Mintaqalarda ekologik turizmni rivojlantirish resurslari va ulardan foydalanish. Reja: 1. Mintaqalarda ekoturizmning tutgan o‘rni va roli. 2. O‘zbekiston turistik mintaqalarining ekoturistik salohiyati va uning o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Ekoturizmni rivojlantirishda tabiati alohida muhofaza qilinadigan hududlarning o‘rni. 4. Mintaqalarda joylashgan qo‘riqxonalar va ulardan ekoturizmda foydalanish imkoniyatlari. 5. O‘zbekistonda ekoturizmni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari. 6.1. Mintaqalarda ekoturizmning tutgan o‘rni va roli. Dunyo miqiyosida turizmning eng yangi yo’nalishlaridan biri ekologik turizm yoki ekoturizmdir. «Ekologik turizm» termini birinchi marotaba 1980 yil meksikalik iqtisodchi G.Seballos –Laskureyn taklif qilgan. Ekoturizmning asosiy maqsadi sayohat paytida yangi joylarni ko’rish, tabiat go’zalligidan, toza tog’ yoki o’rmon havosidan bahra olish, «yovvoyi» tabiat bag’rida dam olish, shuningdek, boshqa xalqlar urf-odati, madaniyati, san’ati, tarixiy obidalarini ko’rishdan iborat. Turizmning bu ko’rinishi Kanada, AQSH, G’arbiy Yevropa davlatlari, Markaziy va Janubiy Amerika, YAponiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda tez rivojlanmoqda. Ekologik turizm ayniqsa Avstraliyada yaxshi rivojlangan bo’lib, bu soha bo’yicha maxsus dasturlar yaratilgan. Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlanishi uchun ob’ektlar bo’lib, quyidagilar xizmat qiladi:  milliy bog’lar, davlat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari;  botanik bog’lar;  davolash-sog’lomlashtirish joylari va kurortlar;  qo’riqxonalar. Ekoturizmning muhim ob’ekti bo’lib, ekologik toza hudud, ajoyib tabiat va boshqa rekreasiya resurslari hisoblanar ekan, mamlakatimiz bu resurs turlariga boy hisoblanadi. Respublakamizda tarixiy, arxeologik, arxitektura, san’at, musiqa va boshqa turistik resurslar mavjud. O’zbekistonning boshqa mamlakatlarda uchramaydigan ekzotik tabiati, xilma-xil landshaftlari, flora va faunasi butun turistik regionning jozibadorligini belgilovchi asosiy omillardir. Hozirgi vaqtda to’rt xil ekoturizm turlari va ekoturlar mavjud. 1. Ilmiy turizm. Bunda turistlar dala sharoitida kuzatish ishlari olib boradilar, tabiatda izlanish ishlarida ishtirok etadilar. Masalan Lotin Amerikasi mamlakatlaridan biri Kolumbiyada, u yerdagi boy qo’shlar olamini o’rganish uchun «Kolumbiya qushlari» degan ekoturlar o’tkazilib, unda boshqa davlatlardan kelgan ornitologlar ham qatnashib ilmiy izlanishlar olib boradilar. Bunda turistlar aktiv harakat usullari qo’llab, tabiiy go’zallikdan bahra oladilar. Ilmiy tushumga chet elga bo’lgan ilmiy-tekshirish ekspedisiyalari va tabiiy fakultetlarda o’qiyotgan talabalarning dala praktikasi ham kiradi. 2. Tabiat tarixini o’rganish turlari. Bu atrof muhitni va mahalliy madaniyatni o’rganish uchun qilingan sayyohatdir. Ular ko’pincha qo’riqxonalar va milliy bog’larda takshil etilishi mumkin. Bu turlar tabiat fenamentlari bor joylarda ham tashkil qilinishi mumkin. Bunga maktab o’quvchilarining poxodlari ham kirib, unda o’qituvchi, o’quvchilarga o’tilgan joylarning tabiati tarixi to’g’risida hikoya qilib beradi. Samarqand shahridan janubiy – g’arbda Nurobod tumanida qoratepa tog’ tizmasi joylashgan bo’lib, undagi cho’qqi ustida Xazrati Dovut g’ori joylashgan. Bu g’orga borish yo’li obodonlashtirilgan va unga hamma ham borishi mumkin. Lekin g’orga borgan vaqtda malakali ekskursovod rahbarlik qilib, u g’orni paydo bo’lish tarixi va sabablarini tushuntirib bersa, unda mistikaga yo’l qolmas va g’or to’g’risida afsonalarga izoh berilgan bo’lar edi. Bundan tashqari ekoturistlar olib borgan tozalash ishlarida g’or va tashqarisining ko’rinishi ancha manzarali bo’lishi mumkin. 3.Sarguzasht turizmi. Bu tur turizm barcha aktiv xarakatni turlarini o’zida jamlangan sayohatlarni o’z ichiga oladi hamda tabiatda dam olish turlari ham bunga kirib ulardan maqsad yangi xissiyotlarni sezish, taassurotlarni boshdan kechirish, turistlarni fizik formasini yaxshilash va yangi sport muvoffaqitlarga erishishidir. Bu tur turizmga alpinizm, qoyalarda yurish, tog’ va piyoda yurish turizmi, suv, chang’i va tog’-chang’i turizmi, otda yurish turizmi kiradi. 6.2. O‘zbekiston turistik mintaqalarining ekoturistik salohiyati va uning o‘ziga xos xususiyatlari. O’zbekiston ekologik turizm va uning sarguzasht turlaridan rafting, trekking, miniladigan turizm (“door of road”), agroturizm, alpinizm va boshqa sport turlarini rivojlantirish uchun boy imkoniyatlarga va o’ziga xos xususiyatlariga ega. Ekoturistlar uchun qiziqarli bo’lgan ob’ektlar, ya’ni alohida muhofazaga olingan hududlar doirasidagi turli tabiiy va madaniy vujudga kelgan landshaftlar, o’simlik va hayvonot olami resurslari, kam uchraydigan va kamayib borayotgan organizmlar genofondi, ajoyib tabiiat komplekslari, tabiat yodgorliklari ekoturizmni rivojlantirishning muhim asosi hisoblanadi. Ekologik turizm nuqtai-nazaridan alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tayanch hududlar sifatida qaralmog’i lozim. G’arbiy Yevropa mamlakatlari o’zlarining tabiiy landshaftlaridan allaqachon mahrum bo’lganliklari sababli, yildan- yilga boshqa mamlakatalrning tabiatiga bo’lgan qiziqishi tobora ortib bormoqda. SHuning uchun turistik resurslardan samarali foydalanishda tabiat muhofazasining o’rni katta. Ekologik turizm hozirgi kunga kelib jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan turizm sohasiga aylandi. O’zbekistonda ekoturizm rivojlanishi tabiatni muhofaza qilish, ekoturistlarni vatanimizga jalb etish, noyob o’simliklar va hayvonot dunyosini saqlash, ko’paytirish muammolarini hal qilishga, balki mahalliy aholini ish bilan ta’minlab iqtisodiyotimizni rivojlantirishiga katta hissa qo’shadi. Ekoturizm faoliyatidan kelib chiqib alohida muhofaza etilayotgan tabiiy hududlarda amalga oshirish katta ahamiyatga ega. Mahalliy, aholini ehtiyojini qondirish ko’proq tabiatdan foydalanish turlariga borib taqaladi. Tabiiy resurslardan ishlab chiqarishda tobora ko’proq foydalanish, jamiyatning turli-tuman ehtiyojlarini qondirish, inson hayoti va faoliyatini ta’minlash uchun tabiiy muhitdan foydalanishning kuchayishi tabiatning ayrim hududlarini tabiiy holatda saqlash zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday uchastkalar alohida muhofaza qilinadigan hududlar (akvatoriyalar) bo’lib, ular ekologik, genetik, asrash, muhofaza qilish, sanitariya-gigiena, sog’lomlashtirish, madaniy-maorifiy funksiyalarni bajaradi va ular faol xo’jalik o’zlashtirilishidan chiqariladi. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar ekologik balansni qo’llab-quvvatlash, tabiiy resurslarni takror ishlab chiqarish, ekotizimlar va organizmlar genofondlari etalonlarini saqlash, atrof-muhitni muhofaza qilish va saqlash, rekreasiya va tabiat muhofazasi ta’lim–tarbiyasi, shuningdek, ham tabiiy sharoitlarda, ham inson ta’sirida kechadigan mahalliy, mintaqaviy va global tabiiy jarayonlarni o’rganish maqsadlariga xizmat qiladi. Ekologik turizmni tashkil etish va rivojlanishi uchun ob’ektlar bo’lib, quyidagilar xizmat qiladi:  milliy bog’lar, davlat buyurtmalari, tabiat yodgorliklari;  botanik bog’lar;  davolash-sog’lomlashtirish joylari va kurortlar;  qo’riqxonalar. 6.3 Ekoturizmni rivojlantirishda tabiati alohida muhofaza qilinadigan hududlarning o‘rni. Alohida muhofaza etiladigan tabiat hududlarga sayohat (AMETHS) etish ekoturizmning asosiy turi hisoblanadi. Ekoturizm funksiyalarining asosiy farqi va o’ziga xosligi. Ekoturizm o’ziga xos xususiyatlarga ega: - mahalliy aholining o’z hududlarining ijtimoiy - iqtisodiy rivojida ishtirok etishi; - turizm ob’ektlari ichida tabiiylikni ko’pligi; - mutadil tabiatdan foydalanish - energiyani kam iste’mol etishi; - Turistlarni ekologiyadan bilimli bo’lishi Alohida muhofaza qilinadigan hududlar statusi, funksiyasi, rejimi va boshqarishni tashkil etishdagi farqlari hisobga olinib, quyidagi kategoriyalarga bo’linadi (tasniflanadi): 1. Davlat tabiat qo’riqxonalari, shu jumladan, biosfera qo’riqxonalari. 2. Milliy parklar. 3. Davlat milliy tabiat parklari (bog’lari). 4. Davlat tabiat buyurtma qo’riqxonalari (zakazniklar). 5. Davlat tabiat yodgorliklari. 6. Alohida muhofaza qilinadigan boshqa tabiiy hududlar: suv muhofazasi mintaqalari, kurort-sog’lomlashtirish tabiiy hududlari, rekreasiya zonalari, botanika bog’lari, dendrologiya bog’lari, qo’riqlanma (oraliq) tegralari, o’rmonlarning taqiqlangan mintaqalari, hayvonot bog’lari, baliqchilik xo’jaligi tegralari. Bundan tashqari alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning boshqa shakllari – yashil zonalar, shahar o’rmonlari, shahar parklari, bog’-park san’ati yodgorliklari, muhofaza qilinadigan qirg’oq liniyalari, muhofaza qilinadigan daryo tizimlari, muhofaza qilinadigan landshaftlar, biologik stansiyalar, mikroqo’riqxonalar va boshqalar ham tashkil etilishi mumkin. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar tizimining roli atrof-muhitning barqarorligini ta’minlash, jamiyatning ijtimoiy talablari va moddiy ehtiyojlarni ta’minlash bilan belgilanadi. SHunga muvofiq alohida muhofaza qilinadigan hududlar quyidagi iqtisodiy -ekologik funksiyalarni bajaradi:  genofondni saqlash;  fundamental ekologik jarayonlar va hayot ta’minoti tizimlarini qo’llab- quvvatlash;  ilmiy, bilish va tarbiyaviy maqsadlarda muhofaza qilinadigan tabiat komplekslari to’g’risidagi axborot ma’lumotlarini to’plash va ilmiy tadqiqotlarni o’tkazish imkoniyatlarini ta’minlash. Hozirgi vaqtda O’zbekiston hududida – qo’riqxonalar, milliy bog’lar, tabiatning nodir yodgorliklari mavjud. Bu yerda qo’riqxona bilan milliy bog’ va tabiatning nodir yodgorliklari o’rtasida farq nima va ularda ekoturizmni qanday rivojlantirish mumkin degan savol tug’iladi. Qo’riqxonalar xo’jalik faoliyati taqiqlangan tabiat komplekslari va ob’ektlari hisoblanadi va ular tabiatni muhofaza qilish, ilmiy, ekologik ahamiyatga ega bo’lgan joylar bo’lib, tabiatning doimiy yoki kamyob landshaftlar, o’simliklar va jonivorlar olamining genetik fondi saqalanadigan yerlar hisoblanadi. YOki boshqacha ta’riflaganda davlat qo’riqxonalari deb, tabiatni qo’riqlanishi shart bo’lgan ilmiy, ekologik – ma’naviy ahamiyatli, tabiiy muhit nishonalari tipik yoki nodir landshaftlar, o’simlik va jonivorlar genetik fondi saqlanadigan va xo’jalik foydalanishidan to’liq chiqarilgan tabiiy komplekslar va ob’ektlar tushuniladi. Qo’riqxonada dam olish va turizm tabiatga zarar yetkazishi mumkin, lekin oldindan hisoblab chiqarilgan zarar yetkaza olmaydigan rekreasion bosimga rioya qilish, turizm orqali bo’ladigan salbiy o’zgarishlarni oldini olish mumkin. Milliy bog’lar. «Milliy bog’» jumlasi 19 asrda AQSHda alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda paydo bo’ldi. Ularni tashkil etishning asosiy xususiyati nodir tabiiy ob’ektlarni odamlarni erkin kirishi va ayni vaqtda oddiy xo’jalik maqsadida foydalanishni taqiqlash yo’li bilan paydo bo’ldi. Milliy bog’ning qo’riqxonadan farqi shuki, unda insonning xo’jalik faoliyatidan faqat turizmga ruxsat beriladi, qolganlari taqiqlanadi. SHu maqsadda milliy bog’larning faoliyatini har bir hudud uchun tipik go’zal landshaftlarni, shu yerdagi tarix, madaniyat, arxitektura yodgorliklari bilan saqlab qolish, hamda flora va faunaning genetik fondini ko’paytirish asosida olib borish muhimdir. Asosiysi turizmni rivojini tabiatga zarar yetkazmasdan olib borish asosida ishlab chiqish lozim. Milliy bog’larda ilmiy tekshirish, ma’rifiy ishlarni tashkil etish va ular tabiat muhofazasining nazariy va amaliy tomonlari masalalarini yechish, aholini turli yodgorliklar va e’tiborga molik joylari bilan tanishtirish ishlarini olib boriladi. Zomin milliy bog’i, 10,5 ming gektar yerni egallaydi va zomin tog’ o’rmon qo’riqxonasi sifatida 1960 yil Turkiston tog’ sistemasining g’arbiy qismidagi tabiat komplekslarini muhofaza qilish uchun tashkil etildi. Keyinroq boy turistik resurslari e’tiborga olinib milliy bog’ga aylantirildi. Milliy bog’ga xarakterli o’simlik archa (zarafshon, turkiston yarim sharsimon turlari)hisoblanadi. Milliy bog’da yayov yurish va tog’ turizmni rivojlantirish uchun imkoniyat katta. Bu joyning shifobaxshlik xususiyatidan foydalanib, davolash turizmini rivojlantirish mumkin. Lekin milliy bog’ Samarqand, Toshkent, Buxoro va boshqa Jizzax kabi shaharlardan bir muncha uzoq bo’lganligi va unga boradigan yo’llari yaxshi bo’lmagani uchun uning turistik imkoniyatidan to’liq foydalanila olinmayapti. Zakazniklar maydonida tabiatning ob’ektlarining bir qisminigina xo’jalik tomonidan ishlatiladi va bu ishlatilishi, ma’lum muddatlarda, ma’lum mavsumlarda hamda tabaitga zarar yetkizmaydigan darajada amalga oshiriladi. Ovchilik buyurtmalardan tashqari oxirgi yillarda botanik- landshaft, gidrologik va boshqa maqsadli hamda kompleks tabiat zakazniklari (qo’riqlar) ajratila boshlandi. Kompleks landshaft zakazniklari (qo’riqlar) deb muhofaza etiladigan tabiat maydonlarni qo’riqlovchi muhim tabiat hududlari tushunilib, unda h turli xil tabiat komplekslari muhofaza etiladi va ayni bir vaqtda unda xo’jalikning boshqa faoliyatlari to’xtatilmaydi. Tabiat yodgorliklari. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob’ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy ob’ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilinadigan qo’riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. SHuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy ob’ektlar «tabiat yodgorliklari» deb qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O’tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. O’zbekiston hududining muhofaza etilayotgan tabiiy hududlar tarkibida 2164 km2 maydonni tashkil etgan 9 ta davlat qo’riqxonasi, 6061 km 2 maydonni tashkil etgan 2 ta milliy bog’ va noyob turlarga kiruvchi hayvonlarni ko’paytirish “Jayron ekomarkazi”, 12186 km2 maydonni tashkil etgan 9 ta davlat buyurtmaxonalari mavjud. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni umumiy maydoni 20520 km2, yoki O’zbekiston hududining 5,2 % ni tashkil etadi. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda yetarli darajada shart – sharoitlar, infratuzilma, hamda moddiy – texnik bazasining, servis xizmatlarini yaxshi yaratilmaganligi mamlakatimizda ekoturizmni rivojlanishiga to’sqinlik qilmoqda. SHu munosabat bilan, Prezidentimizning 2006 yil 17 – aprelda “O’zbekiston Respublikasi 2006 – 2010 yillarda xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishni jadallashtirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi 325 sonli qarori chiqdi. Bu bo’yicha Respublikamizda ayrim ishlar boshlangan. Masalan, hozirgi kunda O’zbekistonda ekoturizm yo’nalishlari «Ekosan» xalqaro jamg’armasining ekoturizm bo’linmasi tomonidan ishlab chiqilmoqda. Yo’nalishlar hozircha Zomin milliy bog’i va Nurota qo’riqxonalariga uyushtirilgan. Undan tashqari ekoturizmni rivojlantirish maqsadida Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi “O’zbekiston Respublikasida ekologik turizmni rivojlantirish Konsepsiyasi va uning yaqin kelajakdagi istiqbollari”ni ishlab chiqdi. Albatta, bu mavjud imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz uchun bir qancha ishlarni amalga oshirishimiz lozim deb hisoblaymiz:  qo’riqxonalar va milliy bog’lar sonini oshirish;  mavjud qo’riqxonalar va milliy bog’larni turistik resurs sifatida ilmiy jihatdan o’rganib chiqish;  ekoturistik resurslarni baholash va ularni kadastrini olib borish;  mavjud qo’riqxonalar va milliy bog’lardan ekoturizm ob’ekti va rekreasion resurs sifatida foydalanish uchun kerakli infratuzalmani shakllantirish;  ekoturizm ob’ekti sifatida mavjud tabiat go’shalaridan tartibli foydalanish;  ekoturizm bo’yicha mutaxassislarni tayyorlash;  ekologik turizm rivojlangan mamlakatlar malaka va tajribasini o’rganish;  tabiat muhofazasiga alohida e’tibor qaratish va boshqalar. Milliy bog’lar va davlat qo’riqxonalari tabiatni muhofaza qilish muassasasi bo’lib, ularning hududlari ekologik, tarixiy va estetik qimmatga ega bo’lgan hamda tabiatni muhofaza qilish, rekreasiya, ma’rifiy, ilmiy va madaniy maqsadlarda foydalanishga mo’ljallangan tabiiy majmualarni o’z ichiga oladi. Bu hududlarda tabiat ne’matlaridan foydalanilgan holda tabiiy xizmat ko’rsatish sohasini (servis)ni yo’lga qo’yish, kompleks rivojlantirish va turli tematik marshrutlarni tashkillashtirish, ekoturizmni rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. 6.4. Mintaqalarda joylashgan qo‘riqxonalar va ulardan ekoturizmda foydalanish imkoniyatlari. Mamlakatimizda ham bir qancha qo’riqxonalar, buyurtmalar tashkil etilgan. Biz bu alohida qo’riqlanadigan hududlardan faqatgina ilmiy maqsadlarda emas, ekoturizm maqsadida foydalanishimiz katta iqtisodiy samara beradi. Hozirgi kunda O’zbekistonda ekoturizm yo’nalishlari «Ekosan» xalqaro jamg’armasining ekoturizm bo’linmasi tomonidan ishlab chiqilmoqda. Yo’nalishlar hozircha Zomin milliy bog’i va Nurota qo’riqxonalariga uyushtirilgan xolos. Albatta, bu mavjud imkoniyatlardan yaxshi foydalanmayapmiz. jadval - 6 O’zbekistonning maxsus qo’riqlanadigan tabiiy hududlarida turizmni tashkil etish xususiyatlari1 Asosiy maqsadlar Tashkil etish asoslari Xuquqiy asoslari - mahalliy va xorijiy turistlarni jalb etish; - yangi ish o’rinlarini yaratish; - aholini yashash darajasi- ni oshirish; - bioxilmaxillikni saqlash; - turizm vositasi orqali yangi tabiiy zonalarni yaratish; - mahalliy aholini tabiat resurslaridan foydala- - keluvchilar tomonidan tabiiy zonalar bioxilma- xilligiga bulgan salbiy ta’sirlariga yul qo’y - maslik; - keluvchilarni tabiiy zonalarga bo’lgan hatti harakatini kuzatishni ta’minlash, turistik marshrutlarda turli tartiblarni joriy etish; - tabiiy zona hududlarida turistik faoliyatni iqti- - O’zbekiston Respublikasining “Turizm tug’risidagi” qonuni (20.08.1999); - O’zbekiston Respub likasining “Tabiatni muhofaza qilish” qonuni (9.12.1992); - Hammasi bo’lib, 15 ta tabiatni muhofaza qilishga oid qonunlar, 550 ta qonun asosidagi tabiatni qo’riqlash ahamiyatiga 1 Manba; N.Tuxliev, T. Abdulleva Menejment i organizasiya biznesa v turizme Uzbekistana. T.; 2006.