Mikroo‘g‘itlar Reja 1. Mikroo’g’itlar va ularning ahamiyati 2. Borli va misli o’g’itlar 3. Marganesli va molibdenli o’g’itlar 4. Ruxli va kobaltli o’g’itlar Kalit so’zlar: mikroelementlar, mikroo’g’itlar, borli va misli o’g’itlar, marganesli va molibdenli o’g’itlar, ruxli va kobaltli o’g’itlar Tarkibida mikroelementlar tutadigan va o’simliklarning me’yorida o’sib, rivojlanishi uchun kam miqdorda ishlatiladigan moddalarga mikroo’g’tlar deyiladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’simliklar tarkibida mikroelementlar miqdori 0,00001-0,01 % ni tashkil qiladi. Masalan, qandlavlagi hosildorligi gektariga 300 s ni tashkil qilganda, mahsulot tarkibidagi mikroelementlar miqdori qo’yidagicha bo’ladi: bur (B) - 160 g; marganes (Mn) -500 g; mis (Cu) - 50 g; pyx (Zn) - 190 g; kobalt (Co) - 2 g. Mikroelementlarni o’rganish va qo’llash borasida Q.A.Timiryazev, D. N.Pryanishnikov, Ye. V.Bobko, M. V.Katalimoye, M. Ya.Shkolnik kabi olimlar katta ishlarni amalga oshirganlar. O’zbekiston tuproqlaridagi mikroelementlarni o’rganish va paxtachilikda mikroo’g’itlar me’yorini belgilashda Ye.Kruglova, B. Isayev, M. Aliyeva hamda Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti olimlarining hissasi katta. Shu davrgacha mikroelementlardan bur, marganes, mis, molibden, rux va kobalt yaxshi o’rganilgan. Bor Bor elementa (bor arabcha oq va zarrabin modda) farangistonlik olimlar Jozef Gey-Lyussak va Lui Tener (1808) lar tomonidan kashf qilingan. O’simliklar tarkibida bor mavjudligi oradan 50 yil o’tgach ma’lum bo’ldi. Bor tanqisligida gullar soni keskin kamayadi, shona va tugunchalar to’qiladi, poya va ildizning o’sish nuqtalari shikastlanadi. Bu hol ildizmevalilarda yaqqol namoyon bo’ladi. Bor guldagi chang naychalarning o’sishi va hayot faoliyatini kuchaytiradi, urug’ va mevalarning pishib yetilishini jadallashtiradi. U hujayradagi suv miqdorini ko’paytiradi, oqsil va uglevod almashinish jarayonini tezlashtiradi. Bor qand moddalarni o’sish nuqtalari va mevaga borishini tartibga soladi. O’simliklarning qurg’oqchilikka bardoshini oshiradi Bor yetnshmasa, fotosintez jarayoni sekinlashadi, shunintdeq o’simliklarning ildiz tizimi yaxshi rivojlanmaydi. Bu mikroelement o’simliklarda kaliy va azotni jadal o’zlashtirilishiga yordam bergani holda, fosforning yutilishiga qarshilik qiladi. O’simliklar tarkibidagi bor miqdori o’rtacha 0,0001% yoki 1 kg quruq moddada 0,1 mg ga tengdir. Bor tanqisligida o’simliklarda quruq va jigarrang chirish, capg’ayishi, ildiz mevalarning o’zaklanishi va bakterioz kabi illatlar kuzatiladi. Kungaboqar, pomidor, gulkaram, beda, xashaki ildizmevalar, g’o’za, zig’ir, sholi, sabzavotlar va qandlavlagi borga talabchan o’simliklar jumlasiga kiradi. Tuproq tarkibida bo’r miqdori 30 mg/kg dan oshib ketsa, o’simliklarda zaxarlanish alomatlari paydo bo’ladi, poyaning pastki qismidagi barglar sarg’ayadi, «kuyadi», to’qiladi. Borning serobligi chorva mollari salomatligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Turli tuproqlarda bor tanqisligining kuyi chegarasi turlicha bo’lib, bu ko’rsatkich qora tuproqlarda 0,3-0,6 mg/kg, bo’z tuproqlarda 0,45-2,0 mg/kg dan past bo’lganda borli o’g’itlar qo’llash lozim. Borli o’g’itlarni qo’llash natijasida zig’ir (tola) va paxtadan gektariga 2-3 s gacha qo’shimcha hosil olish mumkin. Qandlavlagi hosildorligi 45 s/ga ga oshib, tarkibidagi qand moddasi 0,3-2,1 %ga ko’payadi. Borli mikroo’g’itlar jumlasiga borat kislota, bor-magniyli o’g’it va borli superfosfatlar kiritiladi (88-jadval). 88-jadval Borli mikroo’g’itlar (B. A. Yagodin. 1989) O’g’it Suvda eriyligan bor miqdori,% Borat kislota Bor-magniyli o’g’it Borli superfosfat 17,3 2,27 0,2 Borli superfosfat tarkibida 0,2 % bor bo’lib, asosan qandlavlagi, ozuqabop ildizmevalilar, boshoqli don ekinlar, fechiha kabi ekshiarga tuproqni asosiy ishlash paytida, gektariga 2-3 s, ekish oldidan qator oralariga 1 - 1,5 s miqdorida kiritiladi. Tarkibida 2,2 % bor tutgan bor-magniyli o’g’it ham asosan yuqorida aytib utilgan ekinlar va zig’ir uchun gektariga 20 kg miqdorda ishlatiladi. Bo’rat kislota tarkibida 17,3% bor mavjud va undan asosan o’simliklarni ildizdan tashqari oziqlantirishda foydalaniladi (0,5-0,6 kg/ga). 1 s urug’i 100 g borat kislota bilan aralashtyrib ekish ham yaxshi natija beradi. Mis O’simliklar tarkibida mis mavjudligi 1816 yilda aniqlangan. 1931 yildan buyon misning o’simliklarni o’sishi va rivojlanishiga ta’siri o’rganilmoqda. Mis yetishmagan o’simliklarda ochilishning qo’yidagi belgilari namoyon bo’ladi: barglarning uchi oqaradi va quriydi, donli ekinlar boshoq tortadi, lekin pishmasdan yashilligicha qoladi, o’simliklar o’sishdan tuxtaydi, xloroz va sulish kasalliklarining belgilari kuzatiladi; Tuproqda mis tanqisligiga javdar, arpa, kuzgi va bahori bug’doy ancha chidamli, suli umuman chidamsizdir. Zig’ir, ekinbop nasha, qandlavlagi, xantal, vika, lyupin, tamaki, paxta va sabzavot ekinlari ham mis taqchil tuproqlarda kasalliklarga oson chalinadi. O’simliklar tarkibidagi misning o’rtacha miqdori 0,0002 % yoki I kg quruq modda tarkibida 2 mg ga teng bo’lib, asosiy qismi ypyg’ tarkibida tugshanadi. Misning asosiy qismi ortofeyuksidaza, polifenoloksilaza va tirazinaza kabi fermentlar tarkibiga kiradi. Tarkibida mis tutgan oqsil-plastosianin o’simliklarda muhim funksiya bajaradi. Mis azot almashi-nuvida faol ishtirok etuvchi nitratreduktaza kabi fermentlar tarkibiga ham kiradi. Turli tuproq tiplarida misning yalpi miqdori turlicha bo’lib, 0,1-150 mg/kg ni tashkil etadi. Mazkur element miqdori 1,5-4,0 mg/kg dan kam bo’lgan hollarda o’simliklarning misga bo’lgan ehtiyoji kuchayadi. Azotli o’g’itlar me’yoriga mos ravishda o’simliklarning misga bo’lgan talabchanligi ham kuchayadi. Qishloq xujaligida keng qo’llaniladigan misli mikroo’g’itlar jumlasiga mis ko’porosi, misli kukun va mis kolchedani kiradi. 89 - jadval Misli mikroo’g’itlar (B. A. Yagodin. 1989) O’g’it Ta’sir etuvchi modda Ta’sir etuvchi modda miqdori, % Mis ko’porosi CuSO4 Cu 92,0-98,0 23,4-24,9 Misli kukun CuSO4 Cu 14-16 5-6 Mis kolchedani Cu K2O 25,0 58,6 50-100 g mis ko’poros bilan 1 s urug’ aralashtirib ekilsa yaxshi samara beradi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200-300 g mis ko’poros 1 ga maydondagi nihollarga purkaladn. Mis ko’poros o’z tarkibida 25,0 % ga yaqin mis tutadi. Xozirgi kunda Olmalikdagi «Ammofos-Maxam» ishlab chiqarish birlashmasida tarkibida mis tutgan (0,25- 0,30 %) ammofos ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Mis kolchedani maxalliy ahamiyatga ega o’g’itlardan hisoblanadi (0,2-0,3% Cu) va uni xar 4-5 yilda bir marta 500-600 kg/ga me’yorda kuzgi shudgor ostiga kiritish mumkin. Marganes Marganesning o’simliklar tarkibida uchrashi 1872 yilda, o’simliklar hayotidagi ahamiyati esa 1897 yilda aniqlangan. Bu mikroelementga barcha qishloq xo’jalik ekinlari talabchan bo’lib, uni ayniqsa donli ekinlar, don-dukkaklilar, qandlavlagi, ildizmevalilar, kartoshka va mevali daraxtlar ko’p talab qiladi. Barglarning oqarishi va sarg’ish donlarning paydo bo’lishi, dukkakli ekinlar bargining yoppasiga xlorozga chalinishi, bodring barg plastinkasvning boralib qolishi - marganes tanqisligining asosiy belgilaridan hisoblanadi. Marganes yuqori oqsidlash-qaytarish potensialiga ega, shu bois u o’simliklar tanasida sodir bo’ladigan biologik oqsillash reaksiyalarida faol qatnashadi. Marganes fotosintez jarayonida muhim o’rin tutadi, qand moddalar va xlorofill miqdorini ko’paytiradi, askorbin kislota sintezida ishtirok etuvchi fermentlar tarkibiga kiradi. Tuproqda marganes kam bo’lgan xollarda (yoki umuman bo’lmaganda) oziqlanish balansidagi elementlarning nisbati buziladi, chunki u kalsiy singari tashqi muhitdan ionlarning tanlab singdirilishida o’zini antagonist sifatida namoyon qiladi. Marganes reutilizasiya jarayonini tartibga solib turuvchi element sifatida ham muhim o’rin tutadi. U o’simlik hujayralarining suv tutish qobiliyatini oshiradi va hosil elementlarining ko’proq saqlanishiga yordam beradi. Tuproqda marganes miqdori 1 % gacha yetadi, lekin uning asosiy qismi o’simliklar tomonidan qiyin o’zlashtiriladigan shakldadir. Marganesli o’g’itlar qo’llash hisobiga qandlavlagidan 23,7, bug’doydan 2,2, makkajo’xoridan 11,8 va arpadan 3,0 s/ga qo’shimcha hosil olinadi. Sifatida tarkibida margenes tutgan rudalarni ishlash jarayonida chiqadigan chiqindilardan keng foydalaniladi. Ular o’z tarkibida 10-18 % gacha Mn tutadi. Tarkibida 70 % Mn tutgan marganes sulfat qimmatbaxo mikroo’g’it hisoblanadi (95-jadval) va undan sabzavot ekinlarni o’g’itlashda foydalaniladi. Marganes fosforli o’g’itlar bilan birgalikda qo’llanilganda yaxshi samara beradi, shu bois marganesli superfosfat ishlab chiqarish yo’lga ko’yilgan. Shuningdek, Mn kompleks o’g’itlar tarkibiga ham kiritiladi. 90 - jadval Marganesli mikroo’g’itlar (N. M. Gedoniy, 1990) O’g’it Ta’sir qiluvchi modda Ta’sir etuvchi - modda miqdori Marganes sulfat Mn li superfosfat Mn li ruda chivo’ndisi MnSO, P2O5 Mn, Mn 70 20 1-2 7-18 Tuproqda odatda marganes 2,5 kg/ga hisobida kiritiladi. Marganesli o’g’itlarni ypyg’ bilan aralashtirish o’g’it qo’llashning eng qulay usullaridan biri hisoblanadi. Buninguchun 50-100 g chamasi marganes sulfat olinadi va 1 s urug’ bilan arlashtiriladi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 200 g marganes sulfat 100 l suvda eritilib, 1 ga maydondagi nihollarga purkala-di. Molibden Molibden ko’proq. dukkakli ekinlar tarkibida (5 - 20,0 mg/kg) uchraydi. Boshoqli don ekinlari 0,2-1,0 mg/kg atrofida molibden tutadi. Molibden o’simliklarga boshqa mikroelementlarga nisbatan kamroq. yutiladi. O’simlik barglarida molibden boshqa a’zolarga nisbatan ko’proq. tuplanadi. Aksariyat o’simliklarda molibden miqdorining ko’yi chegarasi 1 kg quruq moddada 0,1 mg hisoblanadi. Dukkakli ekinlarda bu ko’rsatkich 0,4 mg/kg ni tashkil qiladi. Molibden o’simliklardagi nitratreduktaza fermenti tarkibiga kiradi. Umuman olganda, molibdenni o’simliklardagi «azot almashinish jarayoni mikroelementi» deb atash mumkin. Molibden fotosintez, nafas olish, vitamin va fermentlar sintezida faol ishtirok etadi. Tuproqlarda molibdenning yalpi miqdori 0,2-2,4 mg/kg ni tashkil etsada, harakatchan shakli 0,1-0,27 mg/kg dan oshmaydi. Gumusga boy tuproqlar o’z tarkibida molibden yalpi miqdorining ko’pligi bilan ajralib turadi. Molibden bilan yaxshi ta’minlangan tuproqlarda o’simliklar azot, fosfor va kaliyni yaxshi o’zlashtiradi. Azot oqsil tarkibiga tuliq o’tadi, natijada sabzavot va poliz ekinlarida azotning nitrat shaklida tugsha-nishining oldi olinadi. Shuning uchun molibdenni dukkakli ekinlarga fosfor va kaliy bilan boshqa ekinlarga esa, azot bilan birga qo’llash tavsiya etiladi. Molibdenga talabchan o’simliklar jumlasiga beda, sebarga, suya, xashaki dukkaklilar, vika, gulkaram, ildizmevalilar, raps, boshkaram va sabzavotlar kiradi. O’simliklarning 1 kg quruq moddasi tarkibida molibden miqdori 1 mg dan ortiq bo’lsa, inson va hayvonlar xayoti uchun xavfli hisoblanadi. Molibdenli mikroo’g’itlarning turi ko’p bo’lsada, sanoatda ko’proq tarkibida 52-53 % molibden tutgan ammoniy molibdat ishlab chiqariladi Elektrochiroq sanoati chiqindilari o’z tarkibida 5-8 % Mo tutgani uchun ulardan mikroo’g’it sifatida foydalanish mumkin. Molibdenli oddiy va qo’sh superfosfatlar tayyorlash ham yo’lga qo’yilgan. Molibdenli mikroo’g’itlar bir necha usulda qo’llanilishi mumkin. Urug’larni mikroo’g’it bilan ishlash uchun 1 s yirik urug’lar uchun 25-50 g, beda urug’lari uchun 500-800 g ammoniy molibdat sarflash lozim. Urug’larni ekish oldidan molibdenli mikroo’g’itlar bilan ichtash o’g’it qo’llashning samarali usuli hisoblanadi. Buning uchun 1 s yirik urug’larga 25-50 g, bedaning mayda urug’lariga 500-800 g ammoniy molibdat olinadi, 2-3 l suvda eritilib, aralashtiriladi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda 1 ga maydondagi nixollarga 200-600 g ammoniy molibdat ishlatiladi. 50 kg molibdenli superfosfat bilan tuproqqa 50- 100 g molibden kelib tushadi. Molibdenli mikroo’g’itlar № O’g’it Ta’sir etuvchi modda Ta’sir etuvchi modda miqdori, % 1 Ammoniy mnolibdat Mo 52 2 Molibdenli oddiy superfosfat P2O5 Mo 20 0,1 3 Molibdenli qo’sh superfosfat P2O5 Mo 43 0.2 Rux Rux ekinlarning issiq va sovuqda chidamliligini oshirali, fosforni ko’proq o’zlashtirilishiga yordam beradi. Rux tanqisligida noorganik fosforning organik shaklga o’tishi sekinlashadi, shuningdek, o’simliklar tanasida saxaroza va kraxmal miqdori kamayadi, azotning nooqsil shakldagi birikmalari tutshanishi kuzatiladi. Xozircha o’z tarkibida rux elementi tutgan 30 dan ortiq ferment aniqlangan. Rux yetishmaganda, o’simlik hujayralarining bo’linishi sekinlashadi, barglar och yashil (ba’zan oq) tusga kiradi, shakli o’zgaradi, poyadagi butam oralari qisqaradi, mevalar burishib qoladi. O’rta Osiyoning mutadil va kuchsiz ishqoriy tuproqlarida rux tanqisligi kuzatiladi. Mintaqamiz tuproqlarida rux mikdori 1,4-1,8 mg/kg dan kam bo’lganda, ruxli o’g’itlar qo’llashga ehtiyoj seziladi. Ruxli o’g’itlar sifatida sanoat chiqindilari, rux sulfat va polimikroo’g’it (PMO’-7) dan keng foydalaniladi (91-jadval). 91-jadval Ruxli mikroo’g’itlar (B. A. Yagodin) Ta’sir etuvchi modda Tatlir etuvchi modda miqdori, % Rux sul’fat Polimikroo’g’it (PMO’- 7) Zn Zn 21,8-22,8 2-5 PMO’-7 o’z tarkibida 2-5 % rux tutadi. Uni urug’larni ekish oldidan yoki ekish bilan birga qator oralariga 20 kg/ga me’yorida qo’llash tavsiya etiladi. Ildizdan tashqari oziqlantirish maqsadida ko’proq rux sulfat ishlatiladi (150-200 g/ga). Ruxli mikroo’g’itlarni bevosita urug’ bilan aralashtirib qo’llash ham mumkin. Buning uchun 4 g rux sulfat 4 l suvda eritiladi va 1 s urug’ bilan aralashtiriladi. Kobalt O’simliklarning I kg quruq, massasi tarkibida o’rtacha 0,021 mg kobalt mavjud. Ayrim o’simliklarda bu ko’rsatkich 11,6 mg/kg ni tashkil etadi. Kobalt ko’proq dukkakli ekinlarning tuganaklarida uchraydi. Shuningdek, o’simliklarning generativ organlari (masalan gul) ham ma’lum miqdor kobalt tutadi. O’simlik tarkibidagi yalpi kobaltning 50% i ion. 20% i vitamin B„ va qolgan 30% i barqaror organik birikmalar shaklidadir. O’simliklar kobaltni molibdenga nisbatan 300 marta kam talab qiladi. Kobalt bakteriya va fermentlarning faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kobalt ta’sirida qandlavlagi hosildorligi gektariga 30-35 s, shakar miqdori 0,8% oshishi ko’zatilgan. Bo’z tuproqlar tarkibida kobalt miqdori 1,0 mg/kg dan kam bo’lsa, kobaltli mikroo’g’itlar ishlatilishi lozim. Lekin chorva mollari uchun sifatli ozuqa yetishtirish maqsadida tuproq tarkibidagi kobalt miqdori 2,0-2,5 mg/kg bo’lganda ham mazkur mikroelementni ishlatish mumkin. Yem-xashak tarkibida kobalt miqdori 0,07 mg/kg dan kam bo’lsa, chorva mollarida akobaltoz xastaligi yuzaga keladi. Kobaltli o’g’itlar sifatida kobalt sulfat, kobalt nitrat va kobalt xlorid tuzlaridan foydalaniladi. Nazorat savollari 1. O’simliklar hayotida mikroelementlarning ahamiyati 2. Tuproq tarkibida mikroelementlarning miqdori 3. Mikroo’g’itlarning turlarini ayting 4. Mikroo’g’itlarni qo’llash usullari