Mintaqalarning turistik resurlari tasnifi

Yuklangan vaqt

2025-01-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

45,3 KB


Mintaqalarning turistik resurlari tasnifi Reja: 1. Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati. 2. Turistik resurslarning o‘ziga xos xususiyallari. 3. Turistik resurslar tasnifi va ularga qo‘yiladigan talablar. 4. Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar. 5. Turistik resurslarning turlari. 4.1 Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati. Hozirgi vaqtda ko’pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo’lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo’lish lozim. Mutaxasislar turistik resurslarga quyidagicha ta’rif berishgan: turistik resurslar – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir ob’ektlarga aytiladi. Rekreasiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreasiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko’rsatilgan vaqtda ma’lum texnologiyalar yordamida sog’ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo’lgan, rekreasiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi. Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan barcha ob’ektlar kiradi. Turizmni Mintaqalarning turistik resurlari tasnifi Reja: 1. Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati. 2. Turistik resurslarning o‘ziga xos xususiyallari. 3. Turistik resurslar tasnifi va ularga qo‘yiladigan talablar. 4. Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar. 5. Turistik resurslarning turlari. 4.1 Turistik resurslar tushunchasining mohiyati va ahamiyati. Hozirgi vaqtda ko’pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo’lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo’lish lozim. Mutaxasislar turistik resurslarga quyidagicha ta’rif berishgan: turistik resurslar – tabiiy, tarixiy, ijtimoiy – madaniy va boshqa turistlarni sayohatga qiziqtiradigan, insonning jismoniy, ruhiy va aqliy kuchini tiklashi va rivojlanishi ehtiyojlarini qondirishga qodir ob’ektlarga aytiladi. Rekreasiya faoliyati nuqtai nazardan turistik resurslarga tabiiy va antropogen geosistemalar kiradi, tabiat manzaralari, rekreasiya faoliyati ehtiyoji qiymatiga va maishiy xususiyatga ega, insonlarni ko’rsatilgan vaqtda ma’lum texnologiyalar yordamida sog’ligini tiklash va dam olishida foydalanish mumkin bo’lgan, rekreasiya faoliyati qobiliyatiga ega resurslar kiradi. Turistik resurslarning mohiyati shundan iboratki, turistik mahsulot shakllanishiga asos hisoblanadi. Umumiy qilib aytganda, aniq hududda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan barcha ob’ektlar kiradi. Turizmni rekreasiyaning ko’rinishi sifatida olsak, «turistik resurslar» tushunchasi «rekreasiya resurslari» bilan birgalikda uyg’unlashadi. Turistik resurslarning asosini rekreasiya resurslari tashkil etadi. Rekreasiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir.Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreasion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsion resurslar (1-chizma). Tabiiy rekreasion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreasiya resurslaridir. 1-chizma Rekreasion resurslar Tabiiy Antropogen Iqlimiy (quyosh radiasiyasi, harorat,yog’in, namlik, shamol va b.) Geologik (mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar) Biologik ( o’simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.) Landshaftlar Madaniy – tarixiy (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, muzey, milliy bog’lar, tarixiy obidalar) Axborot (kutubxona, ko’rgazmalar) Sport Ko’ngilochar ob’ektlar Urbanistik Boshqalar rekreasiyaning ko’rinishi sifatida olsak, «turistik resurslar» tushunchasi «rekreasiya resurslari» bilan birgalikda uyg’unlashadi. Turistik resurslarning asosini rekreasiya resurslari tashkil etadi. Rekreasiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir.Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreasion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreatsion resurslar (1-chizma). Tabiiy rekreasion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreasiya resurslaridir. 1-chizma Rekreasion resurslar Tabiiy Antropogen Iqlimiy (quyosh radiasiyasi, harorat,yog’in, namlik, shamol va b.) Geologik (mineral, dengiz suvlari, shifobaxsh balchiqlar) Biologik ( o’simlik va hayvonot dunyosi, tuproqlar va b.) Landshaftlar Madaniy – tarixiy (madaniy va diniy markazlar, ziyoratgohlar, muzey, milliy bog’lar, tarixiy obidalar) Axborot (kutubxona, ko’rgazmalar) Sport Ko’ngilochar ob’ektlar Urbanistik Boshqalar (tog’, o’rmon, sharshara, sohillar va b.) Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreasiya maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen rekreasiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreasion resurslarni qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin:  landshaft – iqlimiy xususiyati;  tabiiy resurslar potensial zahirasi;  jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;  qo’laylik va foydalanish imkoniyati;  manzara va ekologik xususiyati;  ijtimoiy – demografik xususiyati. 4.4 Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar. Turistik resurslar tasnifiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan polyak iqtisodchisi M.Truasi (1963y) va fransuz iqtisodchisi P.Deferem (1972y) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan. Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi: 1. Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potensiali» sifatida unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko’l, daryolar, tog’lar, o’rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy – iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya’ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy ob’ektlar va boshqalar. Bular ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi. 3. «Qo’shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma’lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko’rsatish darajasini baholash mumkin. Lekin, Rossiyalik mutaxasislar M.E.Nemolyaeva va L.F.Xodorkov qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalari turistik resurslarga qo’shish mumkin (tog’, o’rmon, sharshara, sohillar va b.) Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreasiya maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen rekreasiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreasion resurslarni qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin:  landshaft – iqlimiy xususiyati;  tabiiy resurslar potensial zahirasi;  jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;  qo’laylik va foydalanish imkoniyati;  manzara va ekologik xususiyati;  ijtimoiy – demografik xususiyati. 4.4 Turistik resurslar tasnifiga yondoshuvlar. Turistik resurslar tasnifiga bir qancha yondashuvlar mavjud. Ulardan polyak iqtisodchisi M.Truasi (1963y) va fransuz iqtisodchisi P.Deferem (1972y) taklif qilgan tasnifi ancha takomillashgan. Truasi turistik resurslarni uch guruhini ajratadi: 1. Tabiiy turistik resurslar, «turistik kapital potensiali» sifatida unga iqlim, havo, manzara, dengiz, ko’l, daryolar, tog’lar, o’rmon va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu resurslarni tabiiy – iqlimiy resurslar deb atash mumkin. 2. Inson tomonidan yaratilgan turistik resurslar, ya’ni arxitektura binolari, yodgorliklar, madaniy ob’ektlar va boshqalar. Bular ekskursiya ob’ektlari hisoblanadi. 3. «Qo’shimcha» turistik resurslar, inson mehnati tomonidan yaratilgan ma’lum mintaqadagi barcha turistlarni qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalar hisoblanadi. Bu resurslar orqali turistlarga xizmat ko’rsatish darajasini baholash mumkin. Lekin, Rossiyalik mutaxasislar M.E.Nemolyaeva va L.F.Xodorkov qabul qiluvchi va xizmat ko’rsatuvchi korxonalari turistik resurslarga qo’shish mumkin emas deb hisoblashadi. Chunki, bu korxonalar mavjud turistik resurslardan foydalangan holda ish yuritadilar, aks holda bir butun turistik sayohatni qamrab olgan holda xizmat ko’rsata olmaydilar. Deferem barcha turistik resurslarni 4ta guruhga ajratadi: gidrom, fitom, litom va antronom. Gidrom – bunga suv bilan bog’liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh tarkibiga ko’l, daryolar, dengiz bo’yi, muzliklar, mineral suv manbalari, gidroelektrstansiyalar, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun, mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo’yi plyajlarini kiritish mumkin. Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo’lishi mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o’rmon, tog’lar, cho’qqilar, vulqonlar, tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog’lar, parklar). Litom – inson tomonidan yaratilgan va o’zi yoki belgilariga ko’ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo’lib, uning tarkibiga arxitektura yodgorliklar, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar kiradi. Undan tashqari litomlarga zamonaviy qurilmalar: ko’priklar, aeroportlar, sport majmualari, universitetlar, akvariumlar, observatoriyalar va boshqalar kiradi. Antronom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko’rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o’zi, uning hayoti, urf – odatlari, yo`qolgan yoki yuqolish arafasida turgan, ya’ni milliy xalq bayramlari, folkrol, milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin. Undan tashqari antronomga sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, o’quv dargohlari va ijtimoiy – maishiy ob’ektlarni ham kiritish mumkin. Misol uchun Rio-de-Janeyrodagi mashhur karnaval, Fransiyaning Shampan provensiyasidagi mashhur uzumzorlar va vino ishlab chiqarishni ko’rsatish mumkin. Deferem tasnifini xususiyati shundaki, unda ayrim turistik resurslar bir necha guruhda birdaniga uchratish mumkin. Rossiyalik mutaxasis Xristov T.T. turistik resurslarni 5 ta asosiy turlarini ajratgan. Ularga tabiiy – rekreasiyali, ekskursiyali, iqtisodiy, infrastruktura va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o’zi yana bir qancha guruhlarga bo’lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar qo’yidagi guruhlarga bo’lingan: madaniy – tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy – madaniy va etnografik resurslar. Bu turistik emas deb hisoblashadi. Chunki, bu korxonalar mavjud turistik resurslardan foydalangan holda ish yuritadilar, aks holda bir butun turistik sayohatni qamrab olgan holda xizmat ko’rsata olmaydilar. Deferem barcha turistik resurslarni 4ta guruhga ajratadi: gidrom, fitom, litom va antronom. Gidrom – bunga suv bilan bog’liq turistik resurslar kiradi. Bu guruh tarkibiga ko’l, daryolar, dengiz bo’yi, muzliklar, mineral suv manbalari, gidroelektrstansiyalar, sharsharalar va boshqalar kiradi. Misol uchun, mashhur Niagara sharsharasi, Amozonka daryosi, Ispaniyadagi dengiz bo’yi plyajlarini kiritish mumkin. Fitom – tabiiy turistik resurslar, buning tarkibi ikki turda bo’lishi mumkin: tabiiy ravishda yaratilgan (o’rmon, tog’lar, cho’qqilar, vulqonlar, tabiiy manzaralar) va inson tomonidan yaratilgan (milliy bog’lar, parklar). Litom – inson tomonidan yaratilgan va o’zi yoki belgilariga ko’ra turistlar qiziqishini orttiradigan resurslar bo’lib, uning tarkibiga arxitektura yodgorliklar, qadimgi insonlar yashash joylari, ochiq osmondagi muzeylar kiradi. Undan tashqari litomlarga zamonaviy qurilmalar: ko’priklar, aeroportlar, sport majmualari, universitetlar, akvariumlar, observatoriyalar va boshqalar kiradi. Antronom – turistik qiziqishni orttiradigan barcha inson faoliyati ko’rinishlarini kiritish mumkin. Antronom elementlariga insonning o’zi, uning hayoti, urf – odatlari, yo`qolgan yoki yuqolish arafasida turgan, ya’ni milliy xalq bayramlari, folkrol, milliy musiqa va kiyimlarni kiritish mumkin. Undan tashqari antronomga sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari, o’quv dargohlari va ijtimoiy – maishiy ob’ektlarni ham kiritish mumkin. Misol uchun Rio-de-Janeyrodagi mashhur karnaval, Fransiyaning Shampan provensiyasidagi mashhur uzumzorlar va vino ishlab chiqarishni ko’rsatish mumkin. Deferem tasnifini xususiyati shundaki, unda ayrim turistik resurslar bir necha guruhda birdaniga uchratish mumkin. Rossiyalik mutaxasis Xristov T.T. turistik resurslarni 5 ta asosiy turlarini ajratgan. Ularga tabiiy – rekreasiyali, ekskursiyali, iqtisodiy, infrastruktura va axborot beruvchi resurslarni kiritgan. Bu resurslarni o’zi yana bir qancha guruhlarga bo’lingan. Masalan, ekskursiyali resurslar qo’yidagi guruhlarga bo’lingan: madaniy – tarixiy meros, ijtimoiy, ijtimoiy – madaniy va etnografik resurslar. Bu turistik resurslar tanishuv turizmida keng qo’llaniladi. Bunda madaniy – tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar, turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy bayram, marosimlar, insonlarning turli an’ana va rusumlari kiradi. Ijtimoiy – madaniy resurslar negizini turli muzeylar, yarmarkalar tashkil etadi. Infrastruktura resurs sifatida qo’yidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: transport ta’minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvener mahsilotlari ishlab chiqarish tizimi. Hozirgi kunda turizmni rivojlanishini turizm infrastrukturasini jadallashuvisiz ko’rish mumkin emas. Chunki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o’rni benihoya katta. Yana bir rus olimi A.D Chudnovskiy turistik resurslarni tabiiy – hududiy turistik muasssalar asosida ularni tabiiy – quruqlik va tabiiy – suvlik resurslariga, ularni o’z navbatida tabiiy (qo’riqxona, daryo vodiylari va b.) tabiiy – antropogen (bog’lar, milliy bog’lar va b.) va noyob resurslarga bo’lgan1. Turistik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai – nazardan sayohatchilar maqsadiga ko’ra olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo’lishni taklif etgan: 1. Kurortli; 2. Rekreasiyali; 3. Diniy – madaniy; 4. Axborot – ish yuzasidan. Umuman olganda turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta’kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pgina qo’shimcha xizmatlar, ya’ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. 4.5 Turistik resurslar turlari Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko’ra bevosita va bilvosita turlarga bo’linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o’zlari to’g’ridan – to’g’ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi 1 А.Д Чудновский. Управление индустрией туризма России в современных условиях. М.: КНОРУС, 2007. resurslar tanishuv turizmida keng qo’llaniladi. Bunda madaniy – tarixiy resurslar guruhiga yodgorliklar, turli tarixiy arxitektura obidalari kirsa, ijtimoiy resurslar guruhiga diniy bayram, marosimlar, insonlarning turli an’ana va rusumlari kiradi. Ijtimoiy – madaniy resurslar negizini turli muzeylar, yarmarkalar tashkil etadi. Infrastruktura resurs sifatida qo’yidagi guruhlarni o’z ichiga oladi: transport ta’minoti, joylashtirish tizimi, ovqatlantirish tizimi, suvener mahsilotlari ishlab chiqarish tizimi. Hozirgi kunda turizmni rivojlanishini turizm infrastrukturasini jadallashuvisiz ko’rish mumkin emas. Chunki mavjud turistik resurslardan samarali foydalanishda bu resurslarning o’rni benihoya katta. Yana bir rus olimi A.D Chudnovskiy turistik resurslarni tabiiy – hududiy turistik muasssalar asosida ularni tabiiy – quruqlik va tabiiy – suvlik resurslariga, ularni o’z navbatida tabiiy (qo’riqxona, daryo vodiylari va b.) tabiiy – antropogen (bog’lar, milliy bog’lar va b.) va noyob resurslarga bo’lgan1. Turistik resurslar turli turistik dasturlar va marshrutlar yaratishga asos hisoblanadi. Ana shu nuqtai – nazardan sayohatchilar maqsadiga ko’ra olim, resurslarni shartli ravishda 4 ta guruhga bo’lishni taklif etgan: 1. Kurortli; 2. Rekreasiyali; 3. Diniy – madaniy; 4. Axborot – ish yuzasidan. Umuman olganda turistik resurslarga turlicha qarashlar mavjud. Shuni ta’kidlash lozimki, turizm maqsadida turistik resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanib bo’lmaydi. Buning uchun ko’pgina qo’shimcha xizmatlar, ya’ni joylashtirish, ovqatlantirish, sayohat va transport xizmatini tashkillashtirish kabi xizmatlardan foydalanish orqaligina turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanish mumkin. 4.5 Turistik resurslar turlari Turistik resurslarni foydalanish xususiyatiga ko’ra bevosita va bilvosita turlarga bo’linadi. Bevosita turdagi resurslarga turistlarni o’zlari to’g’ridan – to’g’ri foydalanidigan tabiiy va tarixiy – madaniy resurslar kiradi. Bilvosita turdagi 1 А.Д Чудновский. Управление индустрией туризма России в современных условиях. М.: КНОРУС, 2007. resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo’ladigan ijtimoiy – iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar (Ekonomika turizma. M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy belgilarni ajratishgan:  Qulaylik (jozibadorlik);  Iqlimiy sharoit;  O’rganganlik darajasi;  Sayyohlik ahamiyati;  Manzara va ekologik xususiyatlari;  Ijtimoiy – demografik xususiyatlari;  Potensial zahirasi;  Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslardan sog’lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat ko’rsatish sohalarisiz foydalanib bo’lmaydi. Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy – iqlimiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, axborot beruvchi resurslarga bo’lish mumkin. Tabiiy turistik resurslar.Tabiiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish vositalari bo’lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv ob’ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o’zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko’ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreasiya yoki turistik potensial nuqtai nazardan resurslarga bevosita turistik resurslardan foydalanish asos bo’ladigan ijtimoiy – iqtisodiy resurslar – moddiy, moliyaviy, mehnat, axborot beruvchi resurslar kiradi. V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar (Ekonomika turizma. M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy belgilarni ajratishgan:  Qulaylik (jozibadorlik);  Iqlimiy sharoit;  O’rganganlik darajasi;  Sayyohlik ahamiyati;  Manzara va ekologik xususiyatlari;  Ijtimoiy – demografik xususiyatlari;  Potensial zahirasi;  Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslardan sog’lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat ko’rsatish sohalarisiz foydalanib bo’lmaydi. Umuman olganda, butun turistik resurslar majmuasini tabiiy – iqlimiy, madaniy – tarixiy, ijtimoiy – iqtisodiy, axborot beruvchi resurslarga bo’lish mumkin. Tabiiy turistik resurslar.Tabiiy turistik resurslarni asosiy ahamiyati shundan iboratki, insonlarning jismoniy va ruhiy qobiliyatlarini tiklashda foydalanish vositalari bo’lib xizmat qiladi. Turistlar asosiy ehtiyojlarini tabiatdan qondiradilar. Turistik faoliyatni tashkillashtirishda landshaftlar, iqlim, suv ob’ektlari, dengizlar, mineral suv va davolovchi botqoqlar asosiy resurs vazifasini bajaradi. Bu resurslar o’zi yoki inson tomonidan qayta tiklanishi mumkin. Bu resurslarni geografik, biologik, geologik va boshqa jihatlarga ko’ra baholash mumkin. Dam olishni tashkil etish uchun tabiiy turistik resurslarni tahlil etishni talab qiladi. Tabiiy resurslar sifatida alohida tabiat komponentlari yoki bir butun tabiat kompelkslarini olish mumkin. Barcha tabiiy resurslarni rekreasiya yoki turistik potensial nuqtai nazardan qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuvigv ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo’lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog’liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik ob’ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob’ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy ob’ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilinadigan qo’riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Shuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy ob’ektlar «tabiat yodgorliklari» deb qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O’tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. Tabiiy resurslarning guruhlanishi jadval - 3 1. Kelib chiqishiga ko’ra:  tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar);  biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);  axborot beruvchi - tabiatdan o’ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo’lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi. 2. Rekreasiya sifatida foydalanish turiga ko’ra:  mineral suvlar;  botqoqlar; qarash lozim. Ammo tabiiy resurslardan foydalanish darajasi mintaqa ixtisoslashuvigv ko’ra har xil bo’lishi mumkin. Tabiiy turistik resurslarning tasnifi mavjud bo’lib, u ikkiyoqlama xususiyatga ega, bir tomondan tabiiy kelib chiqishi bilan bog’liq, ikkinchi tomondan turizm uchun iqtisodiy ahamiyati tomonidan aks etishidir. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda noyob tabiat yodgorliklari asosiy turistik ob’ektlar hisoblanadi. Noyob tabiat yodgorliklari, bu – muhofaza qilinadigan ob’ekt turlaridan hisoblanadi. Ayrim hollarda tabiiy ob’ektlarni muhofaza qilish uchun katta maydonlarni ishg’ol qilinadigan qo’riqxonalar tashkil qilish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Shuning uchun kichikroq maydonlardagi tabiiy ob’ektlar «tabiat yodgorliklari» deb qilinadi va muhofaza ostiga olinadi. «Tabiat yodgorliklari» terminini dastlab A.Gumbolt taklif qilgan. O’tgan asrimizning boshlaridayoq Yevropada tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish boshlangan edi. Tabiiy resurslarning guruhlanishi jadval - 3 1. Kelib chiqishiga ko’ra:  tabiiy - (geologik, iqlimiy, gidrologik, termal suvlar);  biologik – tirik tabiat (tuproq resurslari, flora, fauna);  axborot beruvchi - tabiatdan o’ziga xos maydon va landshaft sifatida foydalanish bo’lib, bu resurslar madaniy, ziyoratli kabi turizm turlarini rivojlantirishga asos bo’lib xizmat qiladi. 2. Rekreasiya sifatida foydalanish turiga ko’ra:  mineral suvlar;  botqoqlar;  tuzlar;  o’rmonlar. 3. Resurslarning tugashi darajasiga ko’ra:  tugaydigan tabiiy resurslar, ular o’z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo’linadi.  tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to’lqinlari, suvlar kiradi. 4. O’zi qayta tiklanishi va o’sishi imkoniyatiga ko’ra:  qayta tiklanadigan resurslar, bunga o’rmonlarni misol keltirish mumkin, o’rtacha 50 yilda qayta tiklanadi.  qayta tiklanmaydigan resurslar. Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog’ jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g’orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog’da), Qorlug’ (Ko’hitang tog’ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog’ida), Amir Temur g’orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo’qolib ketayotgan relikt o’simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Poleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi.  tuzlar;  o’rmonlar. 3. Resurslarning tugashi darajasiga ko’ra:  tugaydigan tabiiy resurslar, ular o’z navbatida yangilanib turadigan (chuchuk suv, o’simlik va hayvonot dunyosi) va yangilanmaydigan (minerallar) turlarga bo’linadi.  tugamaydigan tabiiy resurslar, ularga quyosh energiyasi, shamol, dengiz to’lqinlari, suvlar kiradi. 4. O’zi qayta tiklanishi va o’sishi imkoniyatiga ko’ra:  qayta tiklanadigan resurslar, bunga o’rmonlarni misol keltirish mumkin, o’rtacha 50 yilda qayta tiklanadi.  qayta tiklanmaydigan resurslar. Tabiat yodgorliklari tabiatning o’zgarishi va unda sodir bo’layotgan jarayonlar haqida ma’lum darajada aniq guvohlik beradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy – tarixiy va madaniy – estetik ahamiyatga ega. Umumiy xarakteriga ko’ra, tabiat yodgorliklari geologik – geomorfologik, botanik, paleontologik, astronomik va landshaft yodgorliklariga bo’linadi. Geologik – geomorfologik yodgorliklarga nodir geologik tog’ jinslari, karst voronkalari, relef shakllari, g’orlar, issiq suvli mineral buloqlar kiradi. Mamlakatimizdagi Kilsi (Qirqtog’da), Qorlug’ (Ko’hitang tog’ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog’ida), Amir Temur g’orlari, Zarafshon tizmasidagi karstlarni misol keltirish mumkin. Botanik yodgorliklarga yuz yillik daraxtlar, yo’qolib ketayotgan relikt o’simliklar kiradi. Bu yodgorliklarga Surxondaryo viloyatidagi, Urgut tumanidagi ming yillik chinorlarni kiritish mumkin. Poleontologik yodgorliklarga toshga aylangan organizm va qirilib ketgan hayvonlarning izlar qolgan joylar kiradi. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono’tdi (Temurlang) darasi, Ko’ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Astronomik tabiat yodgrliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto’g’ri foydlanish, ko’plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo’lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Madaniy – tarixiy resurslar. Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy – madaniy resurslari potensiali asosiy o`rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko’p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo’layliliga bog’liq. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya’ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklarasiyasida qo’yidagi takliflar bildirilgan:  Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy meros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo’lishga o’rgatish, hamda targ’ib qilish;  Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, me’yordan ortishiga yo’l qo’ymaslik lozim deb ta’kidlanadi. Madaniy – tarixiy resurslarga moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma’lum mintaqaning turistik qiziqish ob’ektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Landshaft yodgorliklariga ajoyib qoyalar, sharsharalar, daralar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono’tdi (Temurlang) darasi, Ko’ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Astronomik tabiat yodgrliklariga yirik meteoritlar tushib izi qolgan joylar kiradi. Tabiiy turistik resurslar orasida asosiy o’rinni rekreasiya resurslari egallaydi, ular mamlakat aholisini, hamda turistlarni dam olishi va davolanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Undan tashqari tabiiy resurslardan to’g’ridan – to’g’ri foydalanish natijasida bir qancha muammolar ham kelib chiqmoqda. Bunda tabiatdan noto’g’ri foydlanish, ko’plab qurilishlarni amalga oshirish tufayli bo’lmoqda. Natijada ekosistemalar muvozanati buzilib, ekologik muammolarni kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Madaniy – tarixiy resurslar. Ma’lum hududda turizmni rivojlantirishda u joyning tarixiy – madaniy resurslari potensiali asosiy o`rinni egallaydi. Turistik xizmatda madaniy – tarixiy resurslardan ko’p maqsadlarda foydalanish mumkin. Madaniy majmualarning jozibadorligi ularning tarixiy va tasviriy bahosiga, foydalanish qo’layliliga bog’liq. Mavjud resurslardan turizm faoliyatida intensiv foydalanish, ya’ni antropogen yukning oshib borishi natijasida tabiiy turistik resurslarning ifloslanishiga, tarixiy obidalarning tez buzilishiga olib keladi. Turizmga oid Gaaga deklarasiyasida qo’yidagi takliflar bildirilgan:  Turistlarni mamlakat ichkarisida yoki chet elda borgan joylarida madaniy meros va atrof – muhitni saqlashga, ularga nisbatan hurmatda bo’lishga o’rgatish, hamda targ’ib qilish;  Joylarda turistlarni qabul qilish darajasini aniqlash, me’yordan ortishiga yo’l qo’ymaslik lozim deb ta’kidlanadi. Madaniy – tarixiy resurslarga moddiy va madaniy turli yodgorliklari majmuasi, ma’lum mintaqaning turistik qiziqish ob’ektlari hisoblanadi. Mintaqalarning arxitektura yodgorliklariga boyligi turizmni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Ammo oxirgi paytlarda turistik oqimning oshishi ayrim muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi:  mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish ob’ektlari sifatida qayta tiklash;  tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish;  turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof – muhit saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma’suliyatini oshirish Turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy ob’ekt va yodgorliklar asosiy o’rinda turadi. «Madaniy meros» deyilganda qo’yidagilar tushiniladi: - Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g’orlar, yozuvlar; - Ansanbillar: ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o’zaro bog’langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambili; - Mehmondo’stlik joylari: inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan, o’ziga jalb qiluvchi o’ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi ro`yxatiga kiritiladigan ob’ektlarning quyidagi xususiyatlari hisobga olinadi: - Inson ijodining noyob namunalari; -Ajoyib madaniy, arxitektura ob’ektlari, hamda madaniy landshaftlarining alohida ahamiyatga ega hududlari; - Zamonaviy sivilizatsiyaning noyob namunalari, qurilishlari; - Inson tarixi bilan bog’liq binolar yoki arxitektura ansambillari, landshaftlari. Tabiatning noyob ko’rinishlarini butunjahon ro`yxatiga kiritiladigan xususiyatlari qo’yidagilardan iborat: - Yer taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; - Turli-tuman o’ziga xos ekosistemalar, landshaftlar; - Ma’lum mintaqaning o’ziga xos o’simlik va xayvonlari; - Kamyob biologik turlari. Bu resurslardan turizm maqsadida saqlashni quyidagicha amalga oshirish taklif qilinadi:  mavjud tarixiy joylar, binolar va yodgorliklarni turistik qiziqish ob’ektlari sifatida qayta tiklash;  tabiiy resurslarni muhofaza qilishni faollashtirish;  turistik ehtiyojni qondirish maqsadida atrof – muhit saqlash va yaxshilashda boshqaruv organlari ma’suliyatini oshirish Turistik resurslar ichida jahon ahamiyatidagi madaniy ob’ekt va yodgorliklar asosiy o’rinda turadi. «Madaniy meros» deyilganda qo’yidagilar tushiniladi: - Yodgorliklar: arxitektura binolari, arxiologik ahamiyatidagi joylar, ilmiy, madaniy va tarixiy ahamiyatga ega g’orlar, yozuvlar; - Ansanbillar: ilmiy, madaniy yoki tarixiy ahamiyatga ega o’zaro bog’langan binolar guruhi. Masalan, Registon ansambili; - Mehmondo’stlik joylari: inson yoki tabiat tomonidan yaratilgan estetik, etnografik, tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan, o’ziga jalb qiluvchi o’ziga xos joylar. Butunjahon madaniy merosi ro`yxatiga kiritiladigan ob’ektlarning quyidagi xususiyatlari hisobga olinadi: - Inson ijodining noyob namunalari; -Ajoyib madaniy, arxitektura ob’ektlari, hamda madaniy landshaftlarining alohida ahamiyatga ega hududlari; - Zamonaviy sivilizatsiyaning noyob namunalari, qurilishlari; - Inson tarixi bilan bog’liq binolar yoki arxitektura ansambillari, landshaftlari. Tabiatning noyob ko’rinishlarini butunjahon ro`yxatiga kiritiladigan xususiyatlari qo’yidagilardan iborat: - Yer taraqqiyotida geologik-geomorfologik jarayonlar asosida shakllangan yodgorliklar; - Turli-tuman o’ziga xos ekosistemalar, landshaftlar; - Ma’lum mintaqaning o’ziga xos o’simlik va xayvonlari; - Kamyob biologik turlari. Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar. Turizm – ko’plab iqtisodiyot tarmoqlarini o’z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo’lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. Shuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlari, qishloq xo’jaligi korxonalari transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o’zaro aloqada rivojlanadi. Mehnat resurslari. Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog’ligi va jismoniy kuchi, ma’lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o’rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida katta ahamiyatga ega. Turizm jahon xo’jaligining mehnat resurslarining ko’p talab qiluvchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm sohasidagi band ishchi kuchining o’ziga xos xususiyati shundaki, 80% mehnat resurslari malakasiz hisoblanadi. Ularning yarmidan ortig’i ayollarni tashkil qiladi. Undan tashqari turizm industriyasida yoshlar va chet el ishchi kuchidan keng foydalaniladi. Misol uchun Yevropa ittifoqi mamlakatlarida har bir uchinchi 16 yoshdan 21 yoshgacha bo’lgan o’smir turizmning xizmat ko’rsatish sohasidagi ishlaydi. Butunjahon mehnat tashkiloti turizmda bandlikni 3ta asosiy shakllarga bo’ladi: 1. Mavsumiy ish, bunda asosan sayyohlik mavsumida turistlar soni bir necha barobarga oshib ketadi, shunda qo’shimcha ishchi kuchiga talab oshadi. 2. To’liqsiz ish kuni, bu asosan rivojlangan mamlakatlarning mehmonxona va restoran xo’jaligidagi band ishchi kuchlari kiradi. Turli mamlakatlarda to`liqsiz ish kuni bilan ishlayotganlar butun mehmonxona biznesida band ishchi kuchlarining 12% dan 52% gacha tashkil etadi. 3. Vaqtinchalik ish bilan bandlik (dam olish kunlari, ko’rgazmalar tashkil etish) Ijtimoiy – iqtisodiy resurslar. Turizm – ko’plab iqtisodiyot tarmoqlarini o’z ichiga olgan, qurilishdan boshlab, transport xizmatigacha bo’lgan faoliyatning ixtisoslashgan turi hisoblanadi. Shuning uchun turizm sohasidagi band ishchilar sonini baholashni qiyinlashtiradi. Undan tashqari turizm iqtisodiyotning ko’plab tarmoqlari, qishloq xo’jaligi korxonalari transport vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, mebel ishlab chiqaruvchi korxona va boshqalar bilan o’zaro aloqada rivojlanadi. Mehnat resurslari. Turistik mahsulot ishlab chiqarish jarayonida insonlarning jismoniy va aqliy mehnati ishlatiladi. Bunda insonlarni sog’ligi va jismoniy kuchi, ma’lumoti hamda malakasi darajasi asosiy o’rinni egallaydi. Mehnat resurslarining miqdori, malakasi iqtisodiy omil sifatida katta ahamiyatga ega. Turizm jahon xo’jaligining mehnat resurslarining ko’p talab qiluvchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Turizm sohasidagi band ishchi kuchining o’ziga xos xususiyati shundaki, 80% mehnat resurslari malakasiz hisoblanadi. Ularning yarmidan ortig’i ayollarni tashkil qiladi. Undan tashqari turizm industriyasida yoshlar va chet el ishchi kuchidan keng foydalaniladi. Misol uchun Yevropa ittifoqi mamlakatlarida har bir uchinchi 16 yoshdan 21 yoshgacha bo’lgan o’smir turizmning xizmat ko’rsatish sohasidagi ishlaydi. Butunjahon mehnat tashkiloti turizmda bandlikni 3ta asosiy shakllarga bo’ladi: 1. Mavsumiy ish, bunda asosan sayyohlik mavsumida turistlar soni bir necha barobarga oshib ketadi, shunda qo’shimcha ishchi kuchiga talab oshadi. 2. To’liqsiz ish kuni, bu asosan rivojlangan mamlakatlarning mehmonxona va restoran xo’jaligidagi band ishchi kuchlari kiradi. Turli mamlakatlarda to`liqsiz ish kuni bilan ishlayotganlar butun mehmonxona biznesida band ishchi kuchlarining 12% dan 52% gacha tashkil etadi. 3. Vaqtinchalik ish bilan bandlik (dam olish kunlari, ko’rgazmalar tashkil etish) Sarmoya resurslari. Ishlab chiqarishning birinchi omillari yer va mehnat bo’lsa, ularni sarmoyalar asosida mehnat kuchi yordamida amlga oshiriladi. Sarmoya elementlari tasnifi mutaxasislar tomonidan quyidagicha belgilangan:  asosiy binolar: otellar, bar, restoran, klub va b.  yordamchi binolar: garaj, isitish sistemasi va b.  inshoot va qurilmalar: yo’llar, turistik poezdlar, sport maydonlari va b.  o’tkazgich qurilmalari: elektroo’tkazgichlar, quvurlar va b.  mashina va jihozlar: transfarmator, kompyuter va b.  transport vositalari: yengil avtomobil, avtobus va b. Turizm salmog’ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daromadining oshishiga, yangi ish o’rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to’g’ridan – to’g’ri yoki bilvosita bog’langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko’ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo’yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog’i ortib boradi. Turizm sohasida miqdor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma’lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya’ni xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofisiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta’minlash kata ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili ham ahamiyatga ega bo’lib, mehmonxona xo’jaldigida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. Turistik axborot resurslari. Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko’rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, ob’ekt to’g’risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxasislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega ob’ektlar bo’yicha ma’lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog’liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, xaritalar, tasviriy albomlar, Sarmoya resurslari. Ishlab chiqarishning birinchi omillari yer va mehnat bo’lsa, ularni sarmoyalar asosida mehnat kuchi yordamida amlga oshiriladi. Sarmoya elementlari tasnifi mutaxasislar tomonidan quyidagicha belgilangan:  asosiy binolar: otellar, bar, restoran, klub va b.  yordamchi binolar: garaj, isitish sistemasi va b.  inshoot va qurilmalar: yo’llar, turistik poezdlar, sport maydonlari va b.  o’tkazgich qurilmalari: elektroo’tkazgichlar, quvurlar va b.  mashina va jihozlar: transfarmator, kompyuter va b.  transport vositalari: yengil avtomobil, avtobus va b. Turizm salmog’ining yuqoriligi iqtisodiy tomondan daromadining oshishiga, yangi ish o’rinlarini yaratilishiga hamda kichik biznesni rivojlanishiga turtki bo’ladi. Turistik mamlakatlarda 50 foizdan ortiq mehnatga yaroqli aholi turizm sohasi bilan to’g’ridan – to’g’ri yoki bilvosita bog’langan. Agarda ularda turistlar kelishi qaysidir sababga ko’ra kamaysa, ishsizlar soni ortib boradi. Lekin yirik industrial mamlakatlarda turizm sohasida band aholi 5 foizdan ortmaydi, ammo turizmning dunyo bo’yicha rivojlanishi tufayli bu mamlakatlarda ham turizm sohasidagi band mehnat resurslarini salmog’i ortib boradi. Turizm sohasida miqdor jihatdan tahlil qilishdan tashqari, bandlikning sifat jihatdan tahlili ham mavjud. Ma’lumki turizmda asosan past malakali ishchilar, ya’ni xizmatchilar, yuk tashuvchilar, ofisiantlar ishlashadi. Bular bilan yuqori malakali gid – tarjimon, bosh oshpaz, menejerlar ham ishlashadi. Albatta bu sohani ham yuqori malakali mutaxasislar bilan ta’minlash kata ahamiyatga ega. Turizmda band ishchilarning jinsiy tahlili ham ahamiyatga ega bo’lib, mehmonxona xo’jaldigida ayol ishchilarning ulushi 50 foizdan ortiq. Turistik axborot resurslari. Sayohat vaqtida yoki unga tayyorgarlik ko’rishda turistlar ehtiyojidan kelib chiqib, ularga beriladigan ma’lum hudud, ob’ekt to’g’risidagi ma’lumotlar majmuasi turistik axborot resurslari hisoblanadi. Mutaxasislar turistik axborot resurslariga turistik marshrutda joylashgan hamda tarixiy, ilmiy ahamiyatga ega ob’ektlar bo’yicha ma’lumotlarni kiritishadi. Undan tashqari turizm ahamiyatiga ega shaharlar, qishloqlar, tabiat manzaralari ularga bog’liq afsona va qissalar, har xil adabiyotlar, xaritalar, tasviriy albomlar, rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko’pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste’molchilarga barcha ma’lumotlarni etkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun informasiya asosiy o’rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko’p bilsa, sayohatini samarali o’tkazadi. Albatta har qanday turist ma’lum vaqt oralig’ida iloji boricha ko’proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma’lumotlarga yetarli darajada ega bo’lishi kerak. Axborot beruvchi resurslarga Internet tarmog’i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy ob’ektlar – inson va ijodlari, nomoddiy ob’ektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy ob’ektlar bo’lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. Naorat savollari: 1.Turistik resurslarning mohiyati nimadan iborat. 2. Turistik resurslar tasnifiga qanday yondoshuvlar mavjud. 3. Turistik resurslarning qanday turlari mavjud. 4. Tabiiy turistik resurslarning xususiyatlarini ayting. 5.Ijtimoiy – madaniy turistik resurslarning xususiyatlarini ayting. rasmlar, audio – video mahsulotlarni ham kiritishadi. Ko’pgina shaharlarda turistik axborot beruvchi markazlar ishlab turibdi, ular iste’molchilarga barcha ma’lumotlarni etkazib berishadi. Umuman olganda hozirgi kunda turistlar uchun informasiya asosiy o’rinni egallaydi. Chunki turist borayotgan joyi haqida qancha ko’p bilsa, sayohatini samarali o’tkazadi. Albatta har qanday turist ma’lum vaqt oralig’ida iloji boricha ko’proq joylarga borishga harakat qiladi. Buning uchun u albatta ma’lumotlarga yetarli darajada ega bo’lishi kerak. Axborot beruvchi resurslarga Internet tarmog’i, adabiy va tasviriy nashrlar hamda xalq etnoslari, afsonalari ham kiradi. Axborot tashuvchilar moddiy ob’ektlar – inson va ijodlari, nomoddiy ob’ektlar – turli axborot manbalari hisoblanadi. Diniy turizmda moddiy ob’ektlar bo’lib, monax va dindorlar, ekskursiya olib boruvchilar, hamda diniy markaz va shaharlarning fotosi, kartasi, sxemalari hisoblanadi. Naorat savollari: 1.Turistik resurslarning mohiyati nimadan iborat. 2. Turistik resurslar tasnifiga qanday yondoshuvlar mavjud. 3. Turistik resurslarning qanday turlari mavjud. 4. Tabiiy turistik resurslarning xususiyatlarini ayting. 5.Ijtimoiy – madaniy turistik resurslarning xususiyatlarini ayting.