Milliy tarbiyaning asosiy tamoyillari. Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” fanini o‘qitish. Reja: 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik tamoyillar. 2. Maktab o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik va ijtimoiy tamoyillar. 3. Maktab o‘quvchilari tarbiyasi metodlari. Didaktikaning asosiy tamoyillari. 4. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitish metodlari va texnologiyalari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik tamoyillar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalash jarayoni o‘ziga xos tamoyillarga asoslanadi. Bunda asosiy e’tibor boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy, yosh, aqliy va ruhiy imkoniyatlariga qaratilishi kerak. Shu ma’noda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida quyidagi pedagogik tamoyillarga asoslanish zarurat hisoblanadi: - bola shaxsini hurmat qilish; - bolaning imkoniyatlarini hisobga olish; - bolani yo‘naltirish; - bolani ko‘niktirish. Bu pedagogik tamoyillar o‘quvchilarning shaxsida mavjud bo‘lgan tug‘ma his-tuyg‘ularni rivojlantirish bilan amalga oshiriladi. Mazkur o‘rinda ushbu ko‘nikmalarning quyidagi mazmuniga e’tibor bering: a) bola shaxsini hurmat qilish: bolaga xos xarakterni, qiliqlarni va intilishlarni tabiiy qabul qilish; b) bolaning imkoniyatlarini hisobga olish: bunda bolaning jismoniy, aqliy, ruhiy va sensor xususiyatlarini bilish; v) bolani yo‘naltirish: bolani fazilatlar, hislatlar va bilish jarayoni sari yo‘naltirish; g) bolani ko‘niktirish: bolani tarbiya olish, bilimni egallash va o‘zgalar bilan ijtimoiy munosabatga kirishishga yo‘naltirish. Bunday yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida amalga oshiriladigan va suyaniladigan pedagogik tamoyillar o‘zlashtiriladi. Shu sababli bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga ana shularni o‘zlashtirish tavsiya etiladi. Mamlakatimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik tamoyillarga asoslanish bo‘yicha o‘ziga xos tajribalar mavjud. Bu tajribalarning negizini ilg‘or va fidoiy boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining faoliyati tashkil etadi. Ta’lim tizimining barcha bosqichlariga nisbatan boshlang‘ich ta’limda o‘qituvchilar pedagogik tamoyillarga qat’iy amal qilishi bilan ajralib turadi. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari pedagogik tamoyillarni ko‘nikma va malaka sifatida o‘zlashtirishi shart. Buning uchun Ustozlardan tushunmaganlarini va bilmaganlarini so‘rash, pedagogik va malakaviy amaliyot davrlarida faol bo‘lish kerak. Pedagogik tamoyillarni o‘zlashtirish jarayonida amaliyotda o‘rganganlarini sinab ko‘rish muhim o‘rin tutadi. Hozirgi zamon boshlang‘ich ta’lim metodikasida nazariya va amaliyot uyg‘unligiga asoslanish muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik va ijtimoiy tamoyillar. Mamlakatimizda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashning nazariyasi va metodikasi takomillashib bormoqda. Bunda milliy pedagogik tajriba va halqaro ta’lim dasturlari talablariga asoslanish asosiy yo‘nalish hisoblanadi. Shu jihatdan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillarga amal qilish samarali bo‘lishini ta’kidlash joiz. Jahon Pedagogikasi fanida quyidagi psixofiziologik tamoyillar alohida ta’kidlanadi: 1) o‘quvchilarning jinsini hisobga olish (o‘g‘il va qiz bolalarga xos bo‘lgan fazilatlarni shakllantirish); 2) o‘quvchilarning jismoniy, aqliy va ruhiy uyg‘un rivojlanishini amalga oshirish; 3) o‘quvchilarning tug‘ma layoqatlarini rivojlantirish; 4) o‘quvchilarning bilim olish va tarbiyalanish masalalari bo‘yicha estetik didini shakllantirish. Bularning barchasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillarga asoslanish samarali ekanligini ko‘rsatadi. YUNESKO tomonidan e’tirof etilgan “Pedagogika” darsligida (Sankt Peterburg, 2001) o‘quvchilarning psixofiziologik tamoyillarga asosan tarbiyalanishi ularning shaxsida umummadaniylikni tarkib topishi tahlil qilib berilgan. Unga ko‘ra, psixofiziologik tamoyillarga asoslangan tarbiya jarayoni natijasida o‘quvchi shaxsi madaniylashib boradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillar negizini ularning shaxsida umummadaniylik ko‘nikmasini tartib toptirish tashkil etadi. Hozirgi zamon pedagogik kontseptsiyaga ko‘ra, umummadaniylik ko‘nikmasining asoslari quyidagilardan iborat: - shaxs o‘z jamiyatidagi turli qadriyatlar va madaniy muhitlarga moslashtirilishi lozim; - shaxs madaniyatlararo muloqot ko‘nikmasini egallashi kerak; - shaxs o‘zga xalqlarning urf-odatlari va turmush tarziga oid xususiyatlarni hurmat qilish ruhida voyaga yetishi darkor. Shu jihatdan mamlakatimizning boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning jinsi, yoshi va anatomik imkoniyatlaridan qat’iy nazar ular ana shunday tamoyillar asosida psixofiziologik jihatdan tarbiyalanishi lozim. Buning natijasida o‘quvchilarning ongi, axloqi va jismida o‘ziga xos xususiyatlar, hislatlar hamda fazilatlar tarkib topadi. Bu hol boshlang‘ich sinf bitiruvchilarini keyingi ta’lim bosqichlariga tayyorlashda ham muhim ahamiyatga ega. Pedagog olimlarning umumiy fikricha, hozirgi zamon tarbiya jarayonida psixofiziologik tamoyillarga asoslanish o‘quvchilarning biologik, fiziologik va ijtimoiy shakllanishini tartibli asosda amalga oshiradi. Shu sababli keyingi besh yil davomida jahon ta’lim-tarbiya jarayonida psixofiziologik tamoyillarning ustuvorligiga ahamiyat berilmoqda. Bu masalada bizning pedagogik manbalarimizda ham tavsiyalar mavjud. Misol uchun, Ibn Sinoning “Donishnoma” asarida bolalarni beshikdan boshlab to 12 yoshgacha psixofiziologik tamoyillar asosida oila va ta’lim muassasasida tarbiyalash metodikasi ishlab chiqilgan. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mazkur asar bilan tanishishi taqozo etiladi. Hozirgi zamon globallashuv sharoiti insonning ijtimoiylashuvini, ya’ni jamoatchilik ichida yashash va faoliyat ko‘rsatishini ustuvor darajada belgilaydi. Chunki insoniyat oldida turgan ijtimoiy muammolarni faqat ijtimoiy faol shaxslar hal etishi ma’lum. Fransuz adibi Alber Kamyuning “Begona” asarida insoniyatning birlashuvi o‘quvchilik davridan boshlanishi asoslab berilgan. Shu sababli bugungi kunda butun dunyo ta’lim tizimida tarbiya jarayonida shaxsni ijtimoiylashuvi asosiy masala sifatida olingan. Bularning barchasi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida ijtimoiy tamoyillarga asoslanishini taqozo etadi. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardan iborat: 1) 7-11 yoshli shaxsning ongini ijtimoiylashtirish; 2) mazkur toifadagi o‘quvchilarda faollik, tashabbuskorlik va fidoiylik kabi ijtimoiy fazilatlarni shakllantirish; 3) bu toifa o‘quvchilarni ijtimoiy munosabatlarga olib kirish; 4) o‘quvchilarning ijtimoiy ko‘nikmasini shakllantirish. Mazkur tamoyillar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda muhiti ahamiyatga ega. Bu o‘rinda ushbu tamoyillarning quyidagi mazmuniga e’tibor bering: a) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongini ijtimoiylashtirish: bunda 7-11 yoshli o‘quvchilar ongida jamiyat ehtiyojlari, ideallari va maqsad-muddaolari ularning imkonipyatiga mos ravishda tarkib toptirib boriladi; b) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fazilatlarni shakllantirish: bunda ijtimoiy fazilatlar o‘zgalarning manfaatini hisobga olishiga e’tibor beriladi, ya’ni faollik, tashabbuskorlik, fidoiylik kabi fazilatlarda shaxs va o‘zgalarning manfaatlari uyg‘un mujassam ekanligiga diqqat qilinadi; v) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ijtimoiy munosabatlarga olib kirish: bunda o‘quvchilar sinfdoshlariga, maktab jamoasiga, o‘qituvchilarga va o‘zgalarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lishga ko‘niktirib boriladi; g) boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ijtimoiy ko‘nikmasini shakllantirish: bunda o‘quvchilarning jamoada va jamoatchilik orasida o‘zini tuta bilish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Aynan mana shunday yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida ijtimoiy tamoyillarni tarkib toptirish ishi amalga oshiriladi. SHu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari pedagogik turkumdagi fanlar mashg‘ulotlarini chuqur o‘zlashtirishi va mustaqil ta’lim imkoniyatlaridan oqilona foydalanishi tavsiya etiladi. Aslida pedagog kasbi mana shunday ijtimoiy va pedagogik kompetensiyalarni o‘zlashtirishdan iborat. Hozirgi zamon o‘quvchilari juda yoshlikdan boshlab ijtimoiylashga boshlaydi. Bunda Internet tarmog‘ida berilayotgan axborotlarni o‘rni muhim. SHu sababli boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘quvchilarning ijtimoiylashuv jarayonini tartibga solib borishi taqozo etiladi. Bunda aniq, gumanitar va tabiiy fanlarni o‘qitish jarayonida, ayniqsa “Tarbiya” fanini o‘qitish vositasida o‘quvchilarning ijtimoiylashuvini amalga oshirish muhim hisoblanadi. Bugungi kunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oldidagi eng muhim vazifa o‘quvchi tarbiyasida yangicha yondashuvlarga tayanishdan iborat. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasi metodlari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida metodlarni belgilash va ularga asoslanish muhim hisoblanadi. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq bo‘ladi: - boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy, yosh va ruhiy xususiyatlarini hisobga olish; - oddiydan murakkablikka qarab rivojlanadigan metodlarni tanlash; - imkon qadar ta’lim jarayoni va pedagogik tajribalardan o‘tgan metodlarga tayanish; - zamonaviy texnik jihozlarga mos tushadigan metodlarni kengroq qo‘llash. Bunday yondashuv boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida oqilona metodlarni tanlash imkonini beradi. Shu jihatdan bu o‘rinda eng muhim metodlarning tahliliga e’tiboringizni tortamiz. 1. Ko‘niktirish metodi. Tarbiya jarayoni asosan rag‘batlantirish, ko‘niktirish kabi usullarga tayanadi. Aksincha, avtoritar usullar tarbiyaning sifat samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu ma’noda boshlang‘ich sinf o‘quvchilari jamoaparvarlikka, o‘zgalarni hurmat qilishga va o‘zini tuta olishga ko‘niktirib borilishi kerak. SHu tariqa ularning kelgusi faoliyati uchun bunday ko‘nikma muhim o‘rin tutadi. Ko‘niktirish metodi tarbiya jarayonida ko‘ndirish, tarbiyalanuvchini hurmat qilish va uni tinglash imkoniyatlarini beradi. 2. O‘rgatish metodi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida bu metod eng muhim yondashuvlarni beradi. Shu jihatdan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari insoniylik, ezgulik, adolat kabi fazilatlarga o‘rgatilishi kerak. Buning uchun o‘quvchilarda uchraydigan egoizm, tushunmaslik, noto‘g‘ri tushunish kabi illatlar bosqichma-bosqich isloh qilib borilishi kerak. O‘quvchilarni tushunish ularni fazilatlarga o‘rgatishning eng muhim yo‘lidir. Buning uchun o‘qituvchilar hamisha o‘quvchilarni tushunishi taqoza etiladi. 3. Yo‘naltirish metodi. Bu metodga ko‘ra, o‘quvchilar ideal maqsad va intilishlarga yo‘naltirilishi kerak. Bilim to‘g‘ri berilsa, tarbiya jarayonida o‘quvchilarda ana shunday intilishlar tarkib topadi. Keyingi paytlarda pedagogik ilmiy- tadqiqotlarimizda ideal maqsad va uning ahamiyatini tadqiq etish susaygan. Aslida ideal maqsad o‘quvchilar ongida boshlang‘ich ta’limda shakllantirilishi kutilgan samarani beradi. O‘quvchilarning qiziqishi, xohishi va istagi hisobga olingan holda ideal maqsadlarga yo‘naltirilishi tarbiyaning sifatini oshiradi. E’tibor berilsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida oddiy, lekin samara beradigan metodlarga tayanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mamlakatimiz ta’lim tizimida amal qilinayotgan tarbiya tamoyillari milliy va umuminsoniy xususiyatlarga egaligiga e’tibor berish lozim. Shu sababli hozirgi zamon boshlang‘ich ta’limi istiqbolli mo‘ljallab amalga oshirilayotganligi bilan ajralib turadi. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida mazkur masalalarga e’tibor berish va ta’lim tamoyillarini chuqur o‘zlashtirish bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy kompetensiyalari tarkibiga kiradi. Didaktikaning asosiy tamoyillari. “Didaktika” atamasi grekcha bo‘lib, o‘qitish va o‘rgatish ma’nolarini anglatadi. Didaktika deganda ta’lim nazariyasi tushuniladi. Shu jihatdan didaktika pedagogikaning nimaga o‘qitish, nimani o‘qitish va qanday o‘qitish kabi masalalariga javob beradi. Didaktikaning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat: 1) didaktik vositalar va tarqatmalar: zaruriy jihozlar kompьyuter vositalari, modellar va maketlar, ko‘rgazmalar va texnik vositalar; 2) didaktik materiallar: pedagogtomonidan tayyorlanadigan dars materiallari va mustaqil ta’lim topshiriqlari. Didaktikaning asosini qobiliyat tashkil etadi. Bunda bo‘lajak o‘qituvchilarning qobiliyatini rivojlantirish ularni didaktik texnologiyalar bilan qurollantirish nazarda tutiladi. Bu o‘rinda didaktikaning asosiy tamoyillarini taqdim etamiz. Eng avvalo didaktika nazariyasi tamoyilini o‘zlashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bugungi kunda didaktika nazariyasiga doir quyidagi kontsepsiyalar mavjud: 1) didaktik qomusiylik konsepsiyasi: bunda pedagogik ta’lim bo‘yicha to‘liq ilmiy ma’lumot berish nazarda tutiladi; 2) didaktik pragmatizm konsepsiyasi: bunda amaliyotga yo‘naltirilgan ta’lim berishga asoslaniladi; 3) funksional materializm didaktik konsepsiyasi: bunda fanlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida ta’lim berishga ustuvor darajada qaraladi; 4) o‘qitishning manfaatli didaktik konsepsiyasi: bunda ta’lim oluvchilarning xoxish istaklarini hisobga olgan holda ta’lim beriladi. Didaktika nazariyasiga oid bu konsepsiyalar asosida o‘qitish jarayoni tashkil etiladi. Didaktikaning asosiy tamoyillaridan biri amaliyotdir. Bu tamoyil quyidagilarni qamrab oladi: 1) dars maqsadini belgilash; 2) darsda eng ilg‘or innovatsion texnologiyalarni qo‘llash; 3) ta’lim oluvchilarning bilim va ko‘nikmasini rivojlantirishga e’tibor berish; 4) ta’lim oluvchilarning bilim va tarbiya darajasini baholab borish. Bularning barchasi o‘qitishning maqsadli tashkil etish va unda ko‘zlangan samaraga erishishning asosi hisoblanadi. Shu sababli “Tarbiya” fanini o‘qitish didaktikasini ishlab chiqish zaruriyat bo‘lib turibdi. Mazkur masalada bizning yondashuvimiz quyidagicha: - “Tarbiya” fanini o‘qitishda tarbiyalanuvchining huquqlarini ustuvor bilish; - mazkur fanni o‘qitishda eng ilg‘or pedagogik va innovatsion texnologiyalarga tayanish; - har chorak so‘ngida fanning o‘qitish natijalarini monitoring qilib borish. Bunday yondashuv asosida “Tarbiya” fanini o‘qitish didaktikasini maqsadli shakllantirish imkoniyati mavjud. Mazkur asoslar asosida “Tarbiya” fanini o‘qitishning yangilangan didaktikasini ishlab chiqish imkoniyati bor. Buning uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 14-oktyabrdagi 235-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Tarbiya” fani bo‘yicha umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari”ga asoslanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mazkur Malaka talablarining “Tarbiya” fanini o‘rganish bosqichlariga e’tibor bering: Standart darajasi Ta’lim bosqichi Darajaning nomlanishi A2 Umumiy o‘rta ta’lim 4-sinf bitiruvchisi “Tarbiya” fanini o‘rganishning tayanch darajasi E’tibor berilsa, “Tarbiya” fanini o‘rganishda boshlang‘ich sinflar tayanch daraja hisoblanadi. Shu sababli boshlang‘ich sinf o‘quvchilari mazkur fanni o‘zlashtirishda quyidagi malakalarga ega bo‘lishi kerak: - mas’uliyat va majburiyatga amal qiladi; - hislarini anglaydi va nazorat qila oladi; - mustaqil sog‘lom fikrlaydi; - pul topish va sarflash ko‘nikmalariga ega bo‘ladi; - liderlik sifatini namoyon etadi; - kreativ sifatlarini namoyon qila oladi va h.k. Aynan mana shu malaka talablari asosida “Tarbiya” fanini o‘qitishning didaktik asoslarini ishlab chiqish mumkin. Buning natijasida ushbu fanning didaktik asoslari zamon talablari va fanning vazifalarini amalga oshirishga tayanch bo‘ladi. “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlari. Hozirgi zamon O‘zbekiston boshlang‘ich ta’limida “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlarini aniq belgilab olish zaruriyat bo‘lib turibdi. Mazkur masalada bizning fikrimizcha, quyidagi o‘qitish metodlari muhim o‘rin tutadi: 1) o‘qitishning innovatsion metodlariga tayanish; 2) “Tarbiya” fanini o‘qitishda eng oson va eng qulay metodlarga tayanish; 3) mazkur fanni o‘qitish jarayonida modellashtirishga asosiy e’tiborni qaratish. Bu metodlar quyidagi mazmunlarga ega: a) o‘qitishning innovatsion metodlari: axborot-kommunikatsion vositalariga tayangan metodlar majmui; b) eng oson va qulay metodlar: maktab sharoitiga mos tushuvchi va o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga oluvchi metodlar majmui (tushuntirish, o‘qitish, o‘rgatish, o‘zlashtirish, yo‘naltirish va h.k.); v) “Tarbiya” fanini o‘qitish jarayonida modellashtirish: bunda har bir dars maxsus reja va maxsus metodlar hamda texnologiyalardan foydalangan holda yangicha uslubda o‘tkazilishi nazarda tutiladi. Bunday yondashuv asosida mazkur fanning o‘qitish metodlarini oliy pedagogik ta’lim jarayonida o‘zlashtirish kutilgan samarani beradi. Shu sababli bu borada bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari Ustozlar bilan ishlash masalasiga alohida e’tibor berish lozim. Bugungi kunda “Tarbiya” fanini o‘qitishning metodlarini tanlashda quyidagilarga asoslanish kutilgan samarani beradi: - butun hayot davomida tarbiya olish; - tarbiya bo‘yicha eng yaxshi tajribalarni o‘zlashtirish; - dunyoqarash va axloq uyg‘unligiga erishish; - tarbiyalanuvchining ma’naviy, hissiy, iroda va aql tuyg‘ularini rivojlantirish. Bunday yondashuv boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitishning o‘ziga xos tamoyillarini tanlashga va samarali metodlarga asoslanishga yo‘l ochadi. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlari butunlay yangicha asosda bo‘lishini anglab olishi lozim. Shu jihatdan ta’kidlangan metodlarni negizida quyidagi yo‘nalishlar mavjud bo‘ladi: - o‘qitish va tarbiyaning qadriyatlarga asoslanishi; - tarbiyalanuvchining iroda va aqliy imkoniyatlarini rivojlantirish; - tarbiyalanuvchida mustaqil fikr va ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish. Bu omillar “Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodikasi” o‘quv fanining asoslarini tashkil etadi. Chunki bu fan aynan tarbiya masalasida milliy tajribaning ustuvorligiga ahamiyat beradi va o‘qitishning halqaro tajribalaridan ijodiy foydalanadi. Hozirgi zamon jahon Pedagogikasida tarbiya yo‘nalishi ko‘p hollarda elektron- modulli tizimga o‘tmoqda. Bu tizim shaxs tarbiyasida zamonaviylik va amaliylikni ilk rejaga qo‘yadi. Shu sababli bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari tarbiya masalasida milliy va jahon xalqlari tajribasini uyg‘un o‘zlashtirishi taqozo etiladi. “Tarbiya” fanini o‘qitish texnologiyalari. Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitishning eng ilg‘or texnologiyalariga asoslanish lozim. Shu ma’noda bunday texnologiyalarning eng muhimlarini diqqatingizga taqdim etamiz. 1. O‘qitishning elektron-modulli texnologiyasi. Bu texnologiya an’anaviy va noan’anaviy dars shakllarida kompьyuter asosida o‘qitishga tayanadi. Unga ko‘ra, kompьyuterda maxsus dastur vositasida o‘qituvchi tomonidan dars materiallari to‘liq tayyorlanadi va ta’lim oluvchilarning imkoniyatlariga qarab taqdim etib boriladi. Bu texnologiyada dars materiallarini yangi ma’lumotlar asosida yangilab borish va multimediyali axborotlarni berish imkoniyatlari mavjud. 2. O‘qitishning masofaviy ta’lim texnologiyasi. Bu texnologiyaga ko‘ra, “Tarbiya” fani onlayn tarzida o‘qitiladi. Unda ta’lim oluvchilar bevosita virtual aloqaga kirishadi. Ayni paytda, mazkur texnologiyada mustaqil ta’lim topshiriqlari ko‘p bo‘lishi taqozo etiladi. Ta’lim oluvchilar aynan mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarishi bilan fanni o‘zlashtiradi. 3. Ustoz-shogird texnologiyasi. Bu texnologiyaga ko‘ra, har bir o‘quvchi boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga biriktiriladi. Bunda har bir o‘qituvchi o‘z o‘quvchisining tarbiyalanish jarayonini kuzatib boradi va bu ishlarni “Tarbiya” fani o‘qituvchisi muvofiqlashtiradi. Mavjud ta’limga oid me’yoriy hujjatlar asosida o‘quvchisining tarbiyalanganlik darajasi yuqori bo‘lgan o‘qituvchilar Maktab rahbariyati tomonidan moddiy rag‘batlantirib boriladi. Mazkur texnologiya boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitishda eng muhim yondashuvlardan hisoblanadi. Hozirgi zamon oliy pedagogik ta’lim jarayonida o‘qitishning ana shu innovatsion texnologiyalari amalga kiritilmoqda. Shu sababli “Tarbiya” fanini o‘qitish texnologiyalari tanlanayotganligida ana shunday zamonaviy ta’lim va tarbiya texnologiyalarini tanlashga e’tibor berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki bugungi tarbiya jarayoni rivolanayotgan texnik vositalarga asoslanishi bilan muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda texnik vositalarga asoslangan texnologiyalar asosida mazkur fanni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarda quyidagi ko‘nikmalarni shakllantirishga diqqat qilish kerak: - o‘quvchilarga kompyuter, mobil aloqa vositasi o‘qishning va tarbiya olishning tayanchi ekanligini tushuntirish; - o‘quvchilarning texnik vositalardan bilim olish yo‘lida foydalanishga o‘rgatish; - texnik vositalarning imkoniyatlarini baholashda ularning axborot manbaiga e’tibor berish madaniyatini shakllantirish. Buning natijasida texnik vositalarga asoslangan texnologiyalardan “Tarbiya” fanini o‘qitishda oqilona foydalanish malakasiga ega bo‘linadi. E’tibor berilsa, “Tarbiya” fani didaktikasi butunlay yangicha yondashuvlar, tamoyillar va texnologiyalarga asoslanadi. Bizning yondashuvimizga ko‘ra, mazkur fanning didaktikasi o‘ziga xos tarzda va pedagogik tajribalarning ilg‘or yondashuvlari asosida ishlab chiqilishi kerak. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining “Tarbiya” fani didaktikasi bo‘yicha tushuncha, bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishda innovatsion yondashuvlarga asoslanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mustahkamlash uchun savollar va topshiriq: 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik tamoyillar deganda nimalarni tushunasiz? 2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixofiziologik va ijtimoiy tamoyillarini nimalar tashkil etadi? 3. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasi metodlari deganda nimalar nazarda tutiladi? 4. Abu Ali Ibn Sinoning “Donishnoma” (Toshkent, 1990) asarini o‘qib chiqing. 5. Didaktikaning asosiy tamoyillari deganda nimani tushunasiz? 6. “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlarini nimalar tashkil etadi? 7. “Tarbiya” fanini o‘qitish texnologiyalarini bilasizmi? 1-4 -sinf “Tarbiya” darsliklarini o‘rganib chiqing. Milliy tarbiyaning asosiy tamoyillari. Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” fanini o‘qitish Reja: 1. Tarbiya nazariyasining umumiy xususiyatlari 2. “Milliy tarbiya” fani asoslari 3. “Milliy tarbiya” fanini o‘qitish zaruriyati Tayanch tushunchalar: Tarbiya, nazariya, fan, asos, me’yor, hujjat, o‘qitish, zaruriyat, qaror, bilim, ko‘nikma, uquv, kompetensiya, amaliyot. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonini amalga oshirish o‘ziga xos asosiy tamoyillar va metodlarga asoslanadi. Mazkur mavzuni o‘zlashtirishda quyidagilarga e’tibor berish tavsiya etiladi: - boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik tamoyillar masalasini aniqlab olish; - boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida psixologik tamoyillarni belgilab olish; - boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida ijtimoiy tamoyillarni belgilash. Bunday yondashuv e’tibor berilsa, uchta tamoyilga asoslanishi ma’lum bo‘ladi. Bular pedagogik tamoyillar (bolaparvarlik, jismoniy yetuklik, aqliy shakllanganlik), psixologik tamoyillar (ruhiy yetuklik, tasavvurga egalik, xotiraning rivojlanganligi) va ijtimoiy tamoyillar (bolaning ijtimoiylashuvi, maktab jamoasiga moslashuvi, faollik). Mazkur tamoyillar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalash lozim bo‘ladi. Boshlang‘ich ta’limda tarbiyaning quyidagi metodlariga asoslanish zaruriyat hisoblanadi: - tushuntirish; - o‘rgatish; - ko‘niktirish; - odatlantirish. Bunda tushuntirish metodi boshlang‘ich sinf o‘quvchisini ongini shakllantirishga asoslanadi. O‘rgatish metodi mazkur toifadagi o‘quvchilarda axloqiy fazilatlarni shakllantirishga tayanadi. Ko‘niktirish metodi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijtimoiylikni tarkib toptirishni nazarda tutadi. Odatlantirish metodi esa boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bilim olishga va axloqiy faol bo‘lishga ko‘niktirishga asoslanadi. Bu metodlar vositasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilari dastlabki bosqichda pedagogik, psixologik va ijtimoiy jihatdan tarbiyalanadi. Shu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining tarbiyaning asosiy tamoyillari va metodlarini o‘zlashtirishi taqoza etiladi. Buning uchun o‘zlashtirilgan tarbiya tamoyillari va metodlari pedagogik amaliyot davrida sinovdan o‘tkazilishi kerak. Mavzu bo‘yicha tarbiyaning asosiy tamoyillari va metodlarini o‘zlashtiring. 1-topshiriq: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida pedagogik va psixofiziologik tamoyillarining o‘zaro bog‘liqligini jadvalda qayd eting: № Tarbiya qonuniyatlari Tarbiyaning qaysi tamoyillari asosida namoyon bo‘ladi 1 o‘quvchilarning jismoniy, aqliy va ruhiy uyg‘un rivojlanishini amalga oshirish 2 bolani ko‘niktirish: bolani tarbiya olish, bilimni egallash va o‘zgalar bilan ijtimoiy munosabatga kirishishga yo‘naltirish 3 bolani yo‘naltirish: bolani fazilatlar, hislatlar va bilish jarayoni sari yo‘naltirish 4 o‘quvchilarning tug‘ma layoqatlarini rivojlantirish 5 o‘quvchilarning bilim olish va tarbiyalanish masalalari bo‘yicha estetik didini shakllantirish 6 bolaning imkoniyatlarini hisobga olish: bunda bolaning jismoniy, aqliy, ruhiy va sensor xususiyatlarini bilish 7 o‘quvchilarning jinsini hisobga olish (o‘g‘il va qiz bolalarga xos bo‘lgan fazilatlarni shakllantirish); 8 bola shaxsini hurmat qilish: bolaga xos xarakterni, qiliqlarni va intilishlarni tabiiy qabul qilish; 2-topshiriq “Tushunchalar tahlili” texnologiyasi asosida jadvalni to‘ldiring TUSHUNCHA TAHLILI Tamoyil Metod Umummadaniylik Pedagogik kompetensiya 3-topshiriq Tizimli jadvalni to’ldiring boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tarbiyasida quyidagi pedagogik tamoyillarga asoslanish zarurat hisoblanadi: 1 4 3 2 4-topshiriq Matnni to‘ldiring Jahon Pedagogikasi fanida quyidagi psixofiziologik tamoyillar alohida ta’kidlanadi: 1. _____________________________________________________________ _____________________________________________ 2. _____________________________________________________________ _____________________________________________ 3. _____________________________________________________________ _____________________________________________ 4. _____________________________________________________________ _____________________________________________ 5-topshiriq Hozirgi zamon pedagogik konsepsiyasiga ko‘ra, umummadaniylik ko‘nikmasining asoslarini og‘zaki sanab bering. Milliy tarbiyaning asosiy tamoyillari. Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” fanini o‘qitish Boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish o‘ziga xos metodlarga asoslanishi bilan ajralib turadi. Shu sababli bu o‘rinda metodika-atamasining ma’no-mazmuni va xususiyatlariga e’tibor berish lozim. Metodika deganda tarbiyalashning qulay, oson va maqbul usullarga tayanish nazarda tutiladi. Ushbu mavzuni o‘zlashtirishda quyidagilarga e’tibor berish samarali hisoblanadi: - didiaktikaning asosiy tamoyillarini o‘rganish; - o‘ziga xos tarbiya metodlarini o‘zlashtirish; - ushbu fanni o‘qitishning texnologiyalarini bilish. Bunda didaktikaning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo‘ladi: - o‘qitish; - o‘rgatish; - tarbiyalash; - shakllantirish. Bu tamoyillar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida bilim olish va tarbiyalanish ko‘nikmasini shakllantirishga asos bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlari o‘ziga xos hisoblanadi. Bu metodlarning asosiylari quyidagilardan iborat: - namuna ko‘rsatish; - ibrat bo‘lish; - yo‘naltirish; - tashabbuskorlikka o‘rgatish. Mazkur metodlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qishga bo‘lgan qiziqishi va ko‘nikmasi rivojlantiriladi. Boshlang‘ich sinflarda “Tarbiya” fanini o‘qitish texnologiyalari ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega hisoblanadi. Bunda texnologiyalarni tanlashda o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish zaruriyatdir. Shu sababli quyidagi texnologiyalar tavsiya etiladi: - pedagogik texnologiyalar (noan’anaviy va an’anaviy shakllarda uyg‘un o‘qita olish usullariga tayanish); - axborot-kommunikatsion texnologiyalari (kompyuterli texnologiya, multimediyali texnologiya, animatsion vositalar). Ushbu texnologiyalar asosida boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitish kutilgan samarani beradi. Shu sababli bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oliy pedagogik ta’lim jarayonida mazkur fanni o‘qitishning tamoyillari, metodlari va texnologiyalarini chuqur o‘zlashtirishi lozim. Mavzuni o‘zlashtirishda boshlang‘ich ta’limda “Tarbiya” fanini o‘qitishning tamoyillari, metodlari va eng asosiy texnologiyalarini o‘zlashtiring, ularni konspekt qiling. 1-Topshiriq: Insert usulidan foydalanib ishlash qoidasi 1. Amaliy mashg‘ulot matnini o‘qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qo‘yib chiqing: V – bilaman + - men uchun yangi ta’limot - - men bilgan ta’limotni inkor qiladi ? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qo‘shimcha ta’limot. 2. Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring? 1-jadval Mavzu savollari V - + ? 1. Tarbiyaga tushunchasiga ta’rif bering? 1. Didaktikaning asosiy tamoyillari 3“Tarbiya” fanini o‘qitish texnologiyalari 4. “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlari. 5. “Tarbiya” fanini o‘qitish bo‘yicha me’yoriy-huquqiy hujjatlar. 2-Topshiriq: Bilim manbalariga ko‘ra “Tarbiya” fanini o‘qitish metodlarining tasnifi va tavsifini 2-jadvalda keltiring. 2-jadval Metodlar guruhining nomi: Metodlar nomi Tavsifi