MIKRORGANIZMLARNING O’ZARO VA BOSHQA ORGANIZMLAR BILAN MUNOSABATI Reja: 1. Simbioz 2. Metabioz 3. Antoganizm Tabiiy sharoitda mikroorganizmlar murakkab biotsenozlarni tashkil etadi, ya’ni bir yerning o’zida turli bakteriyalarni uchratish mumkin. Bakteriyalar orasida simbioz, metabioz, antagonizm uchrashi mumkin. Simbioz holda hayot kechirganda bir tur ikkinchi tur bilan birgalikda yashaydi. Masalan, kefir donachalari tarkibida sut kislota hosil qiluvchi va achitqi zamburug’lari birgalikda yashaydi yoki tuganak bakteriyalar dukkakdosh o’simliklar bilan birgalikda yashaydi. Metabiozda bir bakteriya ikkinchi bakteriya uchun qulay sharoit yaratib beradi. Masalan, ammonifikatorlar nitrifikatorlar uchun NH3 hosil qiladi. Nitrozamonas NH3 ni o’zlashtirib, nitrobakter uchun HNO2 hosil qiladi: 2NH3 + 3O2 Nitrosomononas 2HN02 + 2N2O + 658kJ HN02ni nitrobakter oksidlaydi: 2HN02 + O2 Nitrobakter 2HN03 + 180 kJ Antagonizmda bir tur ikkinchi turning rivojlanishini cheklab qo’yadi. Masalan, sodda hayvonlar bakteriyalarni yeb qo’yadi, bakteriofaglar bakteriyalarni eritib yuboradi, bijg’ituvchilar chirituvchilarning ko’payishini cheklab qo’yadi yoki turli-tuman antibiotiklar bakteriyalarga salbiy ta’sir etadi. Mikroorganizmlarga tashqi muhit faktorlarining ta’sirini bilgan xolda ularga qarshi kurash choralarini qo’llash mumkin bo’ladi. Patogen bakteriyalar odamlarda hayvonlarda turli-tuman kasalliklar vujudga keltiradi. Bularga stafilokokklar, streptokokklar, pnevmokokklar, meningokokklar, gonokokklar kiradi. Bular odamlarda turli-tuman yallig’lanishni vujudga keltiradi. Masalan, stafilokokklar odamda chipqon (furunkul) ni vujudga keltiradi. Patogen stafilokokklarga qoramollar, qo’y va echkilar, otlar, oq quyon va oq sichqonlar juda chidamsizdir. Patogen streptokokklar odamda va hayvonlarda turli-tuman yallig’lanishlarni, pnevmokokklar pnevmoniyani, meningokokklar meningitni, gonokokklar gonoreya kasalliklarining sababchilaridir. Vabo kasalligining sababchisi pasterela, brutsellyoz kasalligini sababchisi brutsello koka bakteriyasidir. Patogen anaerob bakteriyalar qoqshol (stolbnyak), botulizm, gazli gangrena (qorason), to’qimalarning yemirilishi va boshqa kasalliklarning sababchilaridir. Patogen korinbakteriyalar difteriya kasalligini, patogen mikobakteriyalar sil kasalligini, patogen rikketsiyalar qizilchali tif (sipnoy tif) kasalligini vujudga keltiruvchilardir. O’simliklarda har xil kasalliklarni vujudga keltiruvchi bakteriyalarni fitopatologiya fani o’rganadi. Fitopatologiya fani XIX asrning 30 yillarida tashkil topa boshlagan. Kasal o’simliklarni birinchi bo’lib D.Kandol tasvirlagan edi. Berrilya (1882) birinchi bo’lib bakterioz kasalliklarini o’rganadi. Hozirgi vaqtda 300 dan ortiq turga mansub bo’lgan o’simliklarda turli kasalliklarni ko’zg’atuvchi spora hosil qiluvchi va spora hosil qilmaydigan bakteriyalar, mikobakteriyalar, psevdomonadalar va boshqa mikroorganizmlar ma’lum. Kasal tug’diruvchilar orasida monofaglar (faqat bir turdagi o’simliklarni kasallantiruvchilar) va polifaglar (ko’p turdagi o’simliklarni kasallantiruvchilar) ma’lum. Bakterioz kasalliklarining 25% bizning mamlakatimizga to’g’ri keladi, bu kasalliklar ma’lum areallar bo’yicha yoki keng maydonlarda uchrashi mumkin. Texnik o’simliklarning kasallanishi natijasida sanoatga katta zarar keltiradi. Masalan, danakli rszavor mevalarda uchraydigan kuyish, makkajo’xorida so’lish, pakanalanishi kasalliklari keng tarqalgan. G’o’zada uchraydigan gommoz natijasida 60%, g’allalarda uchraydigan qorakuya natijasida 15-60% ga yaqin, pomidorda uchraydigan rak natijasida 70-96% ga yaqin hosil nobud bo’ladi. Yog’ochi qurilishda ishlatiladigan qayin, archa kabi daraxtlar ham keng miqyosda zararlanadi. Fitopatogen psevdomonadalar. Bularning turi juda ko’p bo’lib, har xil o’simliklarda turli kasalliklar qo’zg’atadi. Bug’doyda qorakuya kasalligini vujudga keltiradi (10-rasm). Bu kasallik zararlangan don orqali tarqaladi. U Kanada, Meksika Avstraliyada va Rossiyaning Yevropa qismida keng tarqalgan. Bug’doy o’simligining hamma organlarini zararlaydi, hatto arpa, javdar va sulini ham zararlaydi. 7-rasm. Bug’doyning bakterioz kasalligi Bug’doyning bakterioz kasalligi Ps.malvacearum g’o’zada gommoz kasalligini qo’zgatadi, kasallangan o’simlikning bargida ko’k-yashil yumaloq yoki uchburchak shakldagi yog’li dog’lar paydo bo’ladi, poya ham zararlanadi. 8-расм. Ғўза, тамаки ва лавлагининг бактериоз касаллиги: 1-ғўза ниш гоммоз касаллиги, 2-тамаки бактериози; 3-лавлагининг касалланган б барги. Keyin ko’saklarda oldiniga ko’k-yashil, keyinchalik qora rangli dog’lar hosil bo’ladi. Poyasi tez sinadigan bo’lib qoladi(8- rasm). Kasallik hosilni kamaytirishi bilan birga. tolaning sifatiga ham salbiy ta’sir etadi. Bu kasallik zararlangan chigit orqali tarqaladi, barcha paxtakor rayonlarda uchraydi. Ps.beticola lavlagi o’simligida sil kasalligini qo’zg’atadi. Asosan qand lavlagi va xashaki lavlagini zararlaydi. Bunday kasallangan lavlagining ildiz tugunaklarida turli o’smalar hosil bo’ladi (9-rasm). Kasallik Rossiya va AQSH da lavlagi ekiladigan barcha rayonlarda tarqalgan. U asosan zararlangan urug’, tuproq va o’simliklar qoldig’i orqali tarqaladi. 9-rasm. Lavlagining bakterioz kasalligi. Ps. fobacia tamaki o’simligini kasallantiradi, uning barglari zararlanishi natijasida hosil 40-50% ga kamayadi, kasallik zararlangan yorug’ orqali tarqaladi. Ps. angulata ham tamaki bargida sariq-yashil rangli dog’lar hosil qiladi, Shu dog’lar ichidagi to’qimalar yemiriladi. Ps. gorlenkovinum choy o’simligida rak kasalligini qo’zg’atadi. Po’stlog’i ostida bo’rtmalar hosil bo’ladi. Kasallik Gruziyada tarqalgan. Ps. phaseoli dukkakdosh o’simliklarni zararlaydi. Barglarida qo’ng’ir rangli dog’lar hosil bo’ladi, hosil 20-40% ga kamayib ketadi (10-rasm). Bulardan tashkari, beda, kartoshka, sabzi, pomidor, bodring, qovun, qovoq, karam (11-rasm); gulkaram, danakli rezavor mevalardan nok, 11-rasm. Karamning bakterioz kasalligi: I -kasallangan barg; 2-kasallangan bargdagi o’tkazuvchi naylarning ko’ndalang kesimi: 3-kasallangan bargdagi o’tkazuvchi naylarning uzunasiga kesimi. 10-расм. Ловиянинг бактериоз касаллиги: 1- касалланган дуккаклар; 2-касалланган дон; 3-картошка туганагининг доиравий чириши tut, yong’oq, (12-rasm); sitrus o’simliklardan limon, apelьsin, mandarinda uchrashi mumkin. 3 12-rasm. Danakli meva o’simliklarining bakterioz kasalligi: 1-olxo’ri ildizidagi rak kasalligi: 2-olxo’rining kasallangan barglari; 3-olxo’rining kasallangan mevasi. Fitopatogen batsillalar. Bular ham turli-tuman bo’lib, o’simliklarda kasallik qo’zg’atadi. Vas. mesentericus vulgatus makkajo’xori so’tasida bakterioz kasalligini qo’zg’atadi (13-rasm). 13-rasm. Makkajo’xorining vilt kasalligi: 1.2-zararlangan changchilari; 3 5- kasallangan barglari; 4-zararlangan so’tasi Xatto, o’rik va shaftoli mevalarini ham zararlaydi, barglari zararlansa, yemirilib ketadi. Bu kasallik birinchi marta Armanistonda aniqlangan. Fitopatogen bakteriyalardan Bact. phytophtorum kartoshkada qorason kasalligini qo’zg’atadi. Fitoftora poyasining pastki tomonidagi parenxima to’qimalaridan o’tkazuvchi naylar orqali boshqa joylarga o’tadi, poya mo’rt bo’lib qoladi. Kasallik zararlangan tugunaklar yoki tuproq orqali tarqaladi, bunda 5% dan 50% gacha hosil nobud bo’ladi. Bact. corotovorum sabzavotlarda chirish kasalligini keltirib chiqaradi.Bact. tracheipilum bodring, pomidor va Shu oilaga mansub boshqa o’simliklarda so’lish kasalligni vujudga keltiradi. Bu kasallik dunyo bo’yicha keng tarqalgan. Bact.amylivirum mevali daraxtlarda kuyish kasalligini vujudga keltiradi, atirguldoshlar oilasining 36 taga yaqin turini zararlaydi, ayniqsa nok va olma ko’p zararlanadi. Kasallangan gul novdalar va pishmagan mevalar qorayib qoladi. Kasallik juda katta zarar keltiradi. U ko’p mamlakatlarda tarqalgan (14-rasm). Помидор (1) ва картошканинг (2) бактериоз касаллиги 14-расм. Мевали дарахтларнинг куйиш касаллиги: 1 - касалланган тупи; 2-касалланган барглари; 3-касалланган пояси; Chromobacterium crevanense g’o’za o’simligida ildiz chirish kasalligini vujudga keltiradi. Chromobacterium vitivorum -- tok poyasini kasallantiradi (15- rasm). 15-rasm. Tok novdasining nekroz kasalligi. Fitopatogen zamburug’lar. Turli mamlakatlarda 150 yil mobaynida 187 turga mansub Verticillium zamburug’i topilganligi to’g’risida ma’lumotlar to’plangan. Shulardan Rossiyada 56 turi va 9 ta tur ichidagi formalari, O’rta Osiyoda 23 ta turi, O’zbekistonda 14 ta turga mansub bo’lgan vakillari uchraydi. Bulardan go’za o’simligida vilt kasalligini qo’zg’atadi. O’rta Osiyoda bu kasallikni birinchi bo’lib 1928 yilda Zaprometov aniqlagan. 1929 yili esa Yachevskiy bu kasallikni vujudga keltiradigan zamburug’ — Verticillium dahliae ni topadi. Bu kasallik Armaniston, Ozarbayjon, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekistonning barcha viloyallarida uchrashini ko’pgina olimlar aniqlaganlar. Kasallik keng tarqalishining asosiy sababi, bir yerga uzoq muddat bir xil o’simlik ekilishidir. Kasallik asosan kasallangan o’simliklar qoldig’i, begona o’tlar,