, biror ashyo (resurs yoki tovar) qancha kamyob bo’lsa, uning narxi shuncha baland va binobarin, uni sotib olmoqchi bo’lganlar shuncha kam bo’ladi. Iqtisodchilar buni narxning cheklovchilik samarasi deb ataydilar. Narxning oshishi ishlab chiqaruvchilar safining kengayishiga, narxning tushishi esa ishlab chiqaruvchilarning kamayishiga, ularning bir qismini bozordan bezdirishga olib keladi. Iqtisodchilar bunday ta’sirni narxning ishlab chiqarishga turtki vazifasi deb ataydilar. Foydaga ta’sir etuvchi bu uch unsurning mohiyatini anglagan boshqaruvchigina tanlovni to’g’ri amalga oshirishi va oqil qarorni qabul qila olishi mumkin. Boshqarish san’ati va mahorati, ya’ni menejment, shundagina namoyon bo’lishi, pirovardda esa yuqori foyda olishga erishilishi mumkin. SHunday qilib, sodda qilib aytganda: Boshqaruv - bu tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat qilish jarayonidir. Menejment fani bu - boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirishni va oqil qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo’g’inlarda samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. SHundan kelib chiqib, menejment quyidagilarni o’rganadi: - boshqarish nazariyasi va amaliyoti; - boshqarish ob’ekti va sub’ekti; - boshqarish printsipi va usullari; - boshqarish madaniyati; - menejer va uning fazilatlari; - menejer reytingi; - boshqarishda kirishuvchanlik va qaror qabul qilish; - boshqarish funktsiyalari; - xodimlarni boshqarish; - ishlab chiqarishni boshqarish; - samaradorlikni boshqarish; - o’z-o’zini boshqarish; - hududiy boshqarish va hokazolar. Bu fanning mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv ob’ekti orasidagi o’zaro munosabat bo’lib, uning asosiy vazifasi o’quvchilarga boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik san’ati sirlarini o’rgatishdan iborat. Fanni o’qitishdan maqsad talabalarga boshqarish muammolariga nisbatan qiziqish, amaliy tashkilotchilik faoliyatiga ishtiyoq uyg’otishdan iborat. CHunki, hozir boshqarish asoslarini o’rganayotgan talabalar kelgusida boshqarish tizimining xodimlari, kichik, o’rta va katta jamoalarning rahbarlari, korxona va firmalar iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy-texnik faoliyatining turli tomonlarini boshqarish bo’yicha loyihalar, tadbirlar ishlab chiqishga da’vat etilgan mutaxassislar bo’lib etishadilar. Boshqarish tizimini takomillashtirish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish ham ularning zimmasida bo’ladi. 1.2. Menejment ob’ekti va sub’ekti Menejment ob’ekti haqida so’z yuritganda, eng avvalo, ob’ekt so’zining lug’aviy ma’nosiga e’tibor berish kerak bo’ladi. SHu ma’noda ob’ekt - bu: - bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot; - kishi-faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs; - xo’jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va b. Demak, ob’ekt tushunchasi mikro voqeilikdan (kishi va uning faoliyatidan) tortib, to makro voqelik (moddiy dunyo, jamiyat) darajasigacha bo’lgan ma’noni o’z ichiga oladi. Masalan, "haydovchi o’z mashinasini boshqara olmaganligi sababli u yo’ldan chiqib ketgan". Bu erda boshqaruv ob’ekti bo’lib mashina hisoblanadi. YOki, "U kishi o’zini juda yaxshi boshqara oladi". Bu erda boshqaruv ob’ekti bo’lib kishi, shaxs hisoblanadi. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejmentning sub’ekti, ya’ni boshqaruv organlari yoki menejerlar- boshqaruvchilar bo’lib hisoblanadi. SHu nuqtai nazardan ob’ekt va sub’ektlarni quyidagicha tavsiflash mumkin (1- jadval). 1-jadval. Menejment ob’ekti va sub’ekti Menejment № Ob’ekti (boshqariluvchi hodisa, voqelik) Sub’ekti (boshqaruv organi, rahbarlik) 1 2 3 1. Makrodarajada 1 Mamlakat (respublika) - qonun chiqaruvchi hokimiyat (Oliy Majlis) - Ijro etuvchi hokimiyat (O’zR Vazirlar Mahkamasi) - Sud hokimiyati 2 3 Viloyat Tuman (shahar) - QQR Jokargi kengashi va viloyat deputatlari - QQR Vazirlar kengashi, viloyatlar hokimiyatlari - QQR Oliy sudi, viloyatlar sudlari - Tuman (shahar) xalq deputatlari - Tuman (shahar)lar hokimliklari - Tuman (shahar) sudlari 2. Megodarajada 4 5 Kontsern (ko’p tarmoqli korporatsiya) Sektor (tarmoq) - Qo’mitalar va ularning raislar Vazirliklar va vazirlar 3. Mikrodaraja 6 7 8 9 10 Korxona (firma), korporatsiya Xodimlar Ishlab chiqarish Samaradorlik O’z-o’zini boshqarish - Jamoa kengashi va raislar, prezident - Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari - Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari - Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari - Fuqarolar yig’ini, rais (oqsoqol)lar SHunday qilib har qanday hodisa yoki jarayon negizi boshqariladigan ob’ekt va boshqaruvchi sub’ekt tizimlaridan tashkil topadi. 1.3. Menejment fani foydalanadigan usul (metod)lar Menejment fani voqelikni bilishga bag’ishlangan umumfalsafiy usullarni qo’llaydi. eng avvalo, boshqaruvchi ob’ektni aks ettiruvchi, uni talqin etishga yordam beruvchi ma’lumot (fakt)lar jamlab baholanadi. Bu ma’lumotlar mikro, mego va makro darajadagi voqelikka oid bo’lishi mumkin. Bu boshqaruvni idrok etishdagi empirik bosqich hisoblanadi. Boshqarishning sir-asrorlarini ilmiy asosda o’rganish, tahlil qilish maqsadida bu fan quyidagi uslublardan foydalanadi (2-jadval). 2-jadval. Menejment fanining tahlil usullari № Tahlil usullari Mazmuni Sistemali yondoshuv - Boshqariluvchi ob’ekt yaxlit tizim tarzida olib qaraladi. Bu yondoshuv turlicha bo’lishi mumkin: - sistemali-kompleks yondoshuv - sistemali-funktsional yondoshuv - sistemali-tarkibiy yondoshuv - sistemali-kommunikatsion yondoshuv Komples yondoshuv -Boshqariluvchi ob’ekt boshqa ob’ektlar bilan o’zaro bog’lanishda va aloqadorlikda qaraladi Tarkibiy yondoshuv -Boshqariluvchi ob’ekt tarkibiy qismlarga bo’lib o’rganiladi Vaziyat (situatsiya)li yondoshuv -Boshqariluvchi ob’ektning konkret sharoitdagi ichki va tashqi vaziyatiga qarab boshqarishning ma’qul uslubi qo’llaniladi Integratsion yondoshuv -Boshqariluvchi ob’ekt yuqoridagi uslublar (vaziyatli, kompleks , tarkibiy yondoshuvlar)ni birgalikda qo’llash yordamida boshqariladi Modellashtirish usuli - Boshqariluvchi ob’ektni boshqarish bo’yicha turli sxema, grafik va chizmalar, homaki materiallar tayyorlanadi Iqtisodiy-matematik yondoshuv - Optimal bozor qabul qilish maqsadida matematik uslublar va hisoblash mashinalarini keng miqyosda qo’llash Kuzatish usuli - Boshqariluvchi ob’ekt to’g’risidagi ma’lumotlarni rejali, ilmiy, uyushtirilgan asosda to’plash usuli Eks periment (tajriba) usuli - Boshqarish jarayonida boshqariluvchi ob’ektga nisbatan namunaviy tajribadan o’tgan usullarni qo’llash Sotsiologik kuzatuv usuli - Boshqarish maqsadida turli anketali so’rovlar, suhbatlar, testlar, infratuzilmaviy tahlillarni o’tkazish Ilmiy jihatdan asoslangan boshqaruv qayd qilingan usullarning hammasidan uzviy bog’liqlikda foydalanishni taqozo etadi. Menejment fani boshqarish to’g’risidagi bilimlar majmuidir. U ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment, dastavval iqtisodiy nazariya bilan yaqindan bog’liqdir. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy metodlarni qo’llab, har bir xodimga va jamoaga ta’sir ko’rsatishga asoslanadi. Menejment makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, istiqbolni belgilash, mehnat iqtisodiyoti kabilar bilan chambarchas bog’liqdir. Menejment fani boshqarishning umumiy qonuniyatlarini, boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborotlarni idrok qilish va qayta ishlash jarayonlarini o’rganuvchi kibernetika fani bilan uzviy bog’langandir. Nazorat savollari 1.Menejment nima? 2.Menejment fani nimani o’rgatadi? 3.Menejment ob’ekti va sub’ekti deganda nimani tushunasiz? 4.Menejment fani qanday usul (metod)lardan foydalanadi? 5.Menejment fani qanday fanlar bilan aloqador? 6.Boshqarish ta’limotidagi to’rtta yo’nalish (maktab) to’g’risida nimalar deya olasiz?