“Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning amaliy mexanizmlari. Reja: 1. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning klaster mexanizmi. 2. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning monitoring mexanizmi. 3. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning tayanch mexanizmlari. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning klaster mexanizmi. “Tarbiya” fanini oliy pedagogik ta’lim jarayonida o‘qitishda bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy xususiyatlari hisobga olinadi. Shu jihatdan mazkur ta’lim jarayonida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” predmetini o‘qitishda klaster amaliy mexanizmi muhim o‘rin tutadi. Klaster – bu ta’lim va tarbiya jarayonini ta’lim oluvchilar, ta’lim beruvchilar va bo‘lajak mutaxassislardan manfaatdor muassasalarning hamkorligi asosida amalga oshiriladigan o‘qitishning amaliy mexanizmlaridan biridir. Shu jihatdan oliy pedagogik ta’lim jarayonida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv fanini o‘qitishda quyidagi klaster tizimi muhim o‘rin tutadi: a) Institut professor-o‘qituvchilarining mazkur fanni o‘qitishdagi nazariy, metodologik va texnologik hamkorligi; b) professor-o‘qituvchilar va talabalarning didaktik, kasbiy va amaliy hamkorligi; v) Institutning Toshkent viloyati umumiy o‘rta ta’lim maktablari bilan tashkil etilgan “Pedagogik ta’lim innovatsion klasteri” a’zolari ishtirokida ushbu fanni o‘qitishda amalga oshiriladigan hamkorlik; g) Toshkent viloyatining umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari bilan mazkur fanni o‘qitishdagi amaliy hamkorligi; d) Respublika o‘quv va ilmiy markazlari bilan ushbu fanni o‘qitishdagi hamkorlik; e) ilg‘or mutaxassislar bilan mazkur fanni o‘qitishdagi hamkorlik. O‘qitishning bunday klaster mexanizmida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi”ni o‘qitishda har bir ishtirokchi o‘z vazifasidan kelib chiqib ishtirok etadi. Misol uchun, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari “Tarbiya” fanini o‘qitishdagi tajribalarini taqdim etadi va bu tajribalar oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari tomonidan o‘zlashtiriladi. O‘qitishning klaster mexanizmida ta’lim oluvchilar va ta’lim beruvchilar teng ishtirok etadi. Bunda o‘qitishning elektron-modulli tizimida “Tarbiya” fanini klaster tizimi asosida o‘qitish quyidagicha tashkild etilishi mumkin: - umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari hududiy jihatdan xalq ta’limi bo‘limlari, ilmiy markazlar yoki institutlar orqali o‘qitishning kredit-modul tizimiga ulanadi; - institut yoki hududiy ilmiy-o‘quv markazlari o‘quv materiallarini tayyorlaydi va fanning mavzulari bo‘yicha mutaxassislarni jalb etadi; - institut professor-o‘qituvchilari “Tarbiya” fani bo‘yicha asosiy mutaxassis sifatida klaster doirasiga kiruvchi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlaydi. O‘qitishning pedagogik ta’lim innovatsion klasteri bo‘yicha Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika institutida yaxshi tajriba to‘plangan. Misol uchun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 14-apreldagi 213-sonli “Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori bilan 2021/2022 o‘quv yilidan boshlab viloyatning 10 ta umumiy o‘rta ta’lim maktabining 3-4 -sinf o‘quvchilari uchun “O‘qish va matematik savodxonlik bo‘yicha sinflar” tashkil etildi. Mazkur klaster tizimi asosida tashkil etilgan sinflarda boshlang‘ich ta’limning xalqaro dasturlari asosida tadqiqotlar amalga oshiriladi. Shu jihatdan umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflarida “Tarbiya” fanini mana shunday klaster tizimi asosida o‘qitish fanning amaliy asoslari bo‘yicha muhim ahamiyatga ega. O‘qitishning klaster mexanizmida ta’lim oluvchilar va undan manfaatdorlar teng ishtirok etishi bilan bu fanning amaliy asoslarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida pedagogik ta’limning innovatsion klaster tizimini barcha ijtimoiy-gumanitar fanlarga tatbiq etish metodologiyasini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bizning yondashuvimizga ko‘ra, “Tarbiya” fanini o‘qitishga klaster tizimini tatbiq etishning metodologiyasida quyidagilar muhim o‘rin tutadi: - fanni o‘qitishning hamkorlik mexanizmlarini belgilash; - fan asoslarini belgilashda imkon qadar auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarning o‘rnini belgilash va shu asosda fanni amaliy jihatlarini ishlab chiqish; - o‘qituvchilarning o‘zaro tajriba almashinuvini yo‘lga qo‘yish; - har bir o‘quv yili boshida fanning o‘quv materiallarini takomillashtirib borish va bunda mutaxasislarning imkoniyatlaridan foydalanish. Bunday yondashuv “Tarbiya” fanini klaster mexanizmi asosida o‘qish jarayonini takomillashtiradi. “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” fanini o‘qitishda klaster mexanizmi nazariya va amaliyotni o‘zaro bog‘lashi bilan ajralib turadi. Shu sababli bu fanni o‘zlashtirishda nazariy, metodologik va amaliy ko‘nikmalar ham nazariy, ham amaliy jihatdan uyg‘un o‘zlashtirilishi kerak. Chunki bu fan kelajakda “Tarbiya” fanini mutlaqo yangicha yondashuvlar asosida o‘qitishda asos bo‘ladi. Fanni o‘qitishning monitoring mexanizmi. “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv fanini o‘qitishda o‘qitishning monitoring mexanizmi muhim o‘rin tutadi. O‘qitishning monitoring mexanizmi amalga oshirilayotgan o‘quv va tarbiya jarayonini nazorat qilish, uning samaradorligini aniqlab borish hamda yondashuvlarni yangilab borishga asoslanadi. “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv fanini o‘qitishda o‘qitishning quyidagi monitoringi mexanizmlariga amal qilish tavsiya etiladi: A) mazkur fanning ilmiy-nazariy asoslari talabalar tomonidan qanday o‘zlashtirilayotganligini kuzatib borish; B) bu fanning metodologik asoslari va kasbiy ko‘nikma kompetensiyalari talabalar tomonidan o‘zlashtirilayotganligining darajasini o‘rganib borish; V) mazkur fanning har bir mavzusining o‘quv materiallarini yangi ma’lumotlar, axborotlar va yo‘naltirishlar bilan muntazam to‘ldirib borish; G) ushbu fanning o‘qitayotgan professor-o‘qituvchilarning tajribalarini ommalashtirib borish; D) mazkur fanni o‘qitishda imkon qadar bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyasini shakllantirishga xizmat qiluvchi amaliy va mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari imkoniyatlariga ustuvor darajada ahamiyat berish. Bunday yondashuv oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” fanini o‘qitishning monitoring mexanizmi ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bunda o‘qitishning monitoring mexanizmining asosiy vazifasi talabalarning kasbiy kompetensiyasini va ularning tarbiya ishiga bo‘lgan tayyorgarligini yangilab borish hamda kengaytirishdan iborat. O‘qitishning monitoring mexanizmida quyidagi xususiyatlar ajralib turadi: - o‘quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini muntazam o‘rganib va kuzatib borish; - o‘rganishlar natijasida fanni o‘qitish bo‘yicha yangi yo‘nalishlarni belgilash; - belgilangan yangi yo‘nalishlar bo‘yicha o‘quv materiallarini tayyorlash; - fanni o‘qitishda keng jamoatchilikni jalb etish. “Tarbiya” fanini o‘qitishda monitoring mexanizmidan foydalanish mazkur fanning amaliy jihatlarini kuchaytiradi. Eng asosiysi o‘qitishning monitoring mexanizmida keng jamoatchilik ishtirok etadi. Shu sababli hozirgi zamon Pedagogika fanida o‘qitishning monitoring mexanizmiga alohida e’tibor berilmoqda. Mamlakatimizda o‘qitishning monitoring mexanizmiga amal qilish yangi hodisa bo‘lib, mazkur mexanizmdan foydalanishning metodologik asoslarini ishlab chiqish taqozo etiladi. Shu jihatdan “Tarbiya” fanini o‘qitishning monitoring mexanizmidan foydalanish uchun “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fani tajribasidan foydalanish tavsiya etiladi. Fanni o‘qitishning tayanch mexanizmlari. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga o‘qitiladigan “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” fanini o‘qitishda tayanch mexanizmlarga tayanish muhim o‘rin tutadi. O‘qitishning amaliy mexanizmlari auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarga asoslanadi. Shu ma’noda oliy pedagogik ta’lim jarayonida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘qitishda ta’limning quyidagi tayanch mexanizmlariga tayanish kutilgan samarani beradi: A) ushbu fanni o‘qitishda auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar hisoblangan ekskursiyalar, uchrashuvlar, to‘garaklar, klublar va tanlovlar imkoniyatlariga tayanish; B) mazkur fanni o‘qitishda chuqurlashtiruvchi mashg‘ulotlar hisoblanuvchi maxsus kurslar, to‘garaklar va hamkorlik darslarining imkoniyatlaridan oqilona foydalanish; V) bu fanni o‘qitishda, misol uchun, Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika institutida tashkil etilgan “Pedagogik ta’lim innovatsion klasteri” kabi amaliy tuzilmalarning hamkorligiga tayanish; G) ushbu fanni o‘qitishda ta’lim oluvchilarning ijodkorligi, ijodiy ishlanmalari va loyihalari taqdimotlariga tayanish. O‘qitishning bunday tayanch mexanizmlari vositasida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv fani kutilgan darajada amalga oshiriladi. Mazkur amaliy mexanizmlar vositasida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida quyidagi amaliy ko‘nikmalarning shakllantirilishiga erishiladi: - nazariy bilimdonlik; - tarbiyaviy ko‘nikmalik; - kasbiy faollik; - pedagogik ijodkorlik. “Tarbiya” fanini o‘qitishda nazariy bilimdonlik mazkur fanning metodologik, didaktik va amaliy asoslarini chuqur o‘zlashtirishga, tarbiyaviy ko‘nikmalik ushbu fan bo‘yicha o‘quvchilar tarbiyasini izchil amalga oshirishga, kasbiy faollik o‘qituvchining samarali faoliyatiga hamda pedagogik ijodkorlik esa fanni o‘qitishda turli metodlar va texnologiyalarga asoslanishni nazarda tutadi. Shu sababli bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari “Tarbiya” fanini o‘qitishning tayanch mexanizmlarini o‘zlashtirishda mazkur ko‘nikmalarni va kompetensiyalarni o‘rganish taqoza etiladi. Bu borada ayniqsa, keyingi paytlarda pedagogik ijodkorlik masalasi ilk rejaga chiqmoqda. Haqiqatan ham, “Tarbiya” fani kabi yangi o‘quv predmetlarini o‘qitishda pedagogik ijodkorlik tayanch mexanizmlardan biridir. Pedagogik ijodkorlik ushbu fanni noan’anaviy dars shakllarida, axborot- kommunikatsion texnologiyalar asosida o‘qitishga va muntazam ravishda individual o‘qitish uslubini takomillashtirib borishga asoslanadi. Shu sababli bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oliy pedagogik ta’lim jarayonida pedagogik ijodkorlik bo‘yicha ko‘nikmaga ega bo‘lishi va uning asoslari bilan qurollanishi taqoza etiladi. Bularning barchasi “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv predmeti asosida amalga oshiriladi. Bunday amaliy mexanizmlardan foydalanish “Tarbiya” fanini butunlay yangi asoslarda o‘qitish tizimining tarkib topishiga olib keladi. E’tibor berilsa, oliy pedagogik ta’lim jarayonida “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘qitishning klaster, monitoring va tayanch mexanizmlari bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyasini amaliy jihatdan tarkib toptirish asosiy vositalardan hisoblanadi. Mustahkamlash uchun savollar va topshiriq: 1. “Tarbiya” fanini o‘qitishning klaster mexanizmi deganda nimalarni tushunasiz? 2. Fanni o‘qitishning monitoring mexanizmlarini nimalar tashkil etadi? 3. Fanni o‘qitishning amaliy mexanizmlarining mazmuni nimalardan iborat? “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning amaliy mexanizmlari Tarbiya fani 2020-2021-o‘quv yilidan boshlab mustaqil fan sifatida O‘zbekiston Respublikasida amal qiladigan uzluksiz tarbiya tizimining nazariy asoslari, qonuniyat va prinsiplari, o‘ziga xos yo`nalishlari tarbiya berish va tarbiyalash jarayonining shakllanishi, tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o‘rgatuvchi fandir. Tarbiya fani O‘zbekiston Respublikasida fanning alohida sohasi sifatida e’tirof etiladi. Shuning uchun ham, Tarbiya fanining metodologiyasi sifatida Jahon va Sharq pedagogik tafakkurining tarbiya va tarbiyalashga oid durdonalarini mujassamlashtirgan manbalar, tasavvuf ta’limot namoyandalarining badiiy va ilmiy asarlari, sharqona tarbiya vositalari va metodlarini o‘z ichiga olgan manbalar, milliy istiqlol g‘oyasi, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 31-dekabrdagi 1059-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Uzluksiz ma’naviy tarbiya Konsepsiyasi», Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 6-iyundagi 422-sonli “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida “Tarbiya” fanini bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori va ushbu qaror bilan tasdiqlangan “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilari uchun “Tarbiya” fani Konsepsiyasi”, dialektik bilish nazariyasi va tabiiy ilmiy majmui e`tirof etiladi. Tarbiya fani O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashabbusi bilan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2020-2021-o‘quv yilidan boshlab joriy qilindi. Ushbu fan Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasining bir qismi sifatida o‘quvchilarda “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” g‘oyasini singdirish, ularni ijtimoiy muvaffaqiyatli hayotga tayyorlash, faol fuqarolik pozitsiyasi, mas’uliyat, majburiyat, huquqiy ong va madaniyat, teran dunyoqarash, sog‘lom e’tiqodlilik, ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik kabi fazilatlarni shakllantirishni maqsad qilib qo‘ygan. Fan va darslik konsepsiyasini yaratishda Yaponiya, Singapur, Angliya, BAA, Xitoy, Koreya, Rossiya, Germaniya kabi xorijiy davlatlarning tajribasidan foydalanildi. Ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab jarayon bo‘lganligi uchun ta’lim samaradorligi pedagog va o‘quvchi faolliligiga, ta’lim vositalarining mavjudligiga, ta’lim jarayonining tashkiliy, ilmiy, metodik mukammalligiga bog‘liq. Ta’lim-tarbiya jarayonini ilg‘or vositalari, metodlar, texnik vositalar, usullariga tayanib takomillashtirish tizimi hisoblanadi. Bu tizim o‘qituvchi tomonidan yaratiladi, ta’lim-tarbiya bosqichlarini o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Uning mzmuni va vazifalarini, maqsadini oldindan belgilash, ta’lim-tarbiyaning shakllari va vositalarini tayyorlash, o‘quvchida shakllantirish ko‘zda tutilgan ma’naviy sifatlarni o‘zlshtirishga yo‘naltirilgan darslarni rejalashtirish kabilarni o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda fan-tеxnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati nihoyatda kеngayib, yangi tеxnologiyalar kirib kеlmoqda. Sifat o‘zgarishlari shundan dalolat bеradiki, endilikda yangi mеtodikalarni talab etadigan va ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan, unga o‘zining ma’lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi tеxnikaviy, axborotli, audiovizualli, vositalar ham mavjud bo‘lib, ular zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarni aniq voqеlikka aylantirdi. Ta’lim-tarbiya jarayonining unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi. An’anaviy o‘qitish tizimi, aytish mumkinki, yozma va og‘zaki so‘zlarga tayanib ish ko‘rishi tufayli axborotli o‘qitish sifatida tafsiflanadi, chunki o‘qituvchi faoliyati birgina o‘quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib borayotganligini ta’kidlagan holda baholanmoqda. O‘zbеk xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odatlari va an’analari, ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros o‘tmishda ko‘plab alloma-yu donishmandlar yetishib chiqishiga asos bo‘lgan. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitishning amaliy mexanizmlari Hozirgi kunda bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega. Ajdodlarimiz bilim o‘rgatuvchi ustoz faoliyatiga katta ahamiyat bеrganlar. Bu pеdagogik faoliyatga bo‘lgan asosiy talablardan biri edi. Sharq uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy aqlli, dono va o‘tkir fikrlaydigan kishilar to‘g‘risida shunday dеydi: «Aqlli dеb shunday kishiga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga bеrilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r istidodga ega; yomon ishlardan o‘zini chеtda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil dеydilar». Uning fikricha, «Ta’lim so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o‘rganishdir, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakatga, kasb-hunarga bеrilgan bo‘lishidir. Agar ular ish, kasb-hunarga bеrilgan bo‘lsalar, kasb- hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb-hunarga jalb etsa, dеmak, ular kasb-hunarning chinakam oshig‘i bo‘ladilar» Tarbiya jarayoni o’zaro bog‘liq ikki faoliyatni – o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida o‘quvchining ongi shakllana boradi,