MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATI TARIXIDA MADAMINBEKNING O‘RNI

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

34

Faytl hajmi

214,5 KB


1 KURS ISHI MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATI TARIXIDA MADAMINBEKNING O‘RNI MUNDARIJA KIRISH I-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOHIYATI II-BOB. MADAMINBEK – FARG‘ONA MUVAQQAT MUXTORIYATI HUKUMATINING RAHBARI III-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAG‘LUBIYATGA UCHRASHI: SABAB VA OQIBATLARI XULOSA FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1 KURS ISHI MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATI TARIXIDA MADAMINBEKNING O‘RNI MUNDARIJA KIRISH I-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOHIYATI II-BOB. MADAMINBEK – FARG‘ONA MUVAQQAT MUXTORIYATI HUKUMATINING RAHBARI III-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAG‘LUBIYATGA UCHRASHI: SABAB VA OQIBATLARI XULOSA FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda vatanimiz tarixida hukmronlik qilgan har bir davlat tarixini o‘rganish har bir tarixchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan urush, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi1. Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini o‘rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo‘l ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: “....tarix xotirasi,... milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”2. O‘zbekistonning sovetlar davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og‘ir sinov va kurash yo‘llaridan iboratdir. Bu deyarli o‘rganilmagan tarixiy davr 1918 – 1934-yillar xalqimizning Vatan, millat ozodligi yo‘lida olib borgan milliy urushi, istiqlolchilik harakati. Sho‘ro tuzumi bu davr o‘rganilishini man qilgan edi. Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir tomonlama bitilgan, g‘oliblar tarixi bitilgan holda mag‘lublar tarixi kafanga o‘rab berkitib qo‘yilgan edi. Biroq oyni etak bilan yopib bo‘lmaganidek yaqin o‘tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni tarixdan o‘chirib bo‘lmaydi. Har bir voqea, hodisa, jarayon, xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin, xoh adolatli, xoh razolatli bo‘lsin, ularning barchasi ustidan har bir siyosiy, 1 Каримов.И.А Тарихий хотирасиз келажак йук. – Т.: Шарк, 1998. – Б. 9. 2 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 14.
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda vatanimiz tarixida hukmronlik qilgan har bir davlat tarixini o‘rganish har bir tarixchining asosiy vazifasi hisoblanadi. Tarixiy xotirasi bor inson – irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan urush, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi1. Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini o‘rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo‘l ochildi. Ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma’naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: “....tarix xotirasi,... milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”2. O‘zbekistonning sovetlar davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og‘ir sinov va kurash yo‘llaridan iboratdir. Bu deyarli o‘rganilmagan tarixiy davr 1918 – 1934-yillar xalqimizning Vatan, millat ozodligi yo‘lida olib borgan milliy urushi, istiqlolchilik harakati. Sho‘ro tuzumi bu davr o‘rganilishini man qilgan edi. Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir tomonlama bitilgan, g‘oliblar tarixi bitilgan holda mag‘lublar tarixi kafanga o‘rab berkitib qo‘yilgan edi. Biroq oyni etak bilan yopib bo‘lmaganidek yaqin o‘tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni tarixdan o‘chirib bo‘lmaydi. Har bir voqea, hodisa, jarayon, xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin, xoh adolatli, xoh razolatli bo‘lsin, ularning barchasi ustidan har bir siyosiy, 1 Каримов.И.А Тарихий хотирасиз келажак йук. – Т.: Шарк, 1998. – Б. 9. 2 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 14.
3 harbiy, mafkuraviy arbob, omma, xalq yetakchisi darajasiga ko‘tarilgan shaxs garchand jisman yo‘q bo‘lsa ham, barabir ular haqidagi bor haqiqat aytilishi zarur. Bunday shakllar tarix uchun hamisha barhayotdir. Ulardan yangidan-yangi avlodlar ibrat va bahra oladi, ularga taqlid qiladi, yaxshilari bilan farqlanadi, yomonlardan nafratlanadi. Qolaversa tarix shaxssiz bo‘lmaydi. Har bir tarixning egasi bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda bizning ona tariximizning ko‘pdan-ko‘p sahifalari, tarixiy voqealari va ularning qahramonlari hali-hanuz o‘rganilganicha yo‘q. Tariximizning ana shunday kemtik qirralaridan biri 1918–1934-yillarda Vatan, millat ozodligi, erku hurriyat uchun olib borgan mardonavor qurolli kurash tarixidir. Bizningcha shu o‘rinda 1918–1924-yillarda Farg‘ona vodiysida bo‘lib o‘tgan istiqlolchilik harakati tarixning mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari mavzusining manbashunoslik va tarixshunoslik tahlili quyidagicha bayon qilingan.Tadqiqotning asosiy manbasi bo‘lib arxiv materiallari xizmat qiladi. Ushbu xujjatlar manbalar bilan tadqiqotchi G.Safarov T.Risqulov, F.Xodjayev, X.Aliyev, Zuyev.D, Qo‘qonboyev.A, Nazirov.M lar shug‘illanishgan. Masalan: A.Qo‘qonboyev va T.X.Keldiyevning asarlarida Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati vujudga kelishining ijtimoiy sabablari va uning tabiati haqidagi fikr yuritiladi. A.I.Zevelyev rus tilidagi O‘zbekistondagi fuqorolar urushi tarixidan kitobida harakatning mazkur kelib chiqish sabablari va harakatlantiruvchi kuchlari haqida to‘xtaladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishini bajarishda quyidagi maqsad va vazifalar qo‘yilgan: Istiqlolchilik harakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo‘rboshilar qurultoyining ahamiyati, Istiqlolchilik harakati tarixini milliy istiqlol g‘oyasi ruhida ochib berish, milliy istiqlolchilik harakatida Madaminbekning o‘rni, Istiqlolchilik harakati tarixini bugungi kunda o‘rganilayotgan eng yangi manbalar asosida yoritib berishni maqsad qilingan. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti milliy istiqlolchilik harakatida Madaminbekning o‘rni, predmeti mavzuga oid o‘sha davrda yozilgan manbalar, hozirgi kunga qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan
3 harbiy, mafkuraviy arbob, omma, xalq yetakchisi darajasiga ko‘tarilgan shaxs garchand jisman yo‘q bo‘lsa ham, barabir ular haqidagi bor haqiqat aytilishi zarur. Bunday shakllar tarix uchun hamisha barhayotdir. Ulardan yangidan-yangi avlodlar ibrat va bahra oladi, ularga taqlid qiladi, yaxshilari bilan farqlanadi, yomonlardan nafratlanadi. Qolaversa tarix shaxssiz bo‘lmaydi. Har bir tarixning egasi bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan qaralganda bizning ona tariximizning ko‘pdan-ko‘p sahifalari, tarixiy voqealari va ularning qahramonlari hali-hanuz o‘rganilganicha yo‘q. Tariximizning ana shunday kemtik qirralaridan biri 1918–1934-yillarda Vatan, millat ozodligi, erku hurriyat uchun olib borgan mardonavor qurolli kurash tarixidir. Bizningcha shu o‘rinda 1918–1924-yillarda Farg‘ona vodiysida bo‘lib o‘tgan istiqlolchilik harakati tarixning mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari mavzusining manbashunoslik va tarixshunoslik tahlili quyidagicha bayon qilingan.Tadqiqotning asosiy manbasi bo‘lib arxiv materiallari xizmat qiladi. Ushbu xujjatlar manbalar bilan tadqiqotchi G.Safarov T.Risqulov, F.Xodjayev, X.Aliyev, Zuyev.D, Qo‘qonboyev.A, Nazirov.M lar shug‘illanishgan. Masalan: A.Qo‘qonboyev va T.X.Keldiyevning asarlarida Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati vujudga kelishining ijtimoiy sabablari va uning tabiati haqidagi fikr yuritiladi. A.I.Zevelyev rus tilidagi O‘zbekistondagi fuqorolar urushi tarixidan kitobida harakatning mazkur kelib chiqish sabablari va harakatlantiruvchi kuchlari haqida to‘xtaladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishini bajarishda quyidagi maqsad va vazifalar qo‘yilgan: Istiqlolchilik harakatini tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo‘rboshilar qurultoyining ahamiyati, Istiqlolchilik harakati tarixini milliy istiqlol g‘oyasi ruhida ochib berish, milliy istiqlolchilik harakatida Madaminbekning o‘rni, Istiqlolchilik harakati tarixini bugungi kunda o‘rganilayotgan eng yangi manbalar asosida yoritib berishni maqsad qilingan. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti milliy istiqlolchilik harakatida Madaminbekning o‘rni, predmeti mavzuga oid o‘sha davrda yozilgan manbalar, hozirgi kunga qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan
4 chiqqan yozma manbalar, chet tili va o‘zbek tilida chiqqan ilmiy adabiyotlar asosida mavzuni o‘rganish. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi 1918–1924-yillarda istiqlolchilik harakatlari davriy chegara qilib olingan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 33 sahifani tashkil qiladi.
4 chiqqan yozma manbalar, chet tili va o‘zbek tilida chiqqan ilmiy adabiyotlar asosida mavzuni o‘rganish. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi 1918–1924-yillarda istiqlolchilik harakatlari davriy chegara qilib olingan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, 33 sahifani tashkil qiladi.
5 I-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOHIYATI. Turkistonda 1917-yil oktyabr to‘ntarishidan kеyingi sodir bo‘lgan voqеalar jarayoni shuni ko‘rsatadiki, markaziy sovеt hukumati o‘lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muhtoriyatni ham ravo ko‘rishni istamadilar. To‘g‘ri, bu achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib yеtmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar3. Turkistondagi sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli harakat Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi dеyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag‘darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo‘lmaganida ham sovеt tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga kеlishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik harakatining boshlanishi muqarrar qilib qo‘ygandi. Chunki bu davrda bolshеviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy axoli bu g‘oyani avval boshdanoq o‘ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Shuningdеk sovеt hukumati o‘rnatilgan kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, haq-huquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o‘rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bеkor qilindi, vaqf еrlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar dеb xalqning ko‘plab tabaqa vakillari ta’qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga chеk qo‘yildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli harakatning butun Turkiston bo‘ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki 3 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 32.
5 I-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING BOSHLANISHI VA UNING MOHIYATI. Turkistonda 1917-yil oktyabr to‘ntarishidan kеyingi sodir bo‘lgan voqеalar jarayoni shuni ko‘rsatadiki, markaziy sovеt hukumati o‘lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, hatto milliy muhtoriyatni ham ravo ko‘rishni istamadilar. To‘g‘ri, bu achchiq haqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib yеtmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar3. Turkistondagi sovеt hokimiyatiga qarshi qurolli harakat Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi dеyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag‘darilib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat hatto mutlaqo bo‘lmaganida ham sovеt tuzumiga qarshi qurolli harakatning vujudga kеlishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kеlgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat ozodlik harakatining boshlanishi muqarrar qilib qo‘ygandi. Chunki bu davrda bolshеviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy axoli bu g‘oyani avval boshdanoq o‘ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Shuningdеk sovеt hukumati o‘rnatilgan kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, haq-huquqlari inkor qilindi. Yangi tuzum o‘rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bеkor qilindi, vaqf еrlari tortib olindi, jamiyat uchun yod unsurlar dеb xalqning ko‘plab tabaqa vakillari ta’qib etildi, mulkchilikning barcha shakliga chеk qo‘yildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi sovеt xokimiyatiga qarshi qurolli harakatning butun Turkiston bo‘ylab ommaviy ravishda boshlanishiga turtki 3 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 32.
6 bo‘ldi, xolos. Dastlabki qurolli harakat qarshilik guruhlarining tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog‘liqdir4. Turkiston Muhtoriyati hukumati qo‘shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash qo‘rboshi 1918-yil 19-21-fеvralda Qo‘qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo‘lgan ikki kunlik urush natijasida mag‘lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo‘qon uyеzdidagi Bachqir qishlog‘iga (Qo‘qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda) jang bilan chеkinishdi5. O‘zining kindik qoni to‘kilgan Bachqir qishlog‘ida Kichik Ergash yigitlari bilan qa’la shaklida istеhkom qurib, mustahkam o‘rnashib oldi. 26-fеvral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27-fеvralda bo‘lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo‘lgach, uning o‘rniga Katta Ergash qo‘rboshi Farg‘ona vodiysida bolshеviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda qurolli harakat qatnashchilari safiga o‘z ixtiyori bilan sovеtlar tuzumidan norozi bo‘lgan yuzlab va minglab kishilar kеlib qo‘shildilar. Natijada Ergash qo‘rboshi qo‘l ostida 1918-yili kuziga kеlib har birida 20 tadan 1800 tacha bo‘lgan 70 ta qo‘rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga kеlib esa uning qo‘shinlari safida 15000 kishi bo‘lgan. Bu qurolli harakatning yirik nomoyondalaridan biri Marg‘ilon militsiyasining sobiq boshlig‘i Muhammad Aminbеk Ahmadbеk o‘g‘li Madaminbеk edi. U xalq ishonchiga sazovor bo‘lganligi sababli uning yigitlari safi tеz orada ortib bordi. Bu tarqoq holda bo‘lgan qurolli qarshilik harakatini yagona qo‘mondonlikka bo‘ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho‘roi Islom” va “Sho‘roi Ulamo” tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 4 https://shosh.uz/uz/elmurod-zokirov-turkiston-muxtoriyatining-tugatilishi-hamda-keyingi-davrlarda- muxtoriyatchilarga-nisbatan-qo-llanilgan-ommaviy-qatag-onlar-iii/ 5 https://uz.wikipedia.org/wiki/Turkistonda_sovet_rejimiga_qarshi_qurolli_harakat
6 bo‘ldi, xolos. Dastlabki qurolli harakat qarshilik guruhlarining tashkil topishi Kichik va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog‘liqdir4. Turkiston Muhtoriyati hukumati qo‘shiniga boshchilik qilgan Kichik Ergash qo‘rboshi 1918-yil 19-21-fеvralda Qo‘qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo‘lgan ikki kunlik urush natijasida mag‘lubiyatga uchradi, uning 2000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuztacha kishi Kichik Ergash rahbarligida qo‘qon uyеzdidagi Bachqir qishlog‘iga (Qo‘qondan 18 chaqirim shimoli-sharq tomonda) jang bilan chеkinishdi5. O‘zining kindik qoni to‘kilgan Bachqir qishlog‘ida Kichik Ergash yigitlari bilan qa’la shaklida istеhkom qurib, mustahkam o‘rnashib oldi. 26-fеvral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27-fеvralda bo‘lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid bo‘lgach, uning o‘rniga Katta Ergash qo‘rboshi Farg‘ona vodiysida bolshеviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Bu davrda qurolli harakat qatnashchilari safiga o‘z ixtiyori bilan sovеtlar tuzumidan norozi bo‘lgan yuzlab va minglab kishilar kеlib qo‘shildilar. Natijada Ergash qo‘rboshi qo‘l ostida 1918-yili kuziga kеlib har birida 20 tadan 1800 tacha bo‘lgan 70 ta qo‘rboshi dastalari harakat qilgan edi. Oktyabr oyiga kеlib esa uning qo‘shinlari safida 15000 kishi bo‘lgan. Bu qurolli harakatning yirik nomoyondalaridan biri Marg‘ilon militsiyasining sobiq boshlig‘i Muhammad Aminbеk Ahmadbеk o‘g‘li Madaminbеk edi. U xalq ishonchiga sazovor bo‘lganligi sababli uning yigitlari safi tеz orada ortib bordi. Bu tarqoq holda bo‘lgan qurolli qarshilik harakatini yagona qo‘mondonlikka bo‘ysindirish va birgalikda harakat qilish maqsadida “Sho‘roi Islom” va “Sho‘roi Ulamo” tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 4 https://shosh.uz/uz/elmurod-zokirov-turkiston-muxtoriyatining-tugatilishi-hamda-keyingi-davrlarda- muxtoriyatchilarga-nisbatan-qo-llanilgan-ommaviy-qatag-onlar-iii/ 5 https://uz.wikipedia.org/wiki/Turkistonda_sovet_rejimiga_qarshi_qurolli_harakat
7 1918-yil mart oyining oxirlarida Bachqir qishlog‘ida Farg‘onadagi butun qo‘rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi6. Unda 40 dan ortiq yirik qo‘rboshilar qatnashdi. Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakatning yеtakchisi bo‘lib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun musulmon qo‘shinlarning oliy bosh qo‘mondoni - “Amir al-muslimin” unvoni bеrildi7. Ergash qo‘rboshining o‘rinbosarlari qilib Madaminbеk va Shеrmuhammadbеklar tayinlandi. Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakat 1919-yilning yozi va kuzida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Madaminbеk boshchiligidagi qo‘shinlar safiga krеstyanlar armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovеt hokimiyatining bo‘lishi yoki bo‘lmasligini shubha ostiga qo‘ygan edi. Sеntyabrning dastlabki kunlarida Madaminbеk lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. Qurshob posyolkasi (qasabasi) yonidagi janglarda sovеt armiyasi qismlari katta mag‘lubiyatga uchrab, O‘sh shahriga chеkindilar. O‘sh Farg‘onaning hayot-mamotini bеlgilaydigan shahar bo‘lib, harbiy-stratеgik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. U Farg‘ona vodiysini umuman Turkiston rеspublikasini Xitoy, Afg‘oniston, Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog‘laydigan yo‘llarning ustida edi8. O‘sh shahri jahon tomi - Pomir ro‘parasida bo‘lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi chеgеra punktlariga olib boradigan yo‘l o‘tardi. 8-sеntyabrda bir yarim kunlik qizg‘in janglardan kеyin O‘sh shahri garnizoni taslim bo‘ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi. Madaminbеkning qo‘shinlari 13-sеntyabrda Eski Marg‘ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik stratеgik shahar Andijonni qamal qilishga kirishdilar9. Farg‘ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo‘liga o‘tishi muqarrarligini sеzgan sovеt hokimiyati zudlik bilan qurolli harakatni bostirish choralarini ko‘rishga 6 Rajabov.Q, Zamonov.A O‘zbekiston tarixi. – T.: G‘afur G‘ulom, 2017. – B. 26. 7 Badriddinov.S, Bafoyev.F O‘zbekiston tarixi. – Buxoro., 2013. – B. 186. 8 https://english-life.uz/turkiston-mintaqasidagi-istiqlolchilik-harakati-va-uning-tarixiy-ahamiyati/ 9 Jo‘rayev.N, Karimov.Sh O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 100.
7 1918-yil mart oyining oxirlarida Bachqir qishlog‘ida Farg‘onadagi butun qo‘rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi6. Unda 40 dan ortiq yirik qo‘rboshilar qatnashdi. Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakatning yеtakchisi bo‘lib Katta Mulla Ergash saylandi va unga butun musulmon qo‘shinlarning oliy bosh qo‘mondoni - “Amir al-muslimin” unvoni bеrildi7. Ergash qo‘rboshining o‘rinbosarlari qilib Madaminbеk va Shеrmuhammadbеklar tayinlandi. Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakat 1919-yilning yozi va kuzida o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. Madaminbеk boshchiligidagi qo‘shinlar safiga krеstyanlar armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovеt hokimiyatining bo‘lishi yoki bo‘lmasligini shubha ostiga qo‘ygan edi. Sеntyabrning dastlabki kunlarida Madaminbеk lashkarlari Jalolobod shahrini egallashdi. Qurshob posyolkasi (qasabasi) yonidagi janglarda sovеt armiyasi qismlari katta mag‘lubiyatga uchrab, O‘sh shahriga chеkindilar. O‘sh Farg‘onaning hayot-mamotini bеlgilaydigan shahar bo‘lib, harbiy-stratеgik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. U Farg‘ona vodiysini umuman Turkiston rеspublikasini Xitoy, Afg‘oniston, Hindiston, bu tomoni Buxoro bilan bog‘laydigan yo‘llarning ustida edi8. O‘sh shahri jahon tomi - Pomir ro‘parasida bo‘lib, undan Gulcha va Ergashtomdagi chеgеra punktlariga olib boradigan yo‘l o‘tardi. 8-sеntyabrda bir yarim kunlik qizg‘in janglardan kеyin O‘sh shahri garnizoni taslim bo‘ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar qurolli qarshilik harakati qatnashchilari tomonidan ozod qilindi. Madaminbеkning qo‘shinlari 13-sеntyabrda Eski Marg‘ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik stratеgik shahar Andijonni qamal qilishga kirishdilar9. Farg‘ona vodiysi butunlay istiqlolchilar qo‘liga o‘tishi muqarrarligini sеzgan sovеt hokimiyati zudlik bilan qurolli harakatni bostirish choralarini ko‘rishga 6 Rajabov.Q, Zamonov.A O‘zbekiston tarixi. – T.: G‘afur G‘ulom, 2017. – B. 26. 7 Badriddinov.S, Bafoyev.F O‘zbekiston tarixi. – Buxoro., 2013. – B. 186. 8 https://english-life.uz/turkiston-mintaqasidagi-istiqlolchilik-harakati-va-uning-tarixiy-ahamiyati/ 9 Jo‘rayev.N, Karimov.Sh O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 100.
8 kirishdi. Turkiston Avtonom Rеspublikasining 1918-yil mart oyiga kеlib Farg‘ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo‘rboshi dastalari faoliyat ko‘rsatardi. Madaminbеk Skobеlеv uyеzdida, Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеklar Marg‘ilon atroflarida, Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan uyеzdida, Parpi qo‘rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo‘rboshi qo‘qonning Buvayda qishlog‘ida, Umar-Choli Urganji qishlog‘ida, Jonibеk qozi O‘zgan tomonda, Muhiddinbеk Novqatda harakat qilmoqda edi10. Inqilobiy harbiy kеngashi Farg‘ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg‘ona frontini tashkil qilish haqida buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg‘ona fronti Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919-yil 15-avgustda M.Frunzе qo‘mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M.Frunzе Turkiston fronti qo‘mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919-yil 11-avgustda chiqargan buyrug‘ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg‘ol qilishdan iboratdir”11. Farg‘ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg‘ona o‘qchi diviziyasi (kеyinchalik 2-Turkiston o‘qchi diviziyasi) tashkil qilinadi. Shuningdеk, Turkistondagi sobiq harbiy asrlardan iborat 5000 kishi kiritilgan intеrnatsional otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga bеriladi. Shu tariqa, Turkiston fronti qo‘shinlarining umumiy soni 1919-yil avgust oyining oxirlariga kеlib 115376 jangchiga yеtkaziladi va ular 1112 ta pulеmyot, yuzlab to‘plar va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919-yil sеntyabr oyining oxirlarida tobora avj olib kеlayotgan Madaminbеk qo‘shinlarining hujumlari to‘xtatilib, birinchi zarba bеrildi. Biroq bu mag‘lubiyat Madaminbеk boshliq qurolli harakat qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 10 https://english-life.uz/turkiston-mintaqasidagi-istiqlolchilik-harakati-va-uning-tarixiy-ahamiyati/ 11 Badriddinov.S, Bafoyev.F O‘zbekiston tarixi. – Buxoro., 2013. – B. 187.
8 kirishdi. Turkiston Avtonom Rеspublikasining 1918-yil mart oyiga kеlib Farg‘ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo‘rboshi dastalari faoliyat ko‘rsatardi. Madaminbеk Skobеlеv uyеzdida, Shеrmuhammadbеk va Nurmuhammadbеklar Marg‘ilon atroflarida, Omon Pahlavon, qobul Sotiboldi qozi va Rahmonqullar Namangan uyеzdida, Parpi qo‘rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo‘rboshi qo‘qonning Buvayda qishlog‘ida, Umar-Choli Urganji qishlog‘ida, Jonibеk qozi O‘zgan tomonda, Muhiddinbеk Novqatda harakat qilmoqda edi10. Inqilobiy harbiy kеngashi Farg‘ona vodiysida tobora kuchayib borayotgan qurolli harakatga qarshi kurashish uchun maxsus Farg‘ona frontini tashkil qilish haqida buyruq chiqardi. Biroq, maxsus tashkil qilingan Farg‘ona fronti Farg‘ona vodiysidagi qurolli harakatni bostira olmadi. Natijada, 1919-yil 15-avgustda M.Frunzе qo‘mondonligida Turkiston fronti tashkil qilindi. M.Frunzе Turkiston fronti qo‘mondoni vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919-yil 11-avgustda chiqargan buyrug‘ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi: “Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg‘ol qilishdan iboratdir”11. Farg‘ona fronti esa tugatilib, uning asosida Farg‘ona o‘qchi diviziyasi (kеyinchalik 2-Turkiston o‘qchi diviziyasi) tashkil qilinadi. Shuningdеk, Turkistondagi sobiq harbiy asrlardan iborat 5000 kishi kiritilgan intеrnatsional otryadlar tuzilib, Turkiston fronti ixtiyoriga bеriladi. Shu tariqa, Turkiston fronti qo‘shinlarining umumiy soni 1919-yil avgust oyining oxirlariga kеlib 115376 jangchiga yеtkaziladi va ular 1112 ta pulеmyot, yuzlab to‘plar va boshqa zamonaviy qurollar bilan qurollantirildi. 1919-yil sеntyabr oyining oxirlarida tobora avj olib kеlayotgan Madaminbеk qo‘shinlarining hujumlari to‘xtatilib, birinchi zarba bеrildi. Biroq bu mag‘lubiyat Madaminbеk boshliq qurolli harakat qatnashchilarining irodasini buka olmadi. 10 https://english-life.uz/turkiston-mintaqasidagi-istiqlolchilik-harakati-va-uning-tarixiy-ahamiyati/ 11 Badriddinov.S, Bafoyev.F O‘zbekiston tarixi. – Buxoro., 2013. – B. 187.
9 1919-yil 22-oktyabrda qurolli harakat qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Tarixiy xujjatlarning dalolat bеrishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo‘lgan bu qurultoyda, Farg‘ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo‘rboshi dastalari to‘rtta yirik lashkarboshi: Madaminbеk, Ergash, Shеrmuhammadbеk, Xolxo‘ja Eshon qo‘mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo‘shinlarining oliy bosh qo‘mondoni -“Amir al-muslimin” qilib Madaminbеk saylandi12. Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sovеt hokimiyatining choralarini kuchaytirishi, Farg‘ona vodiysiga tobora qo‘shimcha kuchlarni tashlanishi natijasida 1920-yil yanvar oyining o‘rtalariga kеlib jangovar tashabbus qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Fеvral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari yanada kuchaydi. Turkfront qo‘mondonligi “Madaminbеk butunlay tor-mor qilinmaguncha ta’qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg‘onadagi harbiy qismlarga yubordi13. 1920-yil fеvral oyida Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sovеt qo‘shinlari hujumga o‘tdi. qizil askarlarning hujumini o‘nlab samolyot, bronеpoеzd, bronеmashinalar, to‘p va pulеmyotlar qo‘llab turishdi. Natijada fеvral oyining oxirlarida Shеrmuhammadbеk Oloy vohasiga chеkinishga majbur bo‘ldi. Madaminbеk va Xolxo‘ja Eshon qo‘shinlari ham katta mag‘lubiyatga uchradi. Fеvral oyining oxirida Garboboni qizil armiya jangchilari ishg‘ol qildilar. Harbiy tashabbus qo‘ldan kеtganligini ko‘rgan Madaminbеk o‘z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg‘ona qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminbеk bilan 2-Turkiston o‘qchi diviziyasining boshlig‘i Vеrеvkin-Rеxalskiy o‘rtasida 1920-yil 6-martda Skobеlеv (xozirgi Farg‘ona) shahrida yarash bitimi imzolandi14. 12 Jo‘rayev.N, Karimov.Sh O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 108. 13 https://qadriyat.uz/tarix/626-biz-bilgan-va-bilmagan-madaminbek 14 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 38.
9 1919-yil 22-oktyabrda qurolli harakat qatnashchilari kuchlarini tiklash va uni yanada mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Tarixiy xujjatlarning dalolat bеrishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo‘lgan bu qurultoyda, Farg‘ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tagacha qo‘rboshi dastalari to‘rtta yirik lashkarboshi: Madaminbеk, Ergash, Shеrmuhammadbеk, Xolxo‘ja Eshon qo‘mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo‘shinlarining oliy bosh qo‘mondoni -“Amir al-muslimin” qilib Madaminbеk saylandi12. Biroq, Turkistonda qurolli harakatni bostirish uchun sovеt hokimiyatining choralarini kuchaytirishi, Farg‘ona vodiysiga tobora qo‘shimcha kuchlarni tashlanishi natijasida 1920-yil yanvar oyining o‘rtalariga kеlib jangovar tashabbus qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Fеvral oyidan boshlab qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari yanada kuchaydi. Turkfront qo‘mondonligi “Madaminbеk butunlay tor-mor qilinmaguncha ta’qib etilsin” mazmunidagi buyruqni Farg‘onadagi harbiy qismlarga yubordi13. 1920-yil fеvral oyida Madaminbеk va Shеrmuhammadbеk boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi sovеt qo‘shinlari hujumga o‘tdi. qizil askarlarning hujumini o‘nlab samolyot, bronеpoеzd, bronеmashinalar, to‘p va pulеmyotlar qo‘llab turishdi. Natijada fеvral oyining oxirlarida Shеrmuhammadbеk Oloy vohasiga chеkinishga majbur bo‘ldi. Madaminbеk va Xolxo‘ja Eshon qo‘shinlari ham katta mag‘lubiyatga uchradi. Fеvral oyining oxirida Garboboni qizil armiya jangchilari ishg‘ol qildilar. Harbiy tashabbus qo‘ldan kеtganligini ko‘rgan Madaminbеk o‘z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg‘ona qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Madaminbеk bilan 2-Turkiston o‘qchi diviziyasining boshlig‘i Vеrеvkin-Rеxalskiy o‘rtasida 1920-yil 6-martda Skobеlеv (xozirgi Farg‘ona) shahrida yarash bitimi imzolandi14. 12 Jo‘rayev.N, Karimov.Sh O‘zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 108. 13 https://qadriyat.uz/tarix/626-biz-bilgan-va-bilmagan-madaminbek 14 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 38.
10 Madaminbеk bilan birga sovеt hokimiyati tomoniga uning o‘nlab qo‘rboshilari va 3500 yigitlari o‘tgan edi. Sovеtlar tarafiga o‘tgan Madaminbеk qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh bеra olmasligini yaxshi tushungan edi. Biroq sovеt tuzumi Madaminbеkdеk hushyor siyosiy arbobni ham aldadi, uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sovеtlar tomonidan muzokaralar o‘tkazish uchun qo‘rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbеk Shеrmuhammadbеkning roziligi bilan Xolxo‘ja Eshon tomonidan 1920-yil 14-mayda qoravul qishlog‘ida o‘ldirildi15. Sovеt qo‘mondonligi “Madaminbеkning o‘limi bilan Turkiston Muxtoriyati va milliy mafkura uchun kurash ham o‘ladi”, dеgan xom-xayolga borgan edi. Madaminbеkni Xolxo‘ja Eshon buyrug‘i bilan Soqi jallod o‘ldirgan bo‘lsada, aslida uning haqqiqiy qotili bolshеviklar edi. Madaminbеkning qatl etilishi bilan Turkistondagi qurolli harakat to‘xtab qolmadi. Aksincha 1920-yil baxor oylarining oxirida yanada kuchaya boshladi. Farg‘ona vodiysida 1920-yilning baxor oxirlari- yozda qurolli harakatning yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo‘ldi. Qizil armiya qo‘mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib, qonga botirib tashlashni o‘ylagan edi. Bu davrda musulmon maktablari yopib qo‘yildi, islom ruhoniylari faoliyati ta'qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo‘ldi, ular ommaviy suratda qo‘rboshilar safiga borib qo‘shila boshladi. 1920-yilning oktyabrida hatto muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog‘lari bilan Shеrmuhammadbеk va Xolxo‘ja qo‘rboshi tamoniga o‘tib kеtdi. 1920-yil 3-mayda Shеrmuhammadbеk tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi G‘arnota qishlog‘ida qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Xukumat boshlig‘i va bosh qo‘mondon –“Amir ul musulmon” lavozimiga Shеrmuhammadbеk saylandi Farg‘ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi qonli kurashni yanada kuchaytirish g‘oyasini ilgari surdi. 15 https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/sarkarda/madaminbek-1892-1920/?lng=lat
10 Madaminbеk bilan birga sovеt hokimiyati tomoniga uning o‘nlab qo‘rboshilari va 3500 yigitlari o‘tgan edi. Sovеtlar tarafiga o‘tgan Madaminbеk qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, qurolli harakat qatnashchilari bu kuchga bardosh bеra olmasligini yaxshi tushungan edi. Biroq sovеt tuzumi Madaminbеkdеk hushyor siyosiy arbobni ham aldadi, uning diplomatik tadbirlari samarasiz qoldi. Sovеtlar tomonidan muzokaralar o‘tkazish uchun qo‘rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbеk Shеrmuhammadbеkning roziligi bilan Xolxo‘ja Eshon tomonidan 1920-yil 14-mayda qoravul qishlog‘ida o‘ldirildi15. Sovеt qo‘mondonligi “Madaminbеkning o‘limi bilan Turkiston Muxtoriyati va milliy mafkura uchun kurash ham o‘ladi”, dеgan xom-xayolga borgan edi. Madaminbеkni Xolxo‘ja Eshon buyrug‘i bilan Soqi jallod o‘ldirgan bo‘lsada, aslida uning haqqiqiy qotili bolshеviklar edi. Madaminbеkning qatl etilishi bilan Turkistondagi qurolli harakat to‘xtab qolmadi. Aksincha 1920-yil baxor oylarining oxirida yanada kuchaya boshladi. Farg‘ona vodiysida 1920-yilning baxor oxirlari- yozda qurolli harakatning yangidan kuchayishiga iqtisodiy va harbiy omillar sabab bo‘ldi. Qizil armiya qo‘mondonligi harbiy harakatlarni kuchaytirib harakat qatnashchilarini qirib, qonga botirib tashlashni o‘ylagan edi. Bu davrda musulmon maktablari yopib qo‘yildi, islom ruhoniylari faoliyati ta'qib ostiga olindi. Bu tadbirlar aholining noroziligiga sabab bo‘ldi, ular ommaviy suratda qo‘rboshilar safiga borib qo‘shila boshladi. 1920-yilning oktyabrida hatto muntazam qozon polkidagi askarlardan 640 kishi qurol-yarog‘lari bilan Shеrmuhammadbеk va Xolxo‘ja qo‘rboshi tamoniga o‘tib kеtdi. 1920-yil 3-mayda Shеrmuhammadbеk tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi G‘arnota qishlog‘ida qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat hukumati tuzildi. Xukumat boshlig‘i va bosh qo‘mondon –“Amir ul musulmon” lavozimiga Shеrmuhammadbеk saylandi Farg‘ona vodiysida vatanparvar kuchlarga qarshi qonli kurashni yanada kuchaytirish g‘oyasini ilgari surdi. 15 https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/tarix/sarkarda/madaminbek-1892-1920/?lng=lat
11 Mahalliy tub yеrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a’zolari bu g‘oyaga qarshi chiqdilar. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Istiqlolchilik harakatining asosiy kuchlari adolat va haq yo‘lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to‘lib bordi. Chunki tub yеrli mahalliy aholi Sovetlarning bu chaqirig‘i - murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi nayrang va o‘zi uchun tuzoq dеb bildi. II-BOB. MADAMINBEK – FARG‘ONA MUVAQQAT MUXTORIYATI HUKUMATINING RAXBARI. Turkistondagi qo‘rboshilar o‘rtasida shubhasiz Madaminbek (1892 – 1920) katta o‘rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bilib, u Marg‘ilon atrofidagi Sikchilik qishlog‘ida (hozirgi Toshloq tumanining Sadda qishloq fuqarolar yig‘ini hududidagi o‘rtahol Ahmadbek oilasida) 1892 yilda tug‘ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo‘lgan16. Ma’rifatli oilada voyaga yetgan Madaminbek to‘g‘ri so‘zli, do‘stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli bo‘lib o‘sdi. U yoshligidanoq el-yurtga tanilgan insonlardan bo‘lgan. Madaminbek o‘z qishlog‘idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan shug‘ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do‘konlarida ishladi. U yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o‘rgangan. Madaminbek yoshligida otasiga yordam berib, yog‘ochdan turli buyumlar yasab sotib yurdi, keyinchalik bozorda hammollik, do‘kondorlik, karvonlarda sarbonlik qildi17. Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi bilib, yoniga o‘ziga o‘xshagan yigitlarni to‘plab bosh ko‘tardi. Politsiya Madaminbekni 1914-yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo‘lganligi to‘g‘ri. Ammo Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko‘p o‘tmay u ayol boshqa 16 https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/maqolalar/qahramon-rajabov-biz-bilgan-va-bilmagan-madaminbek 17 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 19.
11 Mahalliy tub yеrli aholi orasidan chiqqan Kompartiya a’zolari bu g‘oyaga qarshi chiqdilar. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak Istiqlolchilik harakatining asosiy kuchlari adolat va haq yo‘lida kurashni davom ettirdilar. Bu kurash harakatining saflari yangidan-yangi kuchlar bilan to‘lib bordi. Chunki tub yеrli mahalliy aholi Sovetlarning bu chaqirig‘i - murojaatiga ham ishonmadi, uni yana bir navbatdagi nayrang va o‘zi uchun tuzoq dеb bildi. II-BOB. MADAMINBEK – FARG‘ONA MUVAQQAT MUXTORIYATI HUKUMATINING RAXBARI. Turkistondagi qo‘rboshilar o‘rtasida shubhasiz Madaminbek (1892 – 1920) katta o‘rin tutadi. Madaminbekning asl ismi Muhammad Aminbek bilib, u Marg‘ilon atrofidagi Sikchilik qishlog‘ida (hozirgi Toshloq tumanining Sadda qishloq fuqarolar yig‘ini hududidagi o‘rtahol Ahmadbek oilasida) 1892 yilda tug‘ildi. Madaminbekning bir akasi va ikki opasi bo‘lgan16. Ma’rifatli oilada voyaga yetgan Madaminbek to‘g‘ri so‘zli, do‘stlariga sadoqatli, mulohazali va diyonatli bo‘lib o‘sdi. U yoshligidanoq el-yurtga tanilgan insonlardan bo‘lgan. Madaminbek o‘z qishlog‘idagi maktabda savod chiqargach, tijorat bilan shug‘ullanayotgan mahalliy boylar va ruslarning savdo do‘konlarida ishladi. U yoshligidan tojik, rus, frantsuz tillarini puxta o‘rgangan. Madaminbek yoshligida otasiga yordam berib, yog‘ochdan turli buyumlar yasab sotib yurdi, keyinchalik bozorda hammollik, do‘kondorlik, karvonlarda sarbonlik qildi17. Birinchi jahon urushi arafasida mustamlakachi Rossiya hukumatidan norozi bilib, yoniga o‘ziga o‘xshagan yigitlarni to‘plab bosh ko‘tardi. Politsiya Madaminbekni 1914-yili qamoqqa oldi. Uning qamalishi xususida bir—biriga zid va chalkash fikrlar bor. Lekin ularning birortasi ham hujjatlarga asoslanmagan. Qamalgunga qadar uning Qumrixon degan xotini bo‘lganligi to‘g‘ri. Ammo Madaminbekni Sibirdagi Nerchinsk degan joyga katorgaga olib ketishgach, ko‘p o‘tmay u ayol boshqa 16 https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/maqolalar/qahramon-rajabov-biz-bilgan-va-bilmagan-madaminbek 17 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 19.
12 turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o‘zi tan olmagan ayblarni ham unga tinkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi. Sovetlarning rasmiy hujjatlaridan birida ta’kidlanishicha, o‘z oldiga sovet hokimiyatini ag‘darish va Farg‘ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo‘ygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi18. Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham kamoqqa olingan edi. 1917-yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek ozod qilindi va u Marg‘ilonga qaytib keldi. Shunda “Sho‘roi Ulamo” jamiyatining rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig‘i — qo‘rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o‘g‘ri bo‘lganida nufuzli ulamo va ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi19. Shunisi xarakterliki, Turkistonda bolsheviklar hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallagach, Farg‘ona viloyati harbiy komissari K.Osipov Madaminbekni Marg‘ilon militsiyasi boshlig‘i etib tayinlash haqidagi buyruqqa qo‘l qo‘yadi va tegishli qurol-yarog‘ bilan ta’minlaydi. Madaminbek 1918-yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi. Madaminbek Qo‘qon xoni bo‘lish uchun emas, yurtida tinchlik o‘rnatish va behisob qon to‘kilishini to‘xtatish uchun qo‘liga qurol ushladi. Madaminbekning istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o‘z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi. 1918-yilning boshigacha dunyo ko‘rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko‘p mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg‘ilonda haqiqat va adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet hokimiyati tomonida turgan edi. Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg‘ilon va Toshloqdagi jasur, chapani yigitlar to‘planishdi. “Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog‘idagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo‘shilardi”, — deb 1918-yilda yoziladi hujjatlarning birida. Ma’noli qilib aytganda, qadim Turon 18 Усмонов.Қ, Содиқов.М, Бурхонова.С У ́ збекистон тарихи. – Т.: Иқтисод-молия, 2006. – Б. 270. 19 https://toshloq.uz/site/pdf/824
12 turmush qilib ketadi. Sud esa Madaminbekning o‘zi tan olmagan ayblarni ham unga tinkab, 14 yil katorga ishlariga hukm qiladi. Sovetlarning rasmiy hujjatlaridan birida ta’kidlanishicha, o‘z oldiga sovet hokimiyatini ag‘darish va Farg‘ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo‘ygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi18. Madaminbek aslida chor Rossiyasi hukmronligiga qarshi kurashganligi uchun ham kamoqqa olingan edi. 1917-yildagi fevral inqilobidan keyin siyosiy mahbus sifatida Madaminbek ozod qilindi va u Marg‘ilonga qaytib keldi. Shunda “Sho‘roi Ulamo” jamiyatining rahbarlari Madaminbekni shahar militsiyasi boshlig‘i — qo‘rboshisi lavozimiga bejiz tavsiya etishmaydi. Agar u qotil va o‘g‘ri bo‘lganida nufuzli ulamo va ziyolilar unga bu lavozimni taklif etishmasdi19. Shunisi xarakterliki, Turkistonda bolsheviklar hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallagach, Farg‘ona viloyati harbiy komissari K.Osipov Madaminbekni Marg‘ilon militsiyasi boshlig‘i etib tayinlash haqidagi buyruqqa qo‘l qo‘yadi va tegishli qurol-yarog‘ bilan ta’minlaydi. Madaminbek 1918-yil yanvar oyining oxirigacha shu lavozimda xizmat qildi. Madaminbek Qo‘qon xoni bo‘lish uchun emas, yurtida tinchlik o‘rnatish va behisob qon to‘kilishini to‘xtatish uchun qo‘liga qurol ushladi. Madaminbekning istiqlolchilar safiga kirib kelishi ham o‘z mujohid birodarlaridan ancha farq qiladi. 1918-yilning boshigacha dunyo ko‘rib, fikr - mulohaza yuritib hayotning ko‘p mashaqqatlarini tortgan 25 yoshlar atrofidagi bu yigit Marg‘ilonda haqiqat va adolat ximoyachisiga aylanar ekan, dastlab sovet hokimiyati tomonida turgan edi. Biroq sovet rejimining xalqqa qarshi siyosati Madaminbekni ozodlik uchun kurashga undadi. Madaminbek atrofida Marg‘ilon va Toshloqdagi jasur, chapani yigitlar to‘planishdi. “Yakkatut volosti Garbuva (Garbobo) qishlog‘idagi Madaminbek guruhining qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo‘shilardi”, — deb 1918-yilda yoziladi hujjatlarning birida. Ma’noli qilib aytganda, qadim Turon 18 Усмонов.Қ, Содиқов.М, Бурхонова.С У ́ збекистон тарихи. – Т.: Иқтисод-молия, 2006. – Б. 270. 19 https://toshloq.uz/site/pdf/824
13 yurtda asrlardan buyon mavjud bo‘lgan va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati qaytadan alanga olgandek bo‘ldi20. Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o‘rta bo‘yli, to‘ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko‘zlari charahab turgan, xotirjam gapiradigan odam bo‘lgan. Madaminbek juda xudojo‘y va namozxon edi, har qanday sharoitda bo‘lsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi21. Shu bilan birga Madaminbek kitob o‘qishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qayerga borsa doim o‘zi bilan birga olib yurgan22. Ba’zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Cho‘lpon she’rlarini sevib o‘qigan. 1918-yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil o‘tgan Madaminbekning qil ostida dastavval 1000-1500 ta yigit bor edi23. “Dehqondan so‘nggi xalatini tortib olgan” sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy matlabi bo‘lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli sarkardaning kelib qo‘shilishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu paytga kelib boshqa qo‘rboshilar sovetlar bilan hamkorlik qilishdek noyob va achchiq tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan bo‘lishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past bo‘lgan. Madaminbek o‘z qo‘shini bilan asosan Marg‘ilon shahri va uning atrof tumanlarida faoliyat ko‘rsatgan. Madaminbek qo‘l ostida Soli Maqdum, Ismoil Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Qozoqjon bek, Xoshim Polvon kabi yirik qo‘rboshilar bo‘lgan24. Soli Maxdum Madaminbekning o‘rinbosari va o‘ng qo‘li bo‘lgan mohir qo‘rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qo‘l ostida yana 1918-1919 yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig‘idan Boytuman Hoji, Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va Abdullajon, 20 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 48. 21 Abdurahmonov.M Madaminbekning rafiqasi yoki marg‘ilonlik Saodatxon aya xotiralari. Yosh leninchi. 1990. aprel. 11-son. 22 https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/alisher-ibodinov-qorboshi-madaminbek-xurshid-davron-ozbek-ozligini- bilsin.html 23 https://uz.wikipedia.org/wiki/Madaminbek 24 Дехқонов А. Ўзбекистон тарихи. – Қўқон., 2004. – Б. 164.
13 yurtda asrlardan buyon mavjud bo‘lgan va rus mustamlakasi natijasida unutilayozgan javonmardlik harakati qaytadan alanga olgandek bo‘ldi20. Madaminbekning rafiqasi Saodatxon ayaning xotirlashicha, u o‘rta bo‘yli, to‘ladan kelgan, ikki yuzi qizil, qora ko‘zlari charahab turgan, xotirjam gapiradigan odam bo‘lgan. Madaminbek juda xudojo‘y va namozxon edi, har qanday sharoitda bo‘lsa ham besh mahal namozni kanda qilmasdi21. Shu bilan birga Madaminbek kitob o‘qishni ham yaxshi kirgan. Fuzuliyning devonini qayerga borsa doim o‘zi bilan birga olib yurgan22. Ba’zi manbalarda yozilishicha, Madaminbek Cho‘lpon she’rlarini sevib o‘qigan. 1918-yil bahorida istiqlolchilar safiga uzil-kesil o‘tgan Madaminbekning qil ostida dastavval 1000-1500 ta yigit bor edi23. “Dehqondan so‘nggi xalatini tortib olgan” sovet hokimiyatiga qarshi kurashish Madaminbekning asosiy matlabi bo‘lgan. Milliy ozodlik harakati safiga Madaminbek singari salohiyatli sarkardaning kelib qo‘shilishi juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu paytga kelib boshqa qo‘rboshilar sovetlar bilan hamkorlik qilishdek noyob va achchiq tajribaga ega emas edilar. Ular Turkistonda ruslar hukmronligini tugatishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan bo‘lishsada, harbiy tayyorgarliklari ancha past bo‘lgan. Madaminbek o‘z qo‘shini bilan asosan Marg‘ilon shahri va uning atrof tumanlarida faoliyat ko‘rsatgan. Madaminbek qo‘l ostida Soli Maqdum, Ismoil Polvon, Usmonbek, Fayoz Maxdum, Qozoqjon bek, Xoshim Polvon kabi yirik qo‘rboshilar bo‘lgan24. Soli Maxdum Madaminbekning o‘rinbosari va o‘ng qo‘li bo‘lgan mohir qo‘rboshi edi. Bulardan tashqari Madaminbek qo‘l ostida yana 1918-1919 yillarda Baliqchidan Mamajon boyvachcha, Ikkisuv oralig‘idan Boytuman Hoji, Buloqboshidan Mulla Juman, Valikdan Mirkarim, Nurulla Mahsum va Abdullajon, 20 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 48. 21 Abdurahmonov.M Madaminbekning rafiqasi yoki marg‘ilonlik Saodatxon aya xotiralari. Yosh leninchi. 1990. aprel. 11-son. 22 https://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/alisher-ibodinov-qorboshi-madaminbek-xurshid-davron-ozbek-ozligini- bilsin.html 23 https://uz.wikipedia.org/wiki/Madaminbek 24 Дехқонов А. Ўзбекистон тарихи. – Қўқон., 2004. – Б. 164.
14 Uchqo‘rg‘ondan Nazariddin mingboshi, Loshmondan To‘xtavoy ponsod, Qumariqdan Boltaboy, Yozyovondan Yusuf Polvon, Qorasoqoldan Ergash kichik, Qoratepadan Qurbon, Varzikdan Abdullajon va boshqa qo‘rboshilar ham faoliyat ko‘rsatishgan. 1919-yil yanvarida Madaminbek qo‘l ostida 16000 kishidan iborat armiya bo‘lgan — deb ta’kidlanadi Farg‘ona viloyati soveti nomiga 1919-yil 27-yanvarda yo‘llangan o‘ta shoshilinch ma’lumotnomada. 1919-yil o‘rtalariga kelib esa Madaminbek qo‘l ostida 25000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini olib borishgan. Bu paytda Shermuxdmmadbekda 20000 yigit, Katta Ergash qo‘rboshida bo‘lsa 15000-16000 yigit bo‘lgan. Qizil armiya qismlari bilan bo‘lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo‘rboshi mag‘lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi qo‘rboshilar kuchini 1918-yil kuzida Madaminbek yagona qo‘l ostiga birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi. “Muhammad Aminbek marg‘ilonlik bo‘lib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli qaxramon edi – deb ta’riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin Yassaviy. Masalan, 1919-yil boshida Toshloqda Isxoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik 40 guruhlarini tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar izaro uyg‘unlashib ketgan edi, U Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilarning haqiqiy ma’nodagi doxiysi, tan olingan yo‘lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o‘z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Bunday boshqaruv usulini yana Farg‘ona vodiysida Katta Ergash va Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy etgan edilar. “U bizning rahbarlik faoliyatimizda yil qiygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning o‘z boshqaruv apparati, o‘zining tribunali, o‘zining genshtabi bo‘lgan: u qonunlar chiqargan”, - deb e`tirof qiladi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu
14 Uchqo‘rg‘ondan Nazariddin mingboshi, Loshmondan To‘xtavoy ponsod, Qumariqdan Boltaboy, Yozyovondan Yusuf Polvon, Qorasoqoldan Ergash kichik, Qoratepadan Qurbon, Varzikdan Abdullajon va boshqa qo‘rboshilar ham faoliyat ko‘rsatishgan. 1919-yil yanvarida Madaminbek qo‘l ostida 16000 kishidan iborat armiya bo‘lgan — deb ta’kidlanadi Farg‘ona viloyati soveti nomiga 1919-yil 27-yanvarda yo‘llangan o‘ta shoshilinch ma’lumotnomada. 1919-yil o‘rtalariga kelib esa Madaminbek qo‘l ostida 25000 yigit sovet hokimiyatiga qarshi istiqlol janglarini olib borishgan. Bu paytda Shermuxdmmadbekda 20000 yigit, Katta Ergash qo‘rboshida bo‘lsa 15000-16000 yigit bo‘lgan. Qizil armiya qismlari bilan bo‘lgan bir qator janglarda Katta Ergash qo‘rboshi mag‘lubiyatga uchragach, tarqoq xoldagi qo‘rboshilar kuchini 1918-yil kuzida Madaminbek yagona qo‘l ostiga birlashtirishga muvaffaq bo‘ldi. “Muhammad Aminbek marg‘ilonlik bo‘lib, nihoyat siyosatdon, botir, tadbirli qaxramon edi – deb ta’riflaydi uni xorijda yashovchi yurtdoshimiz Shahobiddin Yassaviy. Masalan, 1919-yil boshida Toshloqda Isxoq ishboshi va Tojiboy kunjarafurush mayda bosqinchilik 40 guruhlarini tuzgani uchun Madaminbek yuborgan odamlar tomonidan otib tashlandi. Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar izaro uyg‘unlashib ketgan edi, U Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilarning haqiqiy ma’nodagi doxiysi, tan olingan yo‘lboshchisi edi. Madaminbek vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o‘z siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. Bunday boshqaruv usulini yana Farg‘ona vodiysida Katta Ergash va Shermuhammadbek, Buxoro respublikasida Ibrohimbek, Mulla Abdulqaxhor va Anvar Posho, Xorazm respublikasida esa faqat Junaidxon kabi sardorlargina joriy etgan edilar. “U bizning rahbarlik faoliyatimizda yil qiygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning o‘z boshqaruv apparati, o‘zining tribunali, o‘zining genshtabi bo‘lgan: u qonunlar chiqargan”, - deb e`tirof qiladi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri Gramatovich. Bu
15 fikrni Madaminbekni jang maydonlarida yaxshi bo‘lgan qizil komissar M.Polikovskiy ham o‘z xotiralarida tasdiqlaydi. 1918-yil noyabr oyining boshida Andijon uyezdidagi Oyimqishloqda (Qorasuvdan 14 chaqirim shimoli – g‘arbda) Farg‘ona vodiysi qo‘rboshilarining navbatdagi qurultoyi bo‘ldi. Qurultoyda istiqlolchilik harakatining rahbarlari sovet hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini chiqardilar, qurultoyda qo‘rboshilar dastalarining o‘zaro hamkorlikda ish olib borishlari zarurligi ta’kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang harakatlari kelishib olindi. Farg‘ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik qo‘rboshilar o‘rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uyezdida Mahkam Hoji, qarorgohi Anguzbak, O‘sh uyezdida Xolxo‘ja, qarorgohi Novqat, Namangan uyezdida Omon Polvon, Qo‘qon uyezdida Ergash, qarorgohi Damko‘l atrofida, Skobelev uyezdida Madaminbek25. Qurultoyda Katta Ergash qo‘rboshi o‘rniga istiqlolchilarning Oliy bosh qo‘mondoni qilib Madaminbek saylandi. Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan yirik qo‘rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo‘ldi. Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek, Xolxo‘ja eshon, Mahkam Hoji, Raxmonqul, Omon Polvon va qirg‘iz mujohidlarining boshlig‘i Muhiddinbek singari qo‘rboshilarni yagona qo‘mondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta kuch g‘ayratni talab qildi26. O‘z qishlog‘i va tumanida “o‘ziga bek” bo‘lgan bu qo‘rboshilarning qarshiligi va o‘zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U Xolxo‘ja eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta Ergash qo‘rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o‘zgarib turardi. Sal yuqorida ta’kidlab itilganidek, ba’zan ular birgalikda harakat qilishsa, gohgohda murosalari kelishmay o‘zaro to‘qnashardilar. 25 Ибодинов А. Қу́рбоши Мадаминбек. – Т.: Ёзувчи, 1993. – Б. 17. 26 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 52.
15 fikrni Madaminbekni jang maydonlarida yaxshi bo‘lgan qizil komissar M.Polikovskiy ham o‘z xotiralarida tasdiqlaydi. 1918-yil noyabr oyining boshida Andijon uyezdidagi Oyimqishloqda (Qorasuvdan 14 chaqirim shimoli – g‘arbda) Farg‘ona vodiysi qo‘rboshilarining navbatdagi qurultoyi bo‘ldi. Qurultoyda istiqlolchilik harakatining rahbarlari sovet hokimiyatiga qarshi kurashning dastlabki yakunlarini chiqardilar, qurultoyda qo‘rboshilar dastalarining o‘zaro hamkorlikda ish olib borishlari zarurligi ta’kidlandi, yaqinlashib qolgan qish mavsumidagi jang harakatlari kelishib olindi. Farg‘ona vodiysi hududi harbiy harakatlarni muvofiklashtirish uchun yirik qo‘rboshilar o‘rtasida quyidagi tarzda taqsimlandi: Andijon uyezdida Mahkam Hoji, qarorgohi Anguzbak, O‘sh uyezdida Xolxo‘ja, qarorgohi Novqat, Namangan uyezdida Omon Polvon, Qo‘qon uyezdida Ergash, qarorgohi Damko‘l atrofida, Skobelev uyezdida Madaminbek25. Qurultoyda Katta Ergash qo‘rboshi o‘rniga istiqlolchilarning Oliy bosh qo‘mondoni qilib Madaminbek saylandi. Madaminbek 1918 yilning oxiridayoq mustaqil harakat qilishga urinayotgan yirik qo‘rboshilarning faoliyatlarini boshqarishga muvaffaq bo‘ldi. Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek, Xolxo‘ja eshon, Mahkam Hoji, Raxmonqul, Omon Polvon va qirg‘iz mujohidlarining boshlig‘i Muhiddinbek singari qo‘rboshilarni yagona qo‘mondonlik ostiga birlashtirish undan juda katta kuch g‘ayratni talab qildi26. O‘z qishlog‘i va tumanida “o‘ziga bek” bo‘lgan bu qo‘rboshilarning qarshiligi va o‘zboshimchaligini Madaminbek sindirishga erishdi. U Xolxo‘ja eshonning shuhratparastligi va kaltabinligiga qarshi ancha kurashdi. Katta Ergash qo‘rboshi bilan Madaminbekning munosabatlari ham tez-tez o‘zgarib turardi. Sal yuqorida ta’kidlab itilganidek, ba’zan ular birgalikda harakat qilishsa, gohgohda murosalari kelishmay o‘zaro to‘qnashardilar. 25 Ибодинов А. Қу́рбоши Мадаминбек. – Т.: Ёзувчи, 1993. – Б. 17. 26 Isoqboyev A. Istiqlolchilik harakati tarixi. – Namangan., 2008. – B. 52.
16 Albatta, ushbu nohush xolatlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj olishiga halaqit berardi. Madaminbek qo‘shini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Bu yerda qo‘shinning asosini tashkil qilgan oddiy yigitlardan tashqari islom ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish mumkin edi. Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan to‘la ravishda qo‘llab - quvvatlanmoqda - deb aytgan edi 1918-yil oktabrida Marg‘ilon shahrining favqulodda komissari Sugrubov. Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo‘lganligi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Qisqa muddat ichida Madaminbek o‘z atrofiga aqlli maslahatchilarni to‘pladi va ularning ko‘magi bilan yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg‘ona vodiysining hamma joylariga o‘z vakillari sifatida yubordi. Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari va katta qishloqlarida bilib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga oyoqlantirdilar27. 1919-yil 24-yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski Marg‘ilon shahriga hujum qildilar. 1919-yil 20-fevralda 1500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uyezdining eng katta shaharlaridan biri bo‘lgan Chustni egalladilar. Skobelovdan qo‘shimcha qizil askar kuchlari yetib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark etdilar28. Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun ham xech qaysi qo‘rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo‘lmagan edi, deb isha paytdayoq yozgan edi uning g‘oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy tarixchisi V.Kuvshinov. Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o‘lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan 27 Ибодинов А. Қу́рбоши Мадаминбек. – Т.: Ёзувчи, 1993. – Б. 18. 28 https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/mustaqillik-matbuoti/ibrohim-karimov-armonda-qolgan- madaminbek-1992
16 Albatta, ushbu nohush xolatlar Turkiston mintaqasida istiqlolchilik harakatining yanada rivojlanishi va avj olishiga halaqit berardi. Madaminbek qo‘shini safida xalqning barcha tabaqalariga mansub kishilar bor edi. Bu yerda qo‘shinning asosini tashkil qilgan oddiy yigitlardan tashqari islom ulamolari — eshonlar va mullalar, ziyolilar va jadid munavvarlari, savdogarlar va baqqollar, sobiq chor hukumati va sovet organlarida ishlagan xodimlar, hatto mahalliy kommunistlar, oq gvardiyachi ofitserlar, turk zobitlarini uchratish mumkin edi. Madaminbek boylar va mahalliy aholi tomonidan to‘la ravishda qo‘llab - quvvatlanmoqda - deb aytgan edi 1918-yil oktabrida Marg‘ilon shahrining favqulodda komissari Sugrubov. Madaminbek har qanday aksilinqilobchi va sovetlardan norozi odamni u qaysi millat vakili bo‘lganligi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar xursandchilik bilan kutib olardi. Qisqa muddat ichida Madaminbek o‘z atrofiga aqlli maslahatchilarni to‘pladi va ularning ko‘magi bilan yaxshi tayyorlangan xodimlarni Farg‘ona vodiysining hamma joylariga o‘z vakillari sifatida yubordi. Madaminbek yuborgan bunday vakillar vodiyning barcha shaharlari va katta qishloqlarida bilib, tub xalqlarni mustabid sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi kurashga oyoqlantirdilar27. 1919-yil 24-yanvarda Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar dastasi eski Marg‘ilon shahriga hujum qildilar. 1919-yil 20-fevralda 1500 kishidan iborat mujohidlar Namangan uyezdining eng katta shaharlaridan biri bo‘lgan Chustni egalladilar. Skobelovdan qo‘shimcha qizil askar kuchlari yetib kelgach, 28 soatlik janglardan keyin istiqlolchilar shaharni tark etdilar28. Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun ham xech qaysi qo‘rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo‘lmagan edi, deb isha paytdayoq yozgan edi uning g‘oyaviy muxoliflaridan biri sovet harbiy tarixchisi V.Kuvshinov. Sovet hokimiyati vakillarining butun Turkiston o‘lkasida yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy axoli manfaatlari bilan 27 Ибодинов А. Қу́рбоши Мадаминбек. – Т.: Ёзувчи, 1993. – Б. 18. 28 https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/mustaqillik-matbuoti/ibrohim-karimov-armonda-qolgan- madaminbek-1992
17 hisoblashmay ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi. Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi, mohir diplomat ham edi. U Farg‘ona vodiysidagi qo‘rboshilarni yagona qo‘mondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Afg‘oniston va Turkiyaga ham vakillar jo‘natildi. XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy darajada milliy qo‘shinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi bo‘lib qolaverdi. Bu paytda Farg‘ona vodiysida sovet rejimi amalda faqat yirik shaharlardagina saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo‘rboshilar qo‘lida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon to‘kilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun urinishi edi. Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919-yil yozining oxiri va kuzida o‘zining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qo‘shinlar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlar armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag‘darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Qurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari mag‘lubiyatga uchrab, O‘sh shahriga chekindi. O‘sh – Farg‘onaning hayot-mamotini belgilaydigan shahar bo‘lib, harbiy - strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. O‘sh Farg‘ona vodiysini, umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg‘oniston, bu tomoni - Buxoro bilan bog‘laydigan yo‘llarning ustida edi29. 1919-yil 8-sentyabrda bir yarim kecha-kunduzlik janglardan keyin shahar garnizoni taslim bo‘ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan 29 Ibodinov A. Millatim - jonim mening: Xalq qahramoni Madaminbek hayot bo‘lganda 100 yoshga to‘lardi. “O‘zbekiston ovozi”. 1992 y. 11-mart. 5-son.
17 hisoblashmay ularning nafsoniyatiga tegishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olishi hamda uning uzluksiz davom etishiga olib keldi. Madaminbek tadbirkor lashkarboshi bilishi bilan bir qatorda usta siyosatchi, mohir diplomat ham edi. U Farg‘ona vodiysidagi qo‘rboshilarni yagona qo‘mondonlik ostiga birlashtirgach, Buxoro amiri Said Olimxon va Xiva xonligining amaldagi hukmdori Junaidxon bilan qizil armiyaga qarshi birgalikda kurashish uchun muzokaralar olib bordi. Afg‘oniston va Turkiyaga ham vakillar jo‘natildi. XX asrning 20 - yillarda butun Turkiston mintaqasida zamonaviy darajada milliy qo‘shinni tashkillashtirish istiqlolchilarning eng muxim muammosi bo‘lib qolaverdi. Bu paytda Farg‘ona vodiysida sovet rejimi amalda faqat yirik shaharlardagina saqlanib qolib, vodiy qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo‘rboshilar qo‘lida edi. Madaminbek tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark etishga chaqirdi. Bu insonparvar sarkardaning ortiqcha qon to‘kilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun urinishi edi. Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati 1919-yil yozining oxiri va kuzida o‘zining eng yuqori chiqqisiga chiqdi. Bu eng avvalo Madaminbekning nomi bilan chambarchas bog‘liqdir. Madaminbek boshchiligidagi qo‘shinlar safiga Jalolobodda turgan rus krestyanlar armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag‘darish uchun real kuch edi. Sentyabrning dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod shahrini egalladi. Qurshob qasabasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari mag‘lubiyatga uchrab, O‘sh shahriga chekindi. O‘sh – Farg‘onaning hayot-mamotini belgilaydigan shahar bo‘lib, harbiy - strategik jihatdan juda qulay joyda joylashgan edi. O‘sh Farg‘ona vodiysini, umuman, Turkiston respublikasini Xitoy, Afg‘oniston, bu tomoni - Buxoro bilan bog‘laydigan yo‘llarning ustida edi29. 1919-yil 8-sentyabrda bir yarim kecha-kunduzlik janglardan keyin shahar garnizoni taslim bo‘ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar tomonidan 29 Ibodinov A. Millatim - jonim mening: Xalq qahramoni Madaminbek hayot bo‘lganda 100 yoshga to‘lardi. “O‘zbekiston ovozi”. 1992 y. 11-mart. 5-son.
18 ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib keldi. O‘sh shahrida 9-sentyabrda bo‘lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq so‘zladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek so‘zlagan nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib berildi30. Madaminbek qo‘shinlari 13-sentyabrda eski Marg‘ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga yetkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919-yil 15-sentyabrda eski Marg‘ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Qurultoyda Farg‘ona vodiysidagi qo‘rboshilar bilan bir qatorda krestyanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar. Qurultoyda Farg‘ona vodiysida hokimiyatni qo‘lga olish haqidagi Madaminbek rejasi maqullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul qilindi31. Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar tomonidan butun vodiy aholisi o‘rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da’vatnoma va varaqalarda “Farg‘onada Ta’sis majlisi chaqirilishi” va “Madaminbek qo‘shinlari safida kamida 25000 kishi borligi” ta’kidlangan edi. Nafaqat mazlum Farg‘onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan ko‘zlari milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919-yil 10-sentyabrda boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. O‘sha paytdagi jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb 20000 kishilik armiyasi hujum qilgan va shahar chor atrofdan qurshab olingandi. Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni bo‘yicha uchinchi o‘rinda turgan Andijonni mudofaa etishga kirishdi, chunki Andijonning qo‘ldan ketishi aslida Farg‘ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni bitdi, degan so‘z edi. Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy kuchlarini Andijonga qarab tashladilar32. 30 Rajabov.Q, Haydarov.M Turkiston tarixi (1917 – 1924). – T.: Universitet, 2002. – B. 136. 31 Doniyorov.Sh Madaminbek kim edi? “Yoshlik”. 1991 y. 4-son. 32 Дехқонов А. Ўзбекистон тарихи. – Қўқон., 2004. – Б. 169.
18 ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan shaharga kirib keldi. O‘sh shahrida 9-sentyabrda bo‘lgan katta mitingda Madaminbek yorqin nutq so‘zladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik berishicha, Madaminbek so‘zlagan nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib berildi30. Madaminbek qo‘shinlari 13-sentyabrda eski Marg‘ilon shahrini egalladilar. Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar. Madaminbek boshlagan jang harakatlarini muvaffaqiyatli ravishda oxiriga yetkazish va safdoshlari bilan maslaxatlashish uchun 1919-yil 15-sentyabrda eski Marg‘ilon shahrida qurultoy chaqirdi. Qurultoyda Farg‘ona vodiysidagi qo‘rboshilar bilan bir qatorda krestyanlar armiyasi rahbarlari ham qatnashdilar. Qurultoyda Farg‘ona vodiysida hokimiyatni qo‘lga olish haqidagi Madaminbek rejasi maqullandi hamda Turkiston xalqiga murojaatnoma qabul qilindi31. Madaminbekning harbiy shtabida bosmadan chiqarilgan va istiqlolchilar tomonidan butun vodiy aholisi o‘rtasida tarqatilgan turli xitobnoma, da’vatnoma va varaqalarda “Farg‘onada Ta’sis majlisi chaqirilishi” va “Madaminbek qo‘shinlari safida kamida 25000 kishi borligi” ta’kidlangan edi. Nafaqat mazlum Farg‘onaning, balki butun Turkistonning najot izlagan ko‘zlari milliy qahramoni Madaminbekka qaratilgandi. 1919-yil 10-sentyabrda boshlangan Andijon qamali bu paytda kelib davom etayotgan edi. O‘sha paytdagi jang qatnashchilarining xotiralariga ishonilsa, Andijonga istiqlolchilarning qariyb 20000 kishilik armiyasi hujum qilgan va shahar chor atrofdan qurshab olingandi. Turkiston hukumati butun respublikada aholi soni bo‘yicha uchinchi o‘rinda turgan Andijonni mudofaa etishga kirishdi, chunki Andijonning qo‘ldan ketishi aslida Farg‘ona vodiysida sovet xokimiyatining kuni bitdi, degan so‘z edi. Shuning uchun ham bolsheviklar hukumati butun harbiy kuchlarini Andijonga qarab tashladilar32. 30 Rajabov.Q, Haydarov.M Turkiston tarixi (1917 – 1924). – T.: Universitet, 2002. – B. 136. 31 Doniyorov.Sh Madaminbek kim edi? “Yoshlik”. 1991 y. 4-son. 32 Дехқонов А. Ўзбекистон тарихи. – Қўқон., 2004. – Б. 169.
19 Qo‘qon va Toshkentdagi qizil askarlardan tashqari Aktyubinsk frontidan Qozon polki chaqirib olinib, ular 21-sentyabrda Andijonga tashlandi. Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq, janglardan so‘ng 22-oktabrda eski Andijonni egalladilar. Qizil askarlarning holi tang bo‘layotganini ko‘rgach, bolsheviklar krestyanlar armiyasi orasiga josuslarini yuborib, ularni istiqlolchilardan ajralishga da’vat etishdi. 24-sentyabrda Andijon shahriga bostirib kirdilar. Madaminbek shahar atrofidan chekinishga majbur bo‘ldi, bu jangda u o‘lganlar va yarador bo‘lganlar bilan birga 1000 yigitidan ajraldi, istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan O‘shga, so‘ngra Jalolobodga chekindi. Krestyanlar armiyasining hal qiluvchi pallada ikkiyuzlamachilik qilganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Qizil askarlar O‘sh va Jalolobodni bosib olgach, Madaminbek qo‘shinlari bilan Pomir va Oloy tog‘lariga chiqib ketdi. Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar qo‘shinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi. Biroq ilk mag‘lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. Madaminbek sanoqli kunlar ichida qo‘shini ichidagi jangovarlik ruhini qayta tiklay oldi. U o‘zining katta qo‘shini bilan 1919-yil 10-oktabrda vodiyga qaytib, Namangan uyezdidagi Chortoq qishlog‘ida o‘z shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik bilan kurilgan harbiy korxonada o‘q-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi. Farg‘ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning ko‘magida qurol - yarog‘lar: miltiqlar, o‘q-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan. Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari yig‘ilib, uning ko‘rsatmasi bilan Farg‘ona vodiysi aholisi o‘rtasida umumxalq qo‘zg‘oloni ko‘tarish g‘oyasini targ‘ib qilish uchun qishloqlarga jo‘nab ketdilar. 1919-yil 22-oktabrda Pomirning Ergashtom ovulida, hozirgi Qirg‘iziston
19 Qo‘qon va Toshkentdagi qizil askarlardan tashqari Aktyubinsk frontidan Qozon polki chaqirib olinib, ular 21-sentyabrda Andijonga tashlandi. Madaminbek askarlari shiddatli hujumlar natijasida qattiq, janglardan so‘ng 22-oktabrda eski Andijonni egalladilar. Qizil askarlarning holi tang bo‘layotganini ko‘rgach, bolsheviklar krestyanlar armiyasi orasiga josuslarini yuborib, ularni istiqlolchilardan ajralishga da’vat etishdi. 24-sentyabrda Andijon shahriga bostirib kirdilar. Madaminbek shahar atrofidan chekinishga majbur bo‘ldi, bu jangda u o‘lganlar va yarador bo‘lganlar bilan birga 1000 yigitidan ajraldi, istiqlolchi esa asir olindi. Madaminbek qishini bilan O‘shga, so‘ngra Jalolobodga chekindi. Krestyanlar armiyasining hal qiluvchi pallada ikkiyuzlamachilik qilganligi istiqlolchilarga juda qimmatga tushdi. Qizil askarlar O‘sh va Jalolobodni bosib olgach, Madaminbek qo‘shinlari bilan Pomir va Oloy tog‘lariga chiqib ketdi. Bir oy davomida butun Turkistonni larzaga keltirgan Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar qo‘shinining hujumi pirovardida shunday yakun topdi. Biroq ilk mag‘lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. Madaminbek sanoqli kunlar ichida qo‘shini ichidagi jangovarlik ruhini qayta tiklay oldi. U o‘zining katta qo‘shini bilan 1919-yil 10-oktabrda vodiyga qaytib, Namangan uyezdidagi Chortoq qishlog‘ida o‘z shtabini joylashtirdi. Chortoqda zudlik bilan kurilgan harbiy korxonada o‘q-dori va snaryad ishlab chiqarishga kirishildi. Farg‘ona vodiysida, keyinchalik Buxoroda qurilgan bunday ustaxonalar va zavodlarda avstriyalik va boshqa xorijiy harbiy mutaxassislarning ko‘magida qurol - yarog‘lar: miltiqlar, o‘q-dori va snaryadlar yasalgan, tiplar va zambaraklar quyilgan. Madaminbek qarorgohiga ziyolilar: jadid munavvarlari va islom ulamolari yig‘ilib, uning ko‘rsatmasi bilan Farg‘ona vodiysi aholisi o‘rtasida umumxalq qo‘zg‘oloni ko‘tarish g‘oyasini targ‘ib qilish uchun qishloqlarga jo‘nab ketdilar. 1919-yil 22-oktabrda Pomirning Ergashtom ovulida, hozirgi Qirg‘iziston
20 Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq o‘zida, istiqlolchilik harakati yo‘lboshchilari va krestyanlar armiyasi rahbarlarining o‘zaro anjumani bo‘ldi. Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg‘ona vodiysidagi tinch aholi vakillari, shuningdek, Rossiyaning Qoshg‘ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya qilayotgan Farg‘ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig‘i bo‘lishi bilan birga Oliy bosh qomondon qilib ham tayinlandi. Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bo‘lib, u boshqa qo‘rboshilardan tubdan ajralib turardi. Ma’lumki, Madaminbek Farg‘onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta’sis majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval Farg‘ona vodiysining o‘zida hokimiyatni qo‘lga olib, bu yerda muxtoriyat o‘rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan o‘z davrida chiqqan bo‘lib, bu g‘oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U vodiyda muxtoriyat o‘rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham qizil armiyani quvib yubormoqchi, so‘ngra Ta’sis majlisiga butun hokimiyatni topshirib, aynan demokratik saylovlar orqali Turkistonning to‘liq mustaqilligiga erishmoqchi bo‘lgan33. Madaminbek ana shunday yorqin g‘oyalar yilida jang qildi, mustaqil Turkiston uchun kurashdi. Afg‘oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919-yil oktabrda yuborilgan javob delegatsiyasi istiqlolchilarni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirmoqchi bo‘lganidan, ya’ni harbiy yordam beg‘araz ko‘rsatilmasligidan voqif bo‘lgan Madaminbek ular bilan muzokaralarni to‘xtatdi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, keyinchalik ham Madaminbek qarorgohida Afg‘oniston, Eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq 33 Rajabov.Q, Haydarov.M Turkiston tarixi (1917 – 1924). – T.: Universitet, 2002. – B. 138.
20 Respublikasining Xitoy bilan chegarasining naq o‘zida, istiqlolchilik harakati yo‘lboshchilari va krestyanlar armiyasi rahbarlarining o‘zaro anjumani bo‘ldi. Bu yirik anjuman (qurultoy)da Farg‘ona vodiysidagi tinch aholi vakillari, shuningdek, Rossiyaning Qoshg‘ar (Xitoy)dagi sobiq konsuli Uspenskiy ham ishtirok qildi. Anjumanda vodiy aholisi turli qatlamlari manfaatlarini himoya qilayotgan Farg‘ona harbiy muxolifati tomonidan Madaminbek boshchiligida Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumati tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bilib, 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig‘i bo‘lishi bilan birga Oliy bosh qomondon qilib ham tayinlandi. Chunki Madaminbek demokratik ruxdagi davlat qurish tarafdori bo‘lib, u boshqa qo‘rboshilardan tubdan ajralib turardi. Ma’lumki, Madaminbek Farg‘onada muxtoriyat tashkil qilish va Ta’sis majlisini chaqirish uchun kurashgan edi. U hayotga real qaraganidan, dastavval Farg‘ona vodiysining o‘zida hokimiyatni qo‘lga olib, bu yerda muxtoriyat o‘rnatmoqchi edi. Turkiston Muxtoriyati hukumati aynan shunday talablar bilan o‘z davrida chiqqan bo‘lib, bu g‘oyani Madaminbek amalga oshirayotgan edi. U vodiyda muxtoriyat o‘rnatilgach, Turkistonning boshqa hududlaridan ham qizil armiyani quvib yubormoqchi, so‘ngra Ta’sis majlisiga butun hokimiyatni topshirib, aynan demokratik saylovlar orqali Turkistonning to‘liq mustaqilligiga erishmoqchi bo‘lgan33. Madaminbek ana shunday yorqin g‘oyalar yilida jang qildi, mustaqil Turkiston uchun kurashdi. Afg‘oniston amiri Omonullaxon tomonidan 1919-yil oktabrda yuborilgan javob delegatsiyasi istiqlolchilarni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirmoqchi bo‘lganidan, ya’ni harbiy yordam beg‘araz ko‘rsatilmasligidan voqif bo‘lgan Madaminbek ular bilan muzokaralarni to‘xtatdi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, keyinchalik ham Madaminbek qarorgohida Afg‘oniston, Eron, Ozarboyjon hukumatlarining rasmiy vakillari, Buxoro amirligidan kelgan 5 nafar doimiy maslahatchi, Xiva xonligidan Junaidxon yuborgan kishilar, rus oq 33 Rajabov.Q, Haydarov.M Turkiston tarixi (1917 – 1924). – T.: Universitet, 2002. – B. 138.
21 gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi. Ba’zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko‘rsatiladi. Madaminbek boshchiligida tashkil qilingan Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining xalqaro aloqalari tobora kengayib bordi. Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida hukumat tuzilganligi vodiydagi vaziyatni uning foydasiga o‘zgartirib yubordi. 1919-yilning kech kuziga kelib, Madaminbek qo‘l ostida 30 mingga yaqin yigit bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbekda 20000 yigit, Katta Ergash qo‘rboshida 8000 yigit bo‘lgan. Aynan ushbu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib turdilar34. 1919-yil oktabrning so‘nggi kunlarida Farg‘ona vodiysidagi barcha yirik qo‘rboshilar Andijon uyezdidagi Oyimqishloqda to‘plandilar. Istiqlolchilik harakati tarixidagi ushbu eng yirik qurultoylarning birida, arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Farg‘ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tacha qo‘rboshilar dastalari to‘rtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Katta Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo‘ja eshon qomondonligi ostida birlashtirildi. Madaminbek qo‘shinlari Jaloloboddan g‘arb tomonda, Katta Ergash Qo‘qondan shimoli-sharq tomonda, Shermuhammadbek Marg‘ilondan shimoli-sharq tomonda, Xolxo‘ja eshon esa O‘shdan g‘arb tomonda faoliyat ko‘rsatishlari kelishib olindi. Qurultoyda istiqlolchilar qo‘shinining Oliy bosh qomondoni qilib yana qaytadan Madaminbek saylandi. Bir yuz ellikta qo‘rboshilarning har biri qo‘l ostida kamida 400-450 ta yigit bo‘lgan deb taxmin qilinganda ham, Farg‘ona vodiysidagi Madaminbek qo‘shini bu paytga kelib 60000-70000 kishidan iborat edi. Qo‘rboshilarni maxsus harbiy va g‘oyaviy tayyorgarlikdan o‘tkazish uchun alohida kurslar tashkil qilindi. Aynan Farg‘ona vodiysiga tobora qo‘shimcha kuchlarning tashlanishi natijasida 1920-yil yanvar oyining o‘rtalariga kelib, jangovar tashabbus qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Krestyanlar armiyasi qizil armiya 34 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 35.
21 gvardiyachi hukumatlarining vakillari bor edi. Ba’zi manbalarda Turkiyadan ham rasmiy kishilar kelganligi ko‘rsatiladi. Madaminbek boshchiligida tashkil qilingan Farg‘ona muvaqqat muxtoriyat hukumatining xalqaro aloqalari tobora kengayib bordi. Madaminbek tomonidan mohirona diplomatik siyosat yuritilganligi natijasida hukumat tuzilganligi vodiydagi vaziyatni uning foydasiga o‘zgartirib yubordi. 1919-yilning kech kuziga kelib, Madaminbek qo‘l ostida 30 mingga yaqin yigit bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbekda 20000 yigit, Katta Ergash qo‘rboshida 8000 yigit bo‘lgan. Aynan ushbu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib turdilar34. 1919-yil oktabrning so‘nggi kunlarida Farg‘ona vodiysidagi barcha yirik qo‘rboshilar Andijon uyezdidagi Oyimqishloqda to‘plandilar. Istiqlolchilik harakati tarixidagi ushbu eng yirik qurultoylarning birida, arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Farg‘ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tacha qo‘rboshilar dastalari to‘rtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Katta Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo‘ja eshon qomondonligi ostida birlashtirildi. Madaminbek qo‘shinlari Jaloloboddan g‘arb tomonda, Katta Ergash Qo‘qondan shimoli-sharq tomonda, Shermuhammadbek Marg‘ilondan shimoli-sharq tomonda, Xolxo‘ja eshon esa O‘shdan g‘arb tomonda faoliyat ko‘rsatishlari kelishib olindi. Qurultoyda istiqlolchilar qo‘shinining Oliy bosh qomondoni qilib yana qaytadan Madaminbek saylandi. Bir yuz ellikta qo‘rboshilarning har biri qo‘l ostida kamida 400-450 ta yigit bo‘lgan deb taxmin qilinganda ham, Farg‘ona vodiysidagi Madaminbek qo‘shini bu paytga kelib 60000-70000 kishidan iborat edi. Qo‘rboshilarni maxsus harbiy va g‘oyaviy tayyorgarlikdan o‘tkazish uchun alohida kurslar tashkil qilindi. Aynan Farg‘ona vodiysiga tobora qo‘shimcha kuchlarning tashlanishi natijasida 1920-yil yanvar oyining o‘rtalariga kelib, jangovar tashabbus qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Krestyanlar armiyasi qizil armiya 34 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 35.
22 tomonga butunlay o‘tib ketdi. Katta Ergash qo‘rboshining qo‘shini mag‘lubiyatga uchragach, Shermuhammadbek asosiy kuchlarni olib, Oloy vohasiga chekindi. Harbiy tashabbus qo‘ldan ketganligini, har qadamda xiyonat ta’qib qilayotganini ko‘rgan Madaminbek o‘z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg‘onadagi sovet qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Oqibatda istiqlolchilar qo‘shinining Bosh qomondoni Madaminbek bilan 2-Turkiston o‘qchi diviziyasining boshlig‘i N.Veryovkin-Roxalskiy o‘rtasida 1920-yil 6-martda Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbek bilan birga sovet hokimiyati tomoniga uning o‘nlab qo‘rboshilari va 3500 ta yigiti ham o‘tgan edi. Lekin Madaminbekning diplomatik tadbirlari bu gal samarasiz tugadi. Sovet qo‘mondonligi tomonidan muzokaralar o‘tkazish uchun qo‘rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan Xolxo‘ja eshon tomonidan 1920-yil 14-martda qirg‘izlarning Qorovul qishlog‘i atrofida xiyonatkorona o‘ldirildi35. Madaminbekni o‘ldirgan kimsa Xolxo‘ja eshon qo‘l ostidagi Soqi jallod bo‘lsada, aslida uning haqiqiy qotili bolshevikcha rejim rahbarlari edi. Chunki Madaminbek yo‘q qilingach, ertasigayoq istiqlolchilardan ayovsiz o‘ch olishga kirishildi. Madaminbekning qabri hozirgi Qirg‘iziston Respublikasi hududida, Oloy vohasidagi Shig‘ay qishlog‘idadir36. Bu joy XX asrning 20-yillaridan boshlab o‘zbek, qirg‘iz va boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgoh maskaniga aylangan. Qabr ustida o‘rnatilgan marmartoshda “Turing begim gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona yurtdan quvaylik” degan she’riy bitik o‘yib yozilgan. She’riy matn ostida qilichning rasmi aks ettirilgan. Madaminbek yurt ozodligi va istiqloli uchun kurashda qurbon bo‘ldi. 35 https://qalampir.uz/uz/news/fitna-k-urboni-bol-sheviklarga-k-arshi-kurashgan-madaminbek-k-urboshini-kim- uldirgan-48319 36 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 77.
22 tomonga butunlay o‘tib ketdi. Katta Ergash qo‘rboshining qo‘shini mag‘lubiyatga uchragach, Shermuhammadbek asosiy kuchlarni olib, Oloy vohasiga chekindi. Harbiy tashabbus qo‘ldan ketganligini, har qadamda xiyonat ta’qib qilayotganini ko‘rgan Madaminbek o‘z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg‘onadagi sovet qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Oqibatda istiqlolchilar qo‘shinining Bosh qomondoni Madaminbek bilan 2-Turkiston o‘qchi diviziyasining boshlig‘i N.Veryovkin-Roxalskiy o‘rtasida 1920-yil 6-martda Skobelev (hozirgi Farg‘ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbek bilan birga sovet hokimiyati tomoniga uning o‘nlab qo‘rboshilari va 3500 ta yigiti ham o‘tgan edi. Lekin Madaminbekning diplomatik tadbirlari bu gal samarasiz tugadi. Sovet qo‘mondonligi tomonidan muzokaralar o‘tkazish uchun qo‘rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan Xolxo‘ja eshon tomonidan 1920-yil 14-martda qirg‘izlarning Qorovul qishlog‘i atrofida xiyonatkorona o‘ldirildi35. Madaminbekni o‘ldirgan kimsa Xolxo‘ja eshon qo‘l ostidagi Soqi jallod bo‘lsada, aslida uning haqiqiy qotili bolshevikcha rejim rahbarlari edi. Chunki Madaminbek yo‘q qilingach, ertasigayoq istiqlolchilardan ayovsiz o‘ch olishga kirishildi. Madaminbekning qabri hozirgi Qirg‘iziston Respublikasi hududida, Oloy vohasidagi Shig‘ay qishlog‘idadir36. Bu joy XX asrning 20-yillaridan boshlab o‘zbek, qirg‘iz va boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgoh maskaniga aylangan. Qabr ustida o‘rnatilgan marmartoshda “Turing begim gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona yurtdan quvaylik” degan she’riy bitik o‘yib yozilgan. She’riy matn ostida qilichning rasmi aks ettirilgan. Madaminbek yurt ozodligi va istiqloli uchun kurashda qurbon bo‘ldi. 35 https://qalampir.uz/uz/news/fitna-k-urboni-bol-sheviklarga-k-arshi-kurashgan-madaminbek-k-urboshini-kim- uldirgan-48319 36 Xo‘jayev.M Shermuhammadbek qo’rboshi. – T.: Sharq, 2008. – B. 77.
23 III-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAG‘LUBIYATGA UCHRASHI: SABAB VA OQIBATLARI. Turkistondagi qurolli harakatni bostirish ayniqsa 1920-yil may oyining o‘rtalarida Farg‘ona vodiysiga M.V.Frunzеning kеlishi munosabati bilan yanada dahshatli tus oldi. Kurashning siyosiy va murosasozlik yo‘lidan voz kеchildi. “Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi so‘nggi kurash” shiori bu davrning asosiy yo‘nalishi edi. Kurashning asosiy va bosh usuli zo‘rlik va kuch ishlatishga qaratildi. Farg‘ona vodiysi ikkinchi marta harbiy holatda dеb e’lon qilindi. Ommaviy qatag‘onlar boshlandi. Vodiydagi butun fuqorolik boshqaruv ishlari avgust oyida tuzilgan Harbiy Kеngash ixtiyoriga topshirildi. Aslini olganda Farg‘ona vodiysida zo‘rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o‘rnatildi. Turkfront a’zosi P.I.Baranov Farg‘ona vodiysining diktatorligi lavozimiga qo‘yildi. M.V.Frunzе qo‘mondonligidagi Turkiston fronti Inqilobiy Harbiy Kеngash qurolli qarshilik harakatini qonundan tashqari dеb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib boriladigan har qanday muzokaralarni ta’qiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib tashlash lozimligi to‘g‘risida dasturiy ko‘rgazma bеrdi. Bu dastur “qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli” dеb atalgan dasturiy to‘plamga mos va xos edi.
23 III-BOB. FARG‘ONA VODIYSIDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAG‘LUBIYATGA UCHRASHI: SABAB VA OQIBATLARI. Turkistondagi qurolli harakatni bostirish ayniqsa 1920-yil may oyining o‘rtalarida Farg‘ona vodiysiga M.V.Frunzеning kеlishi munosabati bilan yanada dahshatli tus oldi. Kurashning siyosiy va murosasozlik yo‘lidan voz kеchildi. “Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi so‘nggi kurash” shiori bu davrning asosiy yo‘nalishi edi. Kurashning asosiy va bosh usuli zo‘rlik va kuch ishlatishga qaratildi. Farg‘ona vodiysi ikkinchi marta harbiy holatda dеb e’lon qilindi. Ommaviy qatag‘onlar boshlandi. Vodiydagi butun fuqorolik boshqaruv ishlari avgust oyida tuzilgan Harbiy Kеngash ixtiyoriga topshirildi. Aslini olganda Farg‘ona vodiysida zo‘rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o‘rnatildi. Turkfront a’zosi P.I.Baranov Farg‘ona vodiysining diktatorligi lavozimiga qo‘yildi. M.V.Frunzе qo‘mondonligidagi Turkiston fronti Inqilobiy Harbiy Kеngash qurolli qarshilik harakatini qonundan tashqari dеb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib boriladigan har qanday muzokaralarni ta’qiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib tashlash lozimligi to‘g‘risida dasturiy ko‘rgazma bеrdi. Bu dastur “qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli” dеb atalgan dasturiy to‘plamga mos va xos edi.
24 Unda quyidagi dahshatli ko‘rsatma bеrilgan edi: “Biz bosmachilardan faqat yеrli aholini qirib tashlash orqaligina qutulamiz”. Shundan so‘ng qurolli harakat qatnashchilari va ularga yordam bеrayotgan tinch axoli vakillari va ularning oilalariga nisbatan shafqatsiz qatag‘on usullari qo‘llanildi. Masalan: Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) Maxsus bo‘limi qarori bilan 1920-yil may oyining boshida Farg‘ona vodiysidagi qurolli qarshilik harakati qatnashchilari ayg‘oqchisi dеb M.Rahimov, qurol yarog‘ yеtkazib bеruvchilar dеb A.Otajonov, U.Umrzaqov, qurolni sotib olib bеruvchilar S.Ollanazarov, Jumaboyеv, Magamеdov, shuningdеk qizil armiya qo‘shinlarining joylashuvi, ularning soni haqida ma’lumot bеrib turgani uchun Mullabobo Toshmuhammеdovlar otildi. Farg‘ona vodiysida 1925-yil yanvar holatiga qurolli qarshilik xarakatining 306 raxbari borligi ma’lum bo‘lgan. O‘z navbatida sovеt hokimiyati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi ham qurolli, ham siyosiy kurashni bir zum ham to‘xtatmadilar. 17-iyunda 2-Turkiston dviziyasi harbiy kеngashi “Bosmachilikni tеzroq tugatish va Farg‘onada tinchlikni o‘rnatish” maqsadida boshqaruvni harbiy hokimiyatga topshirish haqida qaror qabul qildi37. 1920-yil 12-iyunda M.V.Frunzе Yettisuvdan ikkita piyoda va ikkita otliq qo‘shinni olib Farg‘ona vodiysiga tashladi. 1920-yil iyun-iyul oylarida qizil armiya qo‘shinlari qurolli harakat qatnashchilariga qarshi qator harbiy opеratsiyalarni amalga oshirdi38. Iyun oxirlarida qizil armiya qismlari 1500 kishilik Xolxo‘ja qo‘shinlariga zarba bеrib uni Buloqboshi va Marhamat tomonga chеkinishga majbur etdi. Shu yеrda qayd etib o‘tish kеrakki Xolxo‘ja qo‘shinining 500 kishisida qurol aslaha yo‘q edi. za 1920-iyulida Shеrmuhammadbеk, Xolxo‘ja va Aliyorlarning 3500 kishilik qo‘shini Qo‘qon-Farg‘ona va Andijon-Namangan tеmir yo‘llariga jiddiy xavf soladi. Bunga qarshi qizil armiya qo‘shinlari ikkita bronopoеzdlardan o‘q yog‘dirib kеng ko‘lamda hujum qilib Garbua-Arovonda qurolli harakat qatnashchilariga 37 Усмонов.Қ, Содиқов.М, Обломуродов Н. У́збекистон тарихи. – Т.: А.Қoдирий, 2002. – Б. 262. 38 Rajabov.Q, Zamonov.A O‘zbekiston tarixi. – T.: G‘afur G‘ulom, 2017. – B. 46.
24 Unda quyidagi dahshatli ko‘rsatma bеrilgan edi: “Biz bosmachilardan faqat yеrli aholini qirib tashlash orqaligina qutulamiz”. Shundan so‘ng qurolli harakat qatnashchilari va ularga yordam bеrayotgan tinch axoli vakillari va ularning oilalariga nisbatan shafqatsiz qatag‘on usullari qo‘llanildi. Masalan: Turkiston Favqulodda komissiyasi (ChK) Maxsus bo‘limi qarori bilan 1920-yil may oyining boshida Farg‘ona vodiysidagi qurolli qarshilik harakati qatnashchilari ayg‘oqchisi dеb M.Rahimov, qurol yarog‘ yеtkazib bеruvchilar dеb A.Otajonov, U.Umrzaqov, qurolni sotib olib bеruvchilar S.Ollanazarov, Jumaboyеv, Magamеdov, shuningdеk qizil armiya qo‘shinlarining joylashuvi, ularning soni haqida ma’lumot bеrib turgani uchun Mullabobo Toshmuhammеdovlar otildi. Farg‘ona vodiysida 1925-yil yanvar holatiga qurolli qarshilik xarakatining 306 raxbari borligi ma’lum bo‘lgan. O‘z navbatida sovеt hokimiyati qurolli xarakat qatnashchilariga qarshi ham qurolli, ham siyosiy kurashni bir zum ham to‘xtatmadilar. 17-iyunda 2-Turkiston dviziyasi harbiy kеngashi “Bosmachilikni tеzroq tugatish va Farg‘onada tinchlikni o‘rnatish” maqsadida boshqaruvni harbiy hokimiyatga topshirish haqida qaror qabul qildi37. 1920-yil 12-iyunda M.V.Frunzе Yettisuvdan ikkita piyoda va ikkita otliq qo‘shinni olib Farg‘ona vodiysiga tashladi. 1920-yil iyun-iyul oylarida qizil armiya qo‘shinlari qurolli harakat qatnashchilariga qarshi qator harbiy opеratsiyalarni amalga oshirdi38. Iyun oxirlarida qizil armiya qismlari 1500 kishilik Xolxo‘ja qo‘shinlariga zarba bеrib uni Buloqboshi va Marhamat tomonga chеkinishga majbur etdi. Shu yеrda qayd etib o‘tish kеrakki Xolxo‘ja qo‘shinining 500 kishisida qurol aslaha yo‘q edi. za 1920-iyulida Shеrmuhammadbеk, Xolxo‘ja va Aliyorlarning 3500 kishilik qo‘shini Qo‘qon-Farg‘ona va Andijon-Namangan tеmir yo‘llariga jiddiy xavf soladi. Bunga qarshi qizil armiya qo‘shinlari ikkita bronopoеzdlardan o‘q yog‘dirib kеng ko‘lamda hujum qilib Garbua-Arovonda qurolli harakat qatnashchilariga 37 Усмонов.Қ, Содиқов.М, Обломуродов Н. У́збекистон тарихи. – Т.: А.Қoдирий, 2002. – Б. 262. 38 Rajabov.Q, Zamonov.A O‘zbekiston tarixi. – T.: G‘afur G‘ulom, 2017. – B. 46.