MINTAQALARNING MADANIY-TARIXIY MEROSI, ULARDAN FOYDALANISH VA MUHOFAZA QILISH Reja: 1. Jahon madaniy-tarixiy merosini saqlashda YUNESKO va Butunjahon turistik tashkilotining (BTT) o‘rni. 2. Mintaqalarda madaniy-tarixiy merosdan foydalanish va muhofaza qilish tadbirlari. 3. Shaharlardagi arxitektura yodgorliklari va tabiatda geoturistik yodgorliklar va ulardan foydalanish. 4. Mintaqalardagi madaniy merosda etnografiya, urf-odatlar va an’analarni tutgan o‘rni. 5. Mintaqalarda mavjud muzeylar va ulardan foydalanish. 6. O‘zbekistonda mintaqalar bo‘yicha turistik resurslarning joylanishi. 1.Jahon madaniy-tarixiy merosini saqlashda YUNESKO va Butunjahon turistik tashkilotining (BTT) o‘rni. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization — Birlashgan Millatlar Taʼlim, Bilim va Madaniyat Tashkiloti), Birlashgan Millatlar Tashkilotining maxsus tashkilotlaridan biri boʻlib, ikkinchi dunyo urushidan soʼng, 1946-yil tashkil qilingan. Bu tashkilotning qurilishiga, 1945-yil Noyabr oyida Londonda 44 davlatning vakillari qatnashgan holda qaror qilingan. Tashkilotning markazi Parijda. Uch organdan — Umumiy yigʻilish, Boshqaruv, Kotiblikdan iborat boʻlgan UNESCO tashkilotining asl maqsadi, taʼlim, bilim va madaniyatni, unga aʼzo boʻlgan har bir davlatdagi Milliy komissiyalar orqali amalga oshirish. Birlashgan Millatlar tashkilotining maorif, fan va madaniyat masalalari bilan shugʻullanuvchi tashkiloti — xalqaro hukumatlararo tashkilot; BMTning ixtisoslashgan muassasasi. Davlatlar oʻrtasida maorif, fan, madaniyat va kommunikatsiyalar sohasida hamkorlikni rivojlantirish yoʻli bilan tinchlikka va xalqaro xavfsizlikka koʻmaklashish maqsadida 1946-yil tuzilgan. 188 mamlakat (jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi 1993-yil 26 oktyabrdan) aʼzo (2004). UNESCO nizomiga koʻra, "... irqi, jinsi tili va dinidan qatʼi nazar, barcha xalqlar uchun adolatga, qonuniylikka, inson huquqlari va asosiy erkinliklariga umumiy hurmatni taʼminlash maqsadida taʼlim, fan va madaniyatni rivojlantirish orqali xalqlar hamkorligiga" koʻmaklashish tashkilotning ustuvor vazifasidir. 400 ga yaqin xalqaro nohukumat tashkilotlar va jamgʻarmalar, xalqaro va hududiy birlashmalar UNESCO bilan hamkorlik qiladi. UNESCO byudjeti aʼzomamlakatlar badallaridan tashkil topadi UNESCO Oʻzbekistonning Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishiga bevosita yordam koʻrsatish maqsadida bir qator oliy oʻquv yurtlarida UNESCO kafedralari, shuningdek, UNESCO maktablari tashkil etgan. UNESCO doirasida Abu Rayhon Beruniy (1973), Abu Ali ibn Sino (1980) tavalludining ming- yillik, Mirzo Ulugʻbekning 600-yillik (1994), Amir Temurning 660-yillik (1996) tantanalari nishonlandi. UNESCOning Parijdagi bosh qarorgohida Amir Temur haftaligi oʻtkazilib, "Temuriylar davrida fan, madaniyat va maorifning gullabyashnashi" mavzuida ilmiy konferensiya va koʻrgazma tashkil etildi. Bu tadbirda I.Karimov, Fransiya Prezidenti J.Shirak ishtirok etdi (1996-yil 20—26 aprel). Toshkent shahrining 2000-yilligi (1980), Xiva (1997), Buxoro (1997), Termiz (2002) shahrilarining 2500-yilligi, Shahrisabz shahrining 2700-yilligi (2002), Ahmad alFargʻoniyning 1200-yilligi, Imom Buxoriynning 1225 y.ligi (1998), "Alpomish" xalq dostoni yaratilganligining 1000-yilligi (1999), Avesto kitobi yaratilganligining 2700-yilligi (2001) nishonlandi. UNESCO rahnamoligida Samarqand shahrida "Sharq taronalari" xalqaro musiqa festivali, Boysun tumanida folklor festivali oʻtkazib kelinmoqda. 1969 yilda BMT Bosh assambleyasining rezolyutsiyasiga muvofiq, MSOTO Hukumatlararo Jahon turizm tashkilotiga (JTT) aylandi. Bu fakt xalqaro turizmning ham iqtisodiy, ham siyosiy ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. JTT yuridik jihatdan 1970 yil 28 sentyabrda MSOTO bosh assambleyasining favqulodda sessiyasida Jahon turizm tashkilotining Nizomini qabul qilinishi hamda uning 1975 yil 2 yanvardan 51 ta davlat tomonidan ratifikatsiya qilinishi bilan kuchga kirishi orqali rasmiylashtirildi. JTT - maxsus xalqaro tashkilot bo`lib, Nizomining 1-bandiga muvofiq hukumatlararo tashkilotlar qatoriga kiradi. JTTning asosiy maqsadi - turizmni rivojlantirish va rag’batlantirish orqali iqtisodiy rivojlanish, xalqaro tinchlik, taraqqiyot, inson huquqlariga hamda irqi, jinsi, tili va dinidan qat`iy nazar, barcha uchun asosiy erkinliklarga rioya qilishga o`z hissasini qo’shishdan iborat. Tashkilot ochiq bo`lib, uch xil a`zolar bo`lishini nazarda tutadi: haqiqiy, assotsiyalashgan va qo’shilgan a`zolar. Har qanday suveren davlat haqiqiy a`zo bo`lishi mumkin. Assotsiyalashgan a`zo statusini o`z tashqi munosabatlarini olib borish huquqiga ega bo’lmagan hududlar olishi mumkin. Turizmda o’zining qiziqishlari bo`lgan hukumatlararo va nohukumat tashkilotlari, maqsadlari JTTda ko’zda tutilgan maqsadlarga mos keluvchi tijorat tashkilotlari qo’shilgan a`zo bo`lishlari mumkin. JTT Nizomiga muvofiq, uning boshqaruv organlari bo`lib, Bosh assambleya, Ijroiya kengashi va kotibiyat hisoblanadi. Bosh assambleya - JTTning oliy organi bo`lib, haqiqiy a`zolarning vakili bo`lgan delegatlardan iborat bo’ladi. Bosh assambleya sessiyalar shaklida faoliyat yuritadi: navbatdagi sessiyalar ikki yilda bir marta, favqulodda sessiyalar esa zarur bo`lgan hollarda chaqiriladi. Assambleya keng vakolatlarga ega. Bu vakolatlar asosan quyidagilardan iborat: tashkilotga, yangi a`zolarni qabul qilish; a`zolikni to’xtatish yoki bekor qilish; moliyaviy qoida va reglamentni tasdiqlash; JTT vakolatiga to’g’ri keluvchi har qanday masalar bo`yicha xalqaro kelishuvlarni tayyorlash va tavsiya qilish va h.k. Bosh assambleya Yevropa, Afrika, Amerika, Janubiy Osiyo, Yaqin Sharq, Sharqiy Osiyo va Tinch okeani mintaqasi bo`yicha olti mintaqaviy komissiya, shuningdek Meksikada turizm bo`yicha oliy o’quv markazi (SIEST) ta`sis etgan. Komissiyalar keng miqyosdagi sohada faoliyat yuritadilar va har yili o`z mintaqalarida Assambleyaning texnik tavsiyalarini amalga oshirish bo`yicha katta ishlar qilishadi. Kengash a`zolarining vakolat muddati 4 yil. Jahon sayyohlik tashkiloti YUNVTO yoki UNWTO (BMT Jahon sayyohlik tashkiloti) Turizm sohasida yetakchi xalqaro tashkilot. Bosh kotibi - Zurab Pololikashvili (Gruziyalik). YUNVTOning yuqori boshqaruv organi ikki yillik Bosh Assambleya hisoblanadi. Ijroiya kengashi YUNVTOning boshqaruv organi hisoblanadi. Har ikki yilda bir marta Kengash a'zolarining yarmi qayta saylanadi. 2. Mintaqalarda madaniy-tarixiy merosdan foydalanish va muhofaza qilish tadbirlari Tarixiy va madaniy yodgorliklar muhofazasi - insoniyat madaniy merosini saklash va muhofaza qilish yoʻlidagi xalqaro, davlat va jamoatchilik tadbirlari tizimi. Tarixiy yodgorliklar, meʼmoriy obidalar, adabiyot, tasviriy va amaliy sanʼat asarlari, arxeologik topilmalar, milliy va xalqaro ahamiyatga ega boʻlgan majmualar, muhim i.t.lar muhofaza etiladi. Bu asosan, Uygʻonish davridan boshlangan. Buyuk fransuz inqilobi davrida shaxs i y kolleksiyalar natsionalizatsiya qilingan (Luvr muzeyinm tashkil etish toʻgʻrisidagi dekret, 1793). 19-20-asrboshlarida koʻpgina Yevropa davlatlarida tarixiy va madaniy yodgorliklar davlat muhofazasiga olingan. Ikkinchi jahon urushidan soʻng YUNESKO tashabbusi bilan 1954 yilda (Gaaga konferensiyasi) Xalqaro konvensiya va "Qurolli konfliktlar roʻy berganda madaniyat boyliklarini himoya qilish toʻgʻrisida" bayonnoma imzolangan.T. va m.yo.m. bilan Xalqaro muzeylar kengashi (1946), Madaniyat boyliklarini muhofaza etish va restavratsiya qilish xalqaro tadqiqot markazi (1959), Yodgorliklar va diqqatga sazovor joylarni muhofaza etish boʻyicha xalqaro kengash (1965) shugʻullanadi. O‘zbekiston xalqining umummilliy boyligi hisoblanadigan madaniy merosimizni muhofaza qilish, ilmiy o‘rganish va undan foydalanish borasida mamlakatimizda qator ishlar amalga oshirilmoqda. Buxoro, Samarqand, Xiva va Shahrisabz shaharlari tarixiy markazlari YUNESKOning madaniy merosi ro‘yxatiga, “Boysun madaniy muhiti”, “Shashmaqom musiqasi”, “Navro‘z”, “Katta ashula”, “Askiya”, “Palov madaniyati va an’analari” nomzodlari nomoddiy madaniy merosi reprezentativ ro‘yxatiga, Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar to‘plami, Xiva xonligi devonxonasi hujjatlari Jahon xotirasi ro‘yxatiga kiritilgani adaniy merosining dunyo miqyosida e’tirof etilganiga misol bo‘la oladi. Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimi yanada takomillashtirildi, Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida O‘zbekistonga oid xorijdagi madaniy boyliklarni tadqiq etish markazi va O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi tashkil etildi. Shu bilan birga, moddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish uchun mas’ul organning tashkiliy-shtat tuzilmasi sohada davlat nazoratini samarali tashkil etish imkonini bermayapti. Sohada fundamental va amaliy tadqiqotlarni tashkil etishda fan va innovatsion texnologiyalar yutuqlaridan samarali foydalanmaslik natijasida loyihalash, restavratsiya-tiklash ishlari moddiy madaniy meros obyektlarining noyobligini saqlab qolishga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Moddiy-madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, ilmiy o‘rganish, ulardan oqilona foydalanish va yurtimizning sayyohlik salohiyatini oshirishda ularning o‘rni va ahamiyatini oshirish hamda moddiy madaniy meros sohasidagi davlat nazoratini tubdan takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish ilmiy-ishlab chiqarish bosh boshqarmasi hamda uning mintaqalararo (mintaqaviy) davlat inspeksiyalari negizida O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi huzurida Madaniy meros departamenti hamda uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar boshqarmalari tashkil etildi. 3. Shaharlardagi arxitektura yodgorliklari va tabiatda geoturistik yodgorliklar va ulardan foydalanish. Mamlakatimizda tarixiy, madaniy va ma’naviy merosimizni asrab-avaylash, o‘rganish, targ‘ib etish, ularni kelajak avlodga bekamu ko‘st yetkazish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bosh qomusimizda fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburligi, madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasida ekani o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining sohaga doir qonunlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari hayotga tatbiq etildi, qator xalqaro konvensiyalar mamlakatimiz tomonidan ratifikatsiya qilindi. Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasini rivojlantirish, bunday ob’ektlarni qayta tiklash va ularning imkon qadar asl holida saqlanishini ta’minlash borasidagi keng ko‘lamli sa’y- harakatlar o‘z natijasini bermoqda. Bugungi kunda 4 ming 308 arxeologik, 2 ming 79 me’morchilik, 694 san’at asari, 395 diqqatga sazovor joy, jami 7 ming 476 moddiy-madaniy meros ob’ekti davlat himoyasiga olingan. 1991-yil Xivadagi “Ichan-qal’a”, 1993-yil “Buxoro tarixiy markazi”, 2000-yil “Shahrisabz tarixiy markazi”, 2001-yil “Samarqand madaniyatlar chorrahasi” nomi bilan YuNESKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Mustaqillik yillarida 1 ming 4 ta tarixiy ob’ektda keng ko‘lamli ta’mirlash- tiklash va obodonlashtirish ishlari bajarildi. Xitoy, Yaponiya, Fransiya, Polsha va boshqa davlat vakillari bilan har yili 15 dan ortiq xalqaro arxeologiya merosi ob’ektlarida tadqiqotlar olib borilmoqda. 4. Mintaqalardagi madaniy merosda etnografiya, urf-odatlar va an’analarni tutgan o‘rni. Etnografiya etnologiya, xalqshunoslik — jahondagi barcha xalqlarning , etnik birlikning turli tiplari, ularning kelib chiqishi (etnogenezi), turmush tarzi, urf- odatlari, moddiy va maʼnaviy taraqqiyot darajasidan qatʼi nazar, teng holda oʻzaro tafovuti yoki umumiyligi va oʻxshashligini, ularning oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganuvchi maxsus fan sohasi. E. hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi, joylashishi va etnik tuzilishi, urf-odatlari, maʼnaviy madaniyati va milliy xususiyatlarini tarixiy jarayon bilan bogʻliq holda oʻrganadi. Tarixiy E. yoʻqolib ketgan xalq va elatlar, oʻtmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va maʼnaviy madaniyat xususiyatlarini tadqiq qiladi. Etnografiya dastlab faktik bilimlarni toʻplaydi, keyin ularni tahlil etish orqali mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. E. fani, boshqa fanlar singari oʻziga xos maxsus tadqiqot usullari va maxsus atamalarga ega. Uning uslubi muayyan dunyoqarash va nazariyalar (metodologiya) bilan bogʻliq boʻlib, oʻz tadqiqotlarini ayrim fan sohalari antropologiya, arxeologiya, lingvistika, sotsiologiya, sanʼatshunoslik bilan aloqador holda amalga oshiradi. 5. Mintaqalarda mavjud muzeylar va ulardan foydalanish. Muzey tarixiy, moddiy va maʼnaviy yodgorliklarni toʻplash, saqlash, oʻrganish va targʻib qilish ishlarini amalga oshiruvchi ilmiy, ilmiy-maʼrifiy muassasa. Muzey xazinasida, asosan, moddiy va tasviriy narsalar, shuningdek, sanʼat asarlari jamlanadi, shu bilan birga yozma manbalar (qadimdan hozirgi davrgacha boʻlgan tarixiy qimmatga ega qoʻlyozmalar, bosma hujjatlar, kitoblar) saqlanadi. 6. O‘zbekistonda mintaqalar bo‘yicha turistik resurslarning joylanishi Turizm bugungi kunda jahondagi eng ko`p foyda keltiruvchi sohaga aylandi. So`nggi yillarda uning jahondagi tovarlar va xizmatlar savdosining 10 % to`g`ri kelmoqda. Shuning uchun ko`pgina mamlakatlarda bu sohaga alohida e`tibor qaratilmoqda. Birinchi navbatda, turistik resurslarga boyligi buning tasdig`idir.Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog`liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman turistik resurslarga ega bo`lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi.