Mintaqalarning turistik resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini baholash Reja: 1. Mintaqaviy turizmning alohida ajralib turuvchi asosiy belgilar. 2. Mintaqaviy turizmdan samarali foydalanishda, ularni baholashni ahamiyati. 3. Turistik resurslarni miqdor va sifat jihatidan baholash. 4. Mintaqaviy turizmni turizm maqsadida baholashni tashkil etish. 5.1. Mintaqaviy turizmning alohida ajralib turuvchi asosiy belgilar. Hozirgi vaqtda ko’pgina tarmoqlar kabi turizm industriyasi ham tez rivojlanib bormoqda. Turistik biznesni mavjud kapital, texnologiya, hamda malakali ishchi – xodimlar orqaligina shakllantirib bo’lmaydi. Buning uchun birinchi navbatda turistik resurslarga ega bo’lish lozim. Turistik resurslarning asosini rekreasiya resurslari tashkil etadi. Rekreasiya resurslari bu - turli komponentlar birikmasidan iborat, insonning dam olishi va davolanishi ehtiyojlarini qondirishda xizmat qiladigan vositalardir.Kelib chiqishi va foydalanish xususiyatlariga ko’ra rekreasion resurslar ikki guruhga ajratiladi: tabiiy va antropogen rekreasion resurslar. Tabiiy rekreasion resurslarga, hududiy tabiiy komponentlar birikmasidan iborat, go’zal tabiat go’sha(landshaft)lari kiradi. Ular daryo, ko’l, dengiz bo’ylari, tog’ etaklaridagi o’simlik dunyosi, xilma – xil manzarali joylar, mineral suvli shifobaxsh maskanlar bo’lishi mumkin. Undan tashqari aholining dam olishi, sport bilan shug’ullanishi, ov qilishi imkoniyatlari uchun keng hududlar, shahar atrofidagi yashil mintaqalar, park va bog’lar yoki qo’riqxona va milliy bog’lar ham tabiiy rekreasiya resurslaridir. Turli davrlarda inson aql – zakovati bilan yaratilgan tarixiy, arxeologik va san’at obidalari, yodgorliklar, muzeylar hamda rekreasiya maqsadida foydalish mumkin bo’lgan ijtimoiy ob’ektlar, antropogen rekreasiya resurslariga kiradi. Undan tashqari, rekreasion resurslarni qo’yidagi asosiy belgilariga ko’ra ajratish mumkin:  landshaft – iqlimiy xususiyati;  tabiiy resurslar potensial zahirasi;  jozibadorlik va sayyohlik ahamiyati;  qo’laylik va foydalanish imkoniyati;  manzara va ekologik xususiyati;  ijtimoiy – demografik xususiyati. 5.2. Mintaqaviy turizmdan samarali foydalanishda, ularni baholashni ahamiyati. Turistik resurslar turli tabiiy, madaniy – tarixiy, hamda ijtimoiy – iqtisodiy ob’ektlar ko’rinishida bo’lib, turistik xizmatlar ko’rsatishga asos bo’la oladigan resurslarga aytiladi. Undan tashqari, turistik resurslar turistik mahsulotlar yaratishga asos bo’ladigan tabiiy hamda, insonlar tomonidan yaratilgan ob’ektlar majmuasidan iborat. V.S.Bogolyubov va V.P.Orlovskayalar (Ekonomika turizma. M.2005,151b.) turistik resurslarda alohida ajralib turuvchi qo’yidagi asosiy belgilarni ajratishgan:  Qo’laylik (jozibadorlik);  Iqlimiy sharoit;  O’rganganlik darajasi;  Sayyohlik ahamiyati;  Manzara va ekologik xususiyatlari;  Ijtimoiy – demografik xususiyatlari;  Potensial zahirasi;  Foydalanish imkoniyati va boshqalar. Turistik resurslardan sog’lomlashtirish, turistik, sport va tanishuv maqsadida foydalaniladi. Undan tashqari turistik resurslarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin: tabiiy va infrastrukturali. Turistik biznesni rivojlanishida yuqoridagi ikki guruhni ham ahamiyati yuqori. Har qanday yuqori turistik resurs potensialidan, kommunikasiya, aloqa vositalari, xizmat ko’rsatish sohalarisiz foydalanib bo’lmaydi. Har bir hududda turizm shakllanar ekan, bu hududda turizm faoliyatida foydalanilayotgan turistik resurslar mavjud bo’ladi. Bu resurslarni turizmni tashkil etish asosi desak bo’ladi. Lekin, har bir hududning resurs salohiyati resurslarning miqdor va sifat jihatiga ko’ra farq qiladi. SHu sababli turistik resurslarni har jihatdan o’rganish, baholash, umuman olganda turizm faoliyatida foydalanish imkoniyatlarini, tahlil etish ma’lum mintaqada turizmni rivojlantirish istiqbolini belgilaydi. SHu sababdan mavjud turistik resurslardan turizm faoliyatida foydalanishda ularni har jihatdan baholash o’ta muhimdir. Turistik resurslarni baholash bo’yicha ham turli yondoshuvlar mavjud. Turistik resurslarning iqtisodiy bahosi bevosita resurs turiga, uning sifatiga, joylashuviga, foydalanish texnologiyasiga hamda atrof – muhit holatiga bog’liq. Hozirgi kunda turistik resurslardan to’laligicha foydalanish uchun turistik resurslarni atroflicha tahlil etish va baholash katta ahamiyatga ega. Bunda ularni baholash asosiy o’rinni egallaydi. Baholash orqaligina ulardan foydalanish, muhofaza qilish me’yorini o’rnatish mumkin. 5.3. Turistik resurslarni miqdor va sifat jihatdan baholash Turistik – rekreasiya resurslarini mutaxasislar asosan miqdor va sifat jihatdan baholashni taklif etishgan. Miqdor jihatdan baholashda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo’lgan turistik resurslar hisobi olinadi hamda baholashda qo’yidagi xislatlar hisobga olinadi: 1. Zahira ko’rsatgichi, ya’ni hududiy rekreasion tizimning qabul qilish potensiali; 2. Mavjud resurslarni maydon ko’rsatgichi, ulardan rekreasiya maqsadida foydalanish imkoniyati; 3. Rekreasiya resurslaridan mavsum sifatida foydalanishning davomiyligi. Bu bahoni Samarqand viloyati misolida ko’radigan bo’lsak, birinchi navbatda viloyatning turistik ob’ektlarini o’rganishimiz lozim. Quyida viloyatning turistik ob’ektlari 4 - jadval asosida ko’rsatilgan. jadval - 4 Samarqand viloyatining turistik ob’ektlari1 Tumanlar Turistik ob’ektlar nomi Samarqand shahri Ulug’bek abservatoriyasi, Xo’ja Doniyor payg’ambar ziyoratgohi, Ishratxona, Qadimiy Siyob arig’i, Afrosiyob arxeologik muzeyi va xarobalari, Xazrati Xizir masjidi, SHohi – Zinda majmuasi, Bibixonim ansambli, Siyob bozori, Registon ansambli, Al- Motrudiy maqbarasi, Ruhobod maqbarasi, Amir Temur maqbarasi, shahar bosh jom’e masjidi, O’lkashunoslik muzeyi, Samarqand bosh tarixiy muzeyi,. Universitet xiyobonidagi qadimiy chinorlar va boshqa daraxtlar, Alisher Navoiy muzeyi, SamDU arxeologik, zoologik muzeylari, shahar istirohat bog’lari, shifobaxsh chashma buloqlar, qadimiy mahallalar. Samarqand tumani Xo’ja Ahrori Vali Ziyoratgohi, Mironqul, Sazag’on, Ohalik Dam Olish Maskanlari, Ohalik tog’i soyliklaridagi xushmanzara dam olish maskanlari, milliy an’analar, yog’och o’ymakorligi, metallga ishlov berish, milliy urf odatlar. Urgut tumani CHor chinor, chinorlar va buloqlar, G’ovsul A’zam ziyoratgohi, Xo’jabtol ota, Miqqilloq tosh, Teshiktosh, Qaynar, SHirvog’ota ziyoratgoh va dam olish maskanlari, «Toshqo’y» tabiiy haykali, Bug’jamatosh, Toshkelinchak, Go’rimor tabiiy tosh shakllari, 1 Manba: A.S.Soliev,M.R.Usmonov Turizm geografiyasi. Samarqand-2005. Lev, Qaynarbuloq, Rohatbuloq buloqlari, Omonqo’ton dam olish maskanlari, Eski davon yo’llari, taxti Qorachabegim saroyi xarobolari va b. Bulung’ur tumani Qadimiy Tuyatortar kanali, Fozil Yo’ldosh o’g’li uy muzeyi, xalq etnografik folklor ansambllari, mahalliy hunarmandchilik va b. Jomboy tumani Xolvoyi qishlog’idagi qadimiy chinorlar, Zarafshon daryosi va uning Oqdaryo va Qoradaryoga ajralishi, Zarafshon qo’riqxonasi, xalq milliy an’analari va urf-odatlari. Ishtixon tumani Qoradaryo sohillari, shayxlar qo’rg’oni xalq milliy san’ati, milliy an’analar, urf-odatlar va b. Kattaqo’rg’on tumani Kattaqo’rg’on suv ombori, Andoqiy ziyoratgohi va bulog’i, «cho’kkan tuya» shaklidagi tabiiy yodgorliklar va milliy an’analar. Narpay tumani Qo’chqorli ota ziyoratgohi, Qo’tirbuloq dam olish maskani, shifobaxsh bulog’i va avliyo baliqlari, Qo’shtepa ikkita tabiiy tosh tepalik va milliy an’analar. Nurobod tumani Xazrati Dovud ziyoratgohi va g’ori, Tim qishlog’idagi qadimiy archalar, Qarnobcho’l ekolandshaftlari, xalq hunarmandchiligi, jumladan jun yigirish, gilam to’qish, ko’pkari o’yinlari, milliy kurash, qadimiy sardobalar va b. Oqdaryo tumani Mahdumi A’zam Dahbediy ziyoratgohi, Oqdaryo daryosi sohillari dam olish maskanlari, Miyonqol oroli ekolandshafti, xalq milliy an’analari. Payariq tumani Imom Buxoriy masjid majmuasi va ziyoratgohi, Navro’ztepa, G’ilmonsoytepa, Oqtepa tabiiy tepaliklari, xalq milliy an’analari va b. Pastdarg’om tumani Qadimiy Darg’om kanali dam olish maskanlari, milliy an’analar, milliy kurash, ko’pkari o’yinlari va b. Paxtachi tumani Dobussiya qal’a xarobalari, Zarafshon daryosi sohillari dam olish maskanlari, qadimiy sardobalar. Tayloq tumani Tayloq ota qo’rg’oni ziyoratgohi, jom’e masjidi, istirohat bog’i, Bandikushon ziyoratgohi va b. Qo’shrabod tumani Tog’ oldi dam olish maskanlari, Qaynar avliyo bulog’i, milliy an’analar, urf-odatlari, mlliy dostonchilik, baxshichilik, Ergash Jumanbulbul o’g’li dostonchilik maktabi va b. Jadvaldan ko’rish mumkinki, qanchalik hudud turistik ob’ektlarga boy hisoblansa, turistik mahsulotlar turini ko’paytirish imkoniyati yaraladi. Har bir hudud ma’lum tur turistik resurslarga ega bo’ladi. Qaysidir hudud tarixiy obidalarga boy hisoblansa, ayrimlari tabiiy turistik ob’ektlarga boy hisoblanadi. Turistik faoliyatda barcha turistik resurslardan bir zaylda foydalanib bo’lmaydi, chunki ob’ektlarning joylashishidagi qo’layligi, jozibadorligi turlicha. SHuning uchun turistik resurslarni sifat jihatdan baholash muhim sanaladi. Sifat jihatdan baholashda qo’yidagi belgilar e’tiborga olinadi: ta’sirchanligi, ulug’vorligi, joylashuvidagi qulaylik, atrof-muhit holati, tabiiy rekreasiya resurslarining o’ziga jalb qilish qobiliyati va boshqalar. Turistik – rekreasiya resurslarini mamlakat milliy boyligi sifatida baholash lozim. YUqoridagi jadvaldan foydalanib, Samarqand viloyati tumanlarini turistik resurslarini sifat jihatdan baholash mumkin. Agarda shartli ravishda besh balli tizimda baholasak, tabiiy turistik resurslari imkoniyati bo’yicha Samarqand shahri, Samarqand tumani, Urgut tumani - 5 ballga, Nurobod va Qo’shrabod tumani - 4 ballga, Pastdarg’om, Paxtachi va Tayloq tumanlari – 2 ballga teng. Tarixiy obidalar va diniy qadamjoli ob’ektlarga ega hududlar imkoniyati bo’yicha, Samarqand shahri va tumani – 5 ballga, Payariq va Urgut tumani – 4 ballga, Bulung’ur va Qo’shrabod tumanlari – 1 ballga baholash mumkin. Milliy etnografik va madaniy obidalar resurslari bo’yicha Samarqand shahri va Kattaqo’rg’on tumanlari – 5 ballga, Nurobod, Oqdaryo va Urgut tumanlari – 4 ballga, qolgan tumanlarni - 3 ballga baholash mumkin. YUqoridagi ma’lumotlar asosida aytish mumkinki, Samarqand shahri va tumani, Urgut va Payariq tumanlari turistik resurslarga boy hisoblansa, ayrim tumanlarning turistik resurs imkoniyati kam. SHu jihatdan tumanlarning turistik resurslari potensialini uch kategoriya (yuqori, o’rtacha, past) asosida baholash ham mumkin. Bu yerda, Samarqand shahri va tumani, Urgut va Payariq tumanlari yuqori kategoriyaga, Nurobod, Kattaqo’rg’on, Narpay va Oqdaryo tumanlari o’rtacha kategoriyaga, qolgan tumanlarni past kategoriyaga kiritish mumkin. Tabiiy resurslarni baholashni bir qancha turlari mavjud. Bular: texnologik – rekreasiya faoliyatining u yoki bu turiga resurslarning funksional yaroqliligi, fiziologik – shinam, qo’laylik darajasiga ko’ra, psixologik – estetik xususiyatiga ko’ra baholanadi. Bu baholashga misol tariqasida qo’yidagi 2 – jadvalni ko’rsatish mumkin. jadval - 5 Tog’ chang’isi uchishni tashkil etish uchun relef bahosi (Ye.V.Koltovoy, 1998) Rekureasi ya bahosi Trassa balandli gi, m Mehmonxo na va trassa orasidagi masofa, km Trassa uzunli gi, m O’rtac ha aylana, gradus Qiyalik yuzasini ng xususiya ti Kuchki xavfi Qo’lay sharoit 1000- 2500 1 1000 12-18 Toshli hududnin g yuzasi tekis hamda mustahka m Ayrim kuchli qor yog’ishid an keyin bo’lishi mumkin Qisman qo’lay 1000;250 0-3000 1-5 200- 1000 18-20; 10-12 Toshli hududnin g yuzasi qisman tekis, lekin qo’shimc ha Kuchli qor yog’ishid an keyin bo’lishi mumkin ravishda hamda mustahka m Qo’lay emas 3000- 4000 5-30 50-200 5-10; 20-25 Tez-tez bo’lib turadi Umuman olganda, mintaqalarni turistik resurslarini baholash orqali, bu mintaqalarda turizm industriyasini shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlarini belgilash mumkin. SHunday ekan, turistik resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlarini tahlil etish katta ahamiyat kasb etadi. 5.4. Turistik resurslarni miqdor jihatdan baholashni tushuntiring. Ekoturizmning rivoji natijasida uning uch asosiy xususiyati paydo bo’lib, ular mahalliy aholining ma’naviy kayfiyatiga, iqtisodiy ahvoliga to’g’ridan-to’g’ri yoki boshqa jihatdan o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bo’larga quyidagilar kiradi: 1. Ijtimoiy xususiyati 2. Iqtisodiy xususiyati 3. Ekologik xususiyati Ijtimoiy jihatdan olib qarasak, ekoturizmning ijobiy tomoni shundaki, u mahalliy aholiga o’zining yurti tabaitini muhofaza qilgani uchun unga iqtisodiy samara beradi, ularni muhofaza etilayotgan hududlarida hamkorlikda ish olib borishga imkoniyat beradi. Ko’pincha muhofaza etiladigan hududlarni asosiy muammolari mahalliy aholining muhofaza etiladigan tabiat hududlari bilan o’zlari yashaydigan joy lardan foydalanish uchun kurashi natijasida kelib chiqadi. Ekoturizm qishloq aholisi uchun, ularning iqtisodiy manfaati uchun kurashda, tabiatning nodir burchaklarini saqlab qolgan taqdirda, undan maxsus foydalanish yo’li bilan iqtisodiy foyda olish yo’lini ko’rsatadi. Lekin, mahalliy aholi o’rtasida ularning olayotgan iqtisodiy foydasi o’sha yerning tabaiatini saqlanishi bilan chambarchas bog’liqligini chuqur tushuntirish ishlari olib borish yo’li bilan isbotlash kerak. YAngi ochilayotgan qo’riqxonalar xududida hamisha ma’lum miqdorda shu yerda yashab turgan aholi qoladi. Masalan, Kitob geologik qo’riqxonasi hududida ayrim qishloqlar qolib ketgan. Qishloqlarning ko’p sonli aholisi azaldan qo’riqxona maydonida dehqonchilik yoki mol boqish bilan shug’ullangan. Qo’riqxona chegarasi aniqlangan vaqtda charvachilik bilan shug’ullanayotgan aholiga ikki shart qo’yiladi, birinchidan qo’riqxona maydonidan tashqariga chiqib yangi turar joyga ko’chish, ikkinchidan, ularni shu vaqtga qadar shug’ullanib kelgan dehqonchilik yoki charvachilik ishlarini qat’iy taqiqlash. CHunki qo’riqxona talabiga asosan, qo’riqxonalar va ularning muhofaza mintaqalarida ularga aloqasi bo’lmagan har qanday xo’jalik ishlari olib borish taqiqlanadi. Qo’riqxona maydonida ekoturistik marshrutlar tashkil etish yoki turistlar talabi asosida, turistik iste’molni qondirish, tabiatni o’rganish, tabiat ekosistemalarini muhofaza etishda o’z hissasini qo’shish yo’li bilan, mahalliy aholining qiziqishini himoya qilgan holda, alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarda turizm ishlarini olib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ekoturizmning rivoji natijasida O’zbekistonning janubiy – g’arbiy hududida tabiatni muhofaza etish ishlari rivojlanadi, qo’riqxona hududida joylashgan qishloq aholisi ish bilan ta’minlanib, sifatli turistik faoliyat atrof muhitga zarar yetkazmagan holda olib boriladi, turistik bozor tarkib topadi va qishloq joylarida yangi ish joylari tashkil etiladi. Turizm xalq xo’jaligi tarmoqlarini rivojiga ijobiy ta’sir etadi, turistik infrastruktura shakllanishi va rivojini tezlashtiradi, ishlab chiqarish kuchlarini bir tekis joylashishiga va xizmat ko’rsatish tarmoqlari faqatgina aholi zich joylashgan yuqori rivojlangan hududlardagina emas, iqtisodiy zaif rivojlangan hududlarga ham ta’sir etadi. Iqtisodiy jihatdan, turizmning iqtisodiy rivojlangan davlatlarda amaliy ahamiyati ko’pchilikka tanish. Turistik faoliyat natijasida kelayotgan iqtisodiy foyda, ko’p sabablar natijasida paydo bo’ladi va yuqori miqdorlarga yetishi mumkin. Turistik resurslardan tashqari, bu yerda katta rolni turizm infrastrukturasi, reklama, xizmat ko’rsatish, kelayotganlar soni, turistlarning iqtisodiy darajasi, soliqlar va boshqalar egallaydi. Qo’riqxonalar va milliy bog’lar rekreasion funksiyasini ekologik baholash ma’lum murakkablikka ega. U qo’riqxona yoki milliy bog’ga kelayotgan turistlarning xizmat ko’rsatishdagi ekologik samaradorligi bilangina emas, balki kelayotgan foyda bilan ham o’lchanadi. Masalan, «Azchek» va «Teberda» turistik