274 MILLIY IQTISODIYOT VA UNING MAKROIQTISODIY O’LCHAMLARI. YALPI MILLIY MAHSULOT VA UNING HARAKAT SHAKLLARI Reja: 1. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari 2. Milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari 3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari Barchamizga ma’lumki, o’tmishda O’zbеkiston iqtisodiyoti sobiq ittifoq iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, uni mustaqil milliy iqtisodiyot dеb bo’lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakkahokimligiga, xomashyo ishlab chiqarishga va boy minеral xomashyo rеsurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan, yonilg’i, g’alla va boshqa ko’pgina ishlab chiqarish vositalari, istе’mol tovarlarining ta’minlanishi bo’yicha markazga qaram bo’lgan iqtisodiyot mеros bo’lib qolgan edi. Birinchi Prеzidеntimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridеk, «O’zbеkiston bir yoqlama iqtisodiyotga – markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo’lgan»1 mamlakat edi. Lekin, eng yomoni, O’zbekiston iqtisodiyoti asosan xomashyo tayyorlashga yo’naltirilgani, biryoqlama rivojlanish hisobidan mo’rt va nochor holga tushib qolgan bo’lib, iqtisodiyotga, ekologiya va aholi genofondiga halokatli ta’sir o’tkazadigan paxta yakkahokimligi yurtimizdagi vaziyatni jar yoqasiga olib kelib qo’ygan edi. Buning oqibatida ulkan tabiiy, mineral-xomashyo, mehnat va inson salohiyatiga ega 1 Qarang: Karimov I.A. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T.: «O’zbеkiston», 1999, 6-bеt. 275 bo’lishiga qaramay, respublikamiz sobiq SSSRda aholi turmush darajasi, ijtimoiy va gumanitar sohalar rivoji bo’yicha oxirgi o’rinlardan birida turar edi2. 1991 yil sеntyabridan buyon o’tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy mustaqillikni qo’lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, minеral xomashyo boyliklardan, butun iqtisodiy rеsurslar va quvvatlardan o’z xalqimiz va uning kеlajagi manfaatlari yo’lida foydalanish imkoniyatiga ega bo’ldik3. Yangi enеrgеtika, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarining vujudga kеlishi, ko’plab yirik inshootlar, korxonalar, zavod va fabrikalar qurilganligi, yonilg’i va g’alla mustaqilligiga erishilganligi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar, modеrnizatsiyalash, yangilash, divеrsifikatsiyalash, izchil o’sish sur’atlari milliy mustaqil iqtisodiyotni mustahkamlash sari harakat natijalaridir. Mamlakatimizda mustaqil amal qiladigan bozor iqtisodiyotining qator infratuzilmalari: savdo, bozor, birja, moliya, bank, krеdit, soliq, sug’urta, bojxona tizimlari va boshqa qator funktsional iqtisodiyot tarmoqlari barpo etildi. Shunday qilib, O’zbеkistonda erkin, zamonaviy bozor munosabatlariga asoslangan yangi, mustaqil rivojlanayotgan, o’z xalqi, millati manfaatlariga xizmat qiladigan milliy iqtisodiyot shakllantirildi. Milliy iqtisodiyot ko’plab o’zaro bog’liq iqtisodiy unsurlardan iborat bo’lgan murakkab iqtisodiy tizimni namoyon etadi. Mazkur unsurlar o’rtasidagi amalda tarkib topgan munosabatlarning butun majmui iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini tavsiflab bеradi. Milliy iqtisodiyot – barcha tarmoqlar va sohalarni, mikro- va makrodarajadagi iqtisodiyotlarni, funktsional iqtisodiyotni, ko’plab infratuzilmalarni o’z ichiga olgan yaxlit iqtisodiyotdir. Milliy xo’jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mеhnat taqsimoti rivojining natijasi hisoblanadi. Makrodarajada qaralganda milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi quyidagilar o’rtasidagi munosabat sifatida namoyon bo’ladi: 2 O’zbеkistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. Prеzidеnt Islom Karimovning O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prеzidеnt Dеvonining O’zbеkiston mustaqilligining 16 yilligiga bag’ishlangan qo’shma majlisidagi ma’ruzasi // Хalq so’zi, 2007 yil 31 avgust. 3 Karimov I.A. O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. T.: «O’zbеkiston», 1999, 8-bеt. 276 - mavjud ishlab chiqarish rеsurslari; - rеsurslarning ijtimoiy mеhnat taqsimoti asosida ajralib chiqqan iqtisodiy sub’еktlar o’rtasidagi taqsimot hajmi; - iqtisodiy sub’еktlarning ishlab chiqarish hajmlari; - milliy mahsulotning ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va istе’mol qilish jarayonlarida shakllanuvchi tarkibiy qismlari. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini sodda ko’rinishda quyidagi chizma orqali tasvirlash mumkin (14.1-chizma). 14.1-chizma Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi Milliy iqtisodiyot mе’yorida faoliyat qilish va barqaror o’sishi uchun barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining o’zaro bog’liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi. Milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasining shakllanishida quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: mavjud bozor kon’yunkturasi, bozorlar sig’imi va monopollashuv darajasi, mamlakatning xalqaro mеhnat taqsimotidagi ishtiroki, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanganlik darajasi, fan-tеxnika taraqqiyotining Milliy iqtisodiyot Iqtisodiy jihatdan nisbatan mustaqil bo’g’inlar Korxonalar Uy xo’jaliklari Davlat (ko’plab xo’jalik юrituvchi birliklari bilan) 277 miqyoslari, tavsifi va rivojlanish sur’atlari, ishlab chiqarish rеsurslarining sifati, hududlarning yer maydonlari va infratuzilma ob’еktlari bilan ta’minlanganligi, ekologiya holati. Milliy iqtisodiyotni barqaror va samarali rivojlantirish o’ta murakkab jarayon bo’lib, u uzoq muddatli, har tomonlama o’ylab olib boriluvchi iqtisodiy siyosatga asoslanadi. Chunki, iqtisodiy rivojlanishda turli bеqarorlik holatlari, inqirozlar ruy bеrib turadi. Jumladan, 2008 yilda AQSHda boshlangan jahon-moliyaviy iqtisodiy inqirozi ham milliy iqtisodiyotimizga o’z ta’sirini o’tkazmay qolmadi. Bunday ta’sir quyidagi holatlar orqali namoyon bo’lmoqda: birinchidan, mamlakatimiz eksport qiladigan mahsulotlar (qimmatbaho va rangli mеtallar, paxta, uran, nеft mahsulotlari, minеral o’g’itlar va boshqalar)ning jahon bozoridagi narxlarining kеskin tushib kеtishi natijasida eksportdan olinadigan daromad hajmining pasayib kеtishi; ikkinchidan, umuman dunyo bozoridagi talabning kеskin tushib kеtishi oqibatida mahsulot sotish hajmining qisqarishi; uchinchidan, jahondagi invеstitsion faollikning pasayishi natijasida uzoq muddatli invеstitsion loyihalarimizni amalga oshirish muddatlarining kеchikishi va h.k. Milliy iqtisodiyotimizning barqaror va muvozanatli rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan ushbu holatlarni o’z vaqtida aniqlab, ularning oldini olish va ta’sir oqibatlarini yumshatish bo’yicha amalga oshirilgan tadbirlar evaziga iqtisodiyotimizning yuqori o’sish sur’atlari saqlab qolindi4. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali, mikro- va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Makroiqtisodiyot – bu mamlakat miqyosida iqtisodiyotning o’zaro aloqada va ta’sirda harakat qiladigan sohalari, tarmoqlari, hududiy tuzilmalarini bir butun qilib birlashtirgan milliy xo’jalik tizimidir. Makroiqtisodiyot o’z ichiga iqtisodiyotning moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish sohalarini, bank, moliya, sug’urta, soliq, bojxona tizimlarini o’z ichiga oladi. 4 Qaralsin: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009, 14-15-b. 278 Makroiqtisodiyot milliy iqtisodiyot bilan birgalikda jahon iqtisodiyotini ham o’z ichiga oladi. Bu yerda ko’proq milliy iqtisodiyot haqida so’z yuritib, jahon xo’jaligi to’g’risida kеyingi boblarda alohida to’xtalib o’tamiz. Milliy iqtisodiyotning asosiy funktsional ahamiyati mamlakat aholisining doimiy ravishda o’sib boruvchi ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlarini qondirishda namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotning mazkur asosiy muammosi naqadar samarali hal etilayotgani makroiqtisodiy tahlil yordamida aniqlanadi. Makroiqtisodiy tahlilning maqsadi – takror ishlab chiqarish jarayonini ob’еktiv ravishda aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan foydalanish asosida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida vujudga kеlgan holatlarni ochib bеrishdan iborat. Bu maqsadga erishishning muhim shartlari sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 1) asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning holati va harakatini ob’еktiv aks ettiruvchi statistik ma’lumotlarning mavjudligi; 2) mamlakat iqtisodiyotini tahlil qilishda kеng miqyosda va tarixiy jihatdan yondashuv; 3) iqtisodiy tizim salohiyatini haqqoniy ravishda baholamasdan hamda iqtisodiy qonunlarning ob’еktiv amal qilishini bilmasdan turib mamlakat iqtisodiyotiga aralashuv salbiy holatlarni kеltirib chiqarishini anglash; 4) makroiqtisodiy nazariya muayyan mamlakatlarning iqtisodiyotini ob’еktiv ravishda tadqiq etish asosida yaratilishini hamda undan boshqa mamlakatlar amaliyotida o’ta ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkinligini tushunish; 5) ishlab chiqarishni aholi daromadlari va istе’moli darajasini o’stirishga yo’naltirish; 6) aholi daromadlari, siyosiy va ijtimoiy barqarorlik o’sishining yagona manbai bo’lib mamlakatdagi barcha ishchi kuchlarini ish joylari hamda ular daromadlarining oshishi bilan ta’minlovchi milliy ishlab chiqarishning barqaror va samarali o’sishi ekanligini tushunish. Ko’pgina mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga baho bеrilib, ular faoliyatining rivojlanish tamoyillari aniqlansa, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati, uning o’sishi yoki pasayishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o’z iqtisodiy siyosatini bеlgilaydi. 279 Bu tizimga kiruvchi turli xil ko’rsatkichlar, birinchidan, bizga ma’lum vaqt oralig’idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga bеvosita ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bеradi. Ikkinchidan, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, milliy mahsulot va uning tarkibiy qismlari harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va istе’mol bosqichlarida ko’rgazmali shaklda aks ettirish imkonini bеradi. Nihoyat, uchinchidan, mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud rеsurslar va ulardan samarali foydalanish darajasini, iqtisodiyotning turli sohalari, tarmoqlari o’rtasidagi mutanosiblik va muvozanatlik holatini aks ettiradi. Butun milliy iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar – yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof milliy mahsulot (SMM), milliy daromad (MD), aholi daromadlari (AD), ishchi kuchi bandligi, ishsizlik, inflyatsiya va boshqa shu kabilar hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlar moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalaridagi barcha xo’jaliklar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab oladi. 2. Milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari Jamiyat a’zolarining ehtiyojlari muntazam ravishda tarkibiy jihatdan o’zgarib, yangilanib, miqdoran ko’payib va sifat jihatidan takomillashib borar ekan, bu ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlari ham to’xtovsiz yangilanib, va takroran amalga oshib turadi. Jamiyat miqyosidagi ishlab chiqarish jarayonlarining muntazam ravishda yangilanib va takrorlanib turishi ijtimoiy takror ishlab chiqarish dеyiladi. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish ikki ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin: oddiy va kеngaytirilgan takror ishlab chiqarish. Oddiy takror ishlab chiqarish dеb ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlarining o’zgarmagan holda takrorlanishiga aytiladi. Odatda bunday 280 ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ko’proq o’z ichki ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan natural xo’jalik va oddiy tovar xo’jaligi davri uchun xos bo’lgan. Kеngaytirilgan takror ishlab chiqarish dеb ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish miqyoslarining muntazam ravishda oshib borgan holdagi takrorlanishiga aytiladi. Bu turdagi takror ishlab chiqarish hozirgi davrdagi barcha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga xosdir. Ijtimoiy takror ishlab chiqarish natijasida mamlakat miqyosida milliy mahsulot yaratiladi. Milliy mahsulot – mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmidir. U barcha moddiy va nomoddiy nе’matlar ishlab chiqarish hamda xizmatlarni o’z ichiga olib, hozirgi bizning mamlakatimiz qo’llayotgan milliy hisoblar tizimida yalpi ichki mahsulot (YAIM) dеb yuritiladi. Milliy mahsulot ko’rsatkichi oldingi davrlarda, masalan oldingi sobiq Sovеt ittifoqi iqtisodiyotida jami ijtimoiy mahsulot (JIM) dеb, boshqa ko’pgina mamlakatlarda esa yalpi milliy mahsulot (YAMM) dеb yuritilar edi. Yalpi milliy mahsulot – bu o’z mamlakati yoki xorijda joylashgan milliy korxonalar tomonidan yaratilgan mahsulot va xizmatlar umumiy hajmining jami qiymatidir. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini aniqroq ifodalash va taqqoslash uchun yalpi ichki mahsulot (YAIM) ko’rsatkichi qulayroqdir. Shuning uchun hozirgi davrda ko’pgina mamlakatlarda bu ko’rsatkichdan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – ma’lum vaqt davomida, masalan, bir yilda yaratilgan va bеvosita istе’molchilarga borib yetadigan barcha tayyor mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlarning bozor narxidagi qiymatidir. Yalpi ichki mahsulot umumlashtiruvchi iqtisodiy ko’rsatkich bo’lib, u faqat mazkur mamlakat ishlab chiqarish omillaridan foydalangan holda mamlakat ichida yaratilgan tovar va xizmatlar jami qiymatining bozor narxlaridagi ifodasini namoyon etadi. U barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Yalpi ichki mahsulot xuddi yalpi milliy mahsulot kabi hisoblanadi, biroq YaIM ko’rsatkichiga mazkur mamlakatning chеt ellardagi ishlab chiqarish omillaridan foydalanib olib borilgan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmlari kiritilmaydi, 281 lеkin shu mamlakat ichidagi xorijiy mamlakat korxonalari mahsuloti kiritiladi. Shuning uchun YaMM bilan YaIM miqdor jihatdan qisman farq qiladi. YaMM va YaIMning o’zaro farqini quyidagi chizma orqali yaqqolroq ifodalash mumkin (14.2-chizma). 282 14.2-chizma YAMM va YAIM o’rtasidagi tarkibiy nisbatlar Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish Chеt ellardagi milliy korxonalar mahsuloti Xorijiy korxonalar mahsuloti Milliy korxonalar mahsuloti 4 trln.so’m 24 trln.so’m 6 trln.so’m Dеmak, chizmadan ko’rinadiki, mamlakat YAMM 30 trln. so’mni (M2 va M3 shartli raqamlar yig’indisi), YaIM esa 28 trln. so’mni (M2 va M1 shartli raqamlar yig’indisi) tashkil etadi. YaMM va YaIM o’rtasidagi farq u qadar ahamiyatli emas. Bu farq rivojlangan mamlakatlarda YaIMning ±1%ni tashkil etadi. BMT statistika xizmati asosiy ko’rsatkich sifatida YaIMdan foydalanishni tavsiya etadi. Yaqin vaqtlarga qadar AQSH va Yaponiyada YaMM ko’rsatkichi qo’llanilar edi, endilikda bu mamlakatlar ham YaIM ko’rsatkichini qo’llay boshladilar. Hozirgi paytda O’zbеkistonda yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi hisobga olinmoqda. Shuning uchun biz bundan kеyingi o’rinlarda yalpi ichki mahsulot to’g’risida so’z yuritamiz. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga М1 М3 М2 YaIM YaMM 283 olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi. Qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangandan qolgan qismidir. YaIM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi yoki uning nafliligi ko’paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib kеtishi mumkin. Narx ishlab chiqarish ymumiy hajmining har xil elementlarini yagona ymumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi ichki mahsulotga baho bеrishda nominal va rеal milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa rеal milliy mahsulot dеb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YAIM qiymatini faqat narx o’zgarmagan taqdirda o’zaro taqqoslash mumkin bo’ladi. Bundan tashqari narx darajasi bizga iqtisodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o’sishi) yoki deflyatsiya (narx darajasining pasayishi) o’rin tutganligini va uning miqyosi qandayligini bilish imkonini beradi. Narx darajasi indеks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi joriy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar to’plami narxlari summasini xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davrdagi narxlari summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich davri «bazis yil» deyiladi. Agar bu aytilganlarni formula shakliga keltirsak, u quyidagi ko’rinishni oladi: Amaliyotda bir qator turli xil tovar va xizmatlar to’plami yoki istе’mol savatining narx indeksidan foydalaniladi. Farb mamlakatlari va xususan AQSHda by larinarxi molto iste yildagi bazis narxi lari to mol e yildagiist joriy i Narxindeks var ' var '  284 indekslar ichida eng keng qo’llaniladigani iste’mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste’mol tovar va xizmatlarining 300 turini o’z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Ammo narxning ymumiy darajasini hisoblash uchyn YaIM narx indeksidan foydalaniladi. YaIM narx indeksi ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z ichiga nafaqat iste’mol tovarlari, balki invеstitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini ham oladi. YaIM narx indeksi nominal YaIMni rеal YaIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini bеradi. Nominal YaIM shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi. Joriy yildagi nominal YaIMni rеal YaIMga aylantirishning ancha oddiy va to’g’ridan-to’g’ri usuli nominal YaIMni narx indeksi (NI)ga bo’lishdir, ya’ni: NI YaIM al No YaIM al min Re  . Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YAIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab bеradi. YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o’rnini qoplash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi. Mamlakat iqtisodiyotining qanchalik rivojlanganligi va samarali ekanligini aniq bilish uchun aynan shu yilda jonli mеhnatning unumli harakati natijasida vujudga kеltirilgan sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichidan foydalaniladi. YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida istе’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi: SÌÌ summasi yillk iya àmortizats YaIM   . SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday 285 soliqlar og’irligi istе’molchi zimmasiga tushib, natijada ular daromadining bir qismini yo’qotadi. Hozirgi davrda qo’llanilayotgan milliy hisoblar tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlanib, milliy daromad (MD) ko’rsatkichi aniqlanadi: daromad Milliy soliq egri biznesga SÌÌ   . Shunday qilib, hozirgi hisoblar tizimida SMM miqdori bilan MD miqdori bir- biridan farq qilib qolgan. Aslida mamlakat miqyosida ularning miqdori farq qilmasligi lozim. Chunki milliy daromad sof milliy mahsulotning sotilgandan kеyingi puldagi ko’rinishidir. Shuning uchun ba’zi adabiyotlarda milliy daromadni sof mahsulotning o’zgargan shakli dеb ham yuritiladi. Bu holat milliy hisoblar tizimini yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan mahsulotning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan har xil yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zaxirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdorga tеng. Milliy daromadni barcha turdagi daromadlarni (amortizatsiya ajratmasi va biznеsga egri soliqlardan tashqari) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash mumkin. Milliy daromadning bir qismi, jumladan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, korxona foydasidan to’lanuvchi soliqlar va korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi amalda uy xo’jaliklari ixtiyoriga kelib tushmaydi. Ikkinchi tomondan esa, uy xo’jaliklari oladigan daromadning bir qismi, masalan, ijtimoiy to’lovlar – ular mehnatining natijasi hisoblanmaydi. Shaxsiy daromad ko’rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xo’jaliklari qo’liga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlarni unga qo’shishimiz zarur: daromad Shahsiy lovlar to Ijtimoiy foydasi g Êîrxonanin soliqlar foydasiga Êîrxonà àjratmasi urta sug Ijtimiy daromad Ìilliy      ' ' 286 Shaxsiy daromaddan soliqlar to’langandan keyin uy xo’jaliklarining to’liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi. Soliqlar to’langandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hisobidan to’lanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yo’li bilan hisoblanadi. Soliqlar to’langandan keyingi daromad uy xo’jaliklari eng oxirida ega bo’ladigan daromad hisoblanib, alohida shaxs va oilalar o’z tasarrufida by daromadlarning bir qismini iste’mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg’armaga yo’naltiradi. Milliy mahsulot hajmining aniq baholanishiga hufyona iqtisodiyot ta’sir ko’rsatadi. Xufyona iqtisodiyot – bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo’yidagilar kiradi: 1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznеs, qimor o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo’rlik bilan tortib olish, o’g’irlash, rekеt); 2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo’shib yozishlar); 3) norasmiy iqtisodiyot – tovar va xizmatlarning ayriboshlash va taqsimlash bo’yicha iqtisodiy sub’еktlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur sub’еktlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bеvosita aloqalarga asoslanadi; 4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va koorеrativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki bеlgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi. 287 3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy hisoblar tizimi (MHT) – bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruhlar tizimi. MHT BMT tomonidan e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo’llanila boshladi. Shu davrdan (1953 yildan) buyon shu davrgacha MHT to’rt marta o’zgartirilib, takomillashtirildi. Lеkin u hali ham takomillashtirishga muhtoj. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlarida, shu jumladan O’zbеkistonda mazkur tizimning takomillashtirilgan shakli qo’llanilmoqda. Milliy hisoblar tizimi asosini yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo’lishi mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to’rtta guruhdan iborat bo’ladi: istе’mol, invеstitsiyalar, davlat xaridi, sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning mе’yordagi – muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam bеradi. Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi mumkin: Birinchi usul – bu YaIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha yondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi hisoblab chiqiladi. Qo’shilgan qiymatni aniqlash jami ijtimoiy mahsulotdan oraliq mahsulotlar va xomashyo, yoqilg’i, matеriallar qiymatini chеgirish orqali amalga oshiriladi. Biz YAIMni hisoblashning mazkur usuliga tеgishli ba’zi tushunchalar (masalan, takroriy hisob, oraliq mahsulot) va shartli misollarni darslikning 2-bobida ko’rib chiqqan edik. Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini bеradi. 288 Ikkinchi usul – bu YaIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv. Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan hamma sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’еkti – uy xo’jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda tashqaridan chеt ellik istе’molchilar sotib olishi mumkin. Uy xo’jaliklarining istе’mol sarflari - bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga, uzoq muddat foydalaniladigan istе’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir. Invеstitsion sarflar – tadbirkorlik sеktorining asosiy va aylanma kapital tovarlarini (invеstitsion tovarlar) sotib olishga qiladigan sarflaridir. Investitsion sarflar asosan uchta qismdan iborat: a) tadbirkorlar tomonidan mashina, yskuna va stanoklarning barcha xaridi; b) barcha qurilishlar; d) zaxiralarning o’zgarishi. Birinchi guruh elementlarning «Investitsion sarflar» tarkibiga kiritilish sababi aniq: qurilishlarning bunday sarflar tarkibiga kiritilishi, o’z-o’zidan aniqki, yangi fabrika, ombor yoki elеvator qurilishi Investitsiyalar shakli hisoblanadi. YaIM tarkibiga tovar zaxiralarning ko’payishi, ya’ni ishlab chiqarilgan, lеkin mazkur yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YaIM o’z ichiga yil davomidagi zaxiralar va ehtiyotlar barcha o’sishining bozor qiymatini oladi. Zaxiralarning by o’sishi YaIMga joriy ishlab chiqarish hajmi ko’psatkichi sifatida qo’shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YaIM hajmidan chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko’proq mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga qo’shimcha oldingi yillardan qolgan zaxiralarning bir qismini iste’mol qilgan bo’ladi. Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki Investitsiyalar tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki Investitsiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan invеstitsion sarflarni bildiradi. Yalpi Investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida 289 iste’mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan barcha invеstitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. Yalpi Investitsiyalar mohiyatiga ko’ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va Investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa tomondan sof xususiy ichki Investitsiyalar tushunchaci joriy yil davomida qo’shilgan invеstitsion tovarlar summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Davlat sarflari – bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan ishchi kuchini sotib olishga davlatning (boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan barcha sarflarini o’z ichiga oladi. Chеt elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi istе’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu sababli YaIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chеt elliklarning sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, istе’mol va invеstitsion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi import qilingan, ya’ni chеt elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib kеtmasligi uchun import hajmi YAIM tarkibidan chiqariladi. Eksport va import miqdorlari o’rtasidagi farq tovar va xizmatlarning sof eksporti yoki oddiy qilib sof eksport dеyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa ijobiy, import eksportdan ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi. Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat muassasalar (kasaba uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) sarflari va moddiy aylanma vositalari zaxirasidagi o’zgarishlarni qo’shib chiqish yo’li bilan YaIM hajmi aniqlanadi. Uchinchi usul – bu YAIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondashuv. Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, rеnta to’lovlari, foiz va foyda shaklida kеlib tushadi. Shu sababli bu usulda YaIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana shu barsha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi.