Mintaqaviy turizmning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, ularning turizmni rivojlantirishdagi ahamiyati Reja: 1. Mintaqaviy turizmning iqtisodiy mazmuni va iqtisodiyotdagi ahamiyati. 2. Mintaqaviy turizmning ijtimoiy mazmuni va uning jamiyatdagi shakllanishi va rivojlanishidagi o‘rni. 3. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida mintaqaviy turizmning ahamiyati. 4. Mintaqaviy turizmning mahalliy aholi hayotiga ijobiy ta’siri. 2.1. Mintaqaviy turizmning iqtisodiy mazmuni va iqtisodiyotdagi ahamiyati. Turizm bugungi kunda jahondagi eng ko’p foyda keltiruvchi sohaga aylandi. So’nggi yillarda uning jahondagi tovarlar va xizmatlar savdosining 10 % to’g’ri kelmoqda. SHuning uchun ko’pgina mamlakatlarda bu sohaga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O’zbekistonda ham turizmni rivojlantirishga davlat darajasida qarab, barcha imkoniyatlarni ishga solmoqda. Mamlakatimiz turizmni rivojlantirishning barcha imkoniyatlariga ega. Birinchi navbatda, turistik resurslarga boyligi buning tasdig’idir. Albatta turizmni shakllanishi va rivojlanishi turistik resurslarning salohiyatiga bog’liqdir. Mamlakat qanchalik turli – tuman turistik resurslarga ega bo’lsa, turizmni rivojlanishi shuncha oson kechadi. Turistik resurslarning turizmdagi ahamiyati uning ijtimoiy – iqtisodiy mazmunidan kelib chiqadi. Turizm ijtimoiy sohaning bir qismi bo’lib, uning asosiy faoliyatlarida iste’molchiga iste’mol jarayonida moddiy va nomoddiy muhitni yaratish uchun xizmatlar qilish, dam olish va faoliyat ishlarini o’zgartirish, almashtirish uchun sharoitlar yaratish, sog’liqni muhofaza qilishni ta’minlash, shuningdek, aholining umumiy ma’lumoti va madaniy – texnik darajasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda turistik resurslar orqali dam olishni tashkil qilish, insonning hayotiy kuchlarini tiklash, bo’sh vaqtdan unumli, to’g’ri foydalanish ta’minlanadi. SHuningdek, turistik resurslar shaxsning rivojlanishida, barkamolligida, sayohatchining intellektual darajasini oshirishda, asabiy holatini yaxshilashda, shaxs sifatida tavsifini berishda xalqaro, davlatlararo va va shaharlararo munosabatlariga ijobiy ta’sir qiladi. Undan tashqari turistik resurslar turizmni ijtimoiy samaradorligini ta’minlaydi. Bu soha bevosita aholining ijtimoiy sohaga muhtoj qatlamini, ya’ni maktab o’quvchilarini, nafaqaxo’rlarni, talaba – yoshlarni, nogironlarni, keksa nuroniylari kabi aholining shunday toifasini sayohat qildirish tushuniladi. Eng muhimi ushbu sohaga qo’yilgan investesiya foyda uchun emas, balki ijtimoiy qo’llab – quvvatlash uchun mo’ljallangan bo’ladi). Aholining salomatligi va atrof-muhit sifati o’rtasida bevosita va bilvosita aloqalar mavjud. Masalan, Jahon sog’liqni saqlash tashilotining ma’lumotlariga ko’ra, axoli salomatligi 50-50% ularning iqtisodiy ta’minoti va yashash tarzi, 18-20 % atrof muhitning holatiga, 20-30% tibbiiy xizmat darajasiga bog’liq bo’ladi. Xavoning ifloslanishi aholi salomatligining 43-45 % yomonlashuviga sabab bo’ladi. Zamonaviy gigiena fani atrof-muhitning ifloslanishi aholi kasallanishining o’rtacha darajasi 20% ga oshishini aniqlagan. Bunday vaziyatda rekreasiya faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning muhim tarmog’iga aylangan bo’lib, u aholining ishdan bo’sh vaqtidan foydalanishni yaxshilashga va dam olishini tashkil etishga xizmat qiladi. Rekreasiya inson tamonidan yuqori baholanadigan va ijtimoiy natija beradigan keng yo’nalishni qamrab oladi. Unda dam olish va sog’lomlashtirish, bilish va ijod, odamlar va tabiat bilan tanishish, ta’lim va tarbiyani takomillashtirish va boshqalar birgalikda o’z ifodasini topadi. Bunday ehtiyojlarni qondirish, sog’lomlashtirish, umrni o’zaytirish, insonning jismoniy va ma’naviy darajasini oshirish, shaxsni barkomallashtirish, bilim va malakalarni oshirish va boshqa qator ijtimoiy natijalarga erishishga imkon beradi. Tabiiy omillarga asoslangan rekreasiya faoliyati (turizm )shahar va qishloq aholisi orasida keng tarqalgan kasalliklarning ommaviy profilaktik vositasi hisoblanadi. U faqatgina ish qobiliyatini tiklashni va mehnat unumdorligini oshirishnigina ta’minlab qolmay, balki 20-50 % ga yurak-tomir, asab, nafas olish, oshqozon, suyak kasalliklari patologiyasi paydo bo’lishining oldini olishni ta’minlaydi. O’zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o’ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg’ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog’ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog’ daryolariga boy. Tog’ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko’pligi, ajoyib tog’ manzaralari nafaqat O’zbekiston fuqarolarining, balki Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston kabi qo’shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm ob’ektlariga aylanishiga imkon beradi. O’zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko’plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. CHimyon va To’rtko’l kabi tog’ - chang’i sportini rivojlantirish mumkin bo’lgan bir qancha tog’ maskanlari mavjud. Baland qorli tog’lar alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog’ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. SHifobaxsh giyohlarning ko’pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o’simliklar yig’ish uchun turlarni tashkil etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko’plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg’otadi. Turistik resurslar xalq madaniyati, urf-odatlari, rusumlari, ma’naviyatini ko’rsatuvchi, belgilovchi milliy boylikdir. Xattoki, buyuk sohibqiron bobomiz Amir Temur “Bizni qudratimizni bilmoqchi bo’lsangiz, biz qurdirgan inshootlarga boqing” deb bejiz ta’kidlamagan. Ana shu qadimiy arxitektura yodgorliklari, madaniy ob’ektlar hamda atrof-muhit, tabiatning qay ahvolda ekanligiga qarab o’sha joyning aholisining ma’naviy-madaniy darajasini belgilash mumkin. 2.1 Mintaqaviy turizmning ijtimoiy mazmuni va uning jamiyatdagi shakllanishi va rivojlanishidagi o‘rni. Turizmni barqaror rivojlanishida turistik resurslarning iqtisodiy mazmuni yotadi. Hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlarda turizm milliy iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim omili hisoblanmoqda. Hozirgi davrda jahon xo’jaligida bu sohada band ishchi kuchining ulushi yildan – yilga oshmoqda. Butunjahon sayyohlik va turizm kengashi (World Travel and Tourism Council) ma’lumotlariga ko’ra 1996 yil turizm sohasida 225 mln. ish o’rni mavjud bo’lgan bo’lsa, 2006 yilga kelib, yana 130 mln. ish o’rni ortdi. Hozirgi vaqtda turizm sohasida jahondagi mavjud har 10 ta ishchi kuchining biri band. Ayrim mamlakatlarda bu ko’rsatgich yanada yuqori. Masalan, Ispaniyada turizm sohasida iqtisodiy faol aholining 8,3 foizi, Barbadosda – 10,5 foizi, Maltada – 15 foizidan ortig’i band. Turizm ham respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi, sanoat, transport va boshqa makroiqtisodiy tarmoqlar qatori o’zining munosib o’rniga ega bo’lishi uchun yetarlicha resurslarga ega. Mamlakatimizda turizmni rivojlantirish imkoniyatlari bo’yicha Markaziy Osiyo davlatlari ichida yetakchi hisoblanadi. Turizm turistlar ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Mutahassislar turistlarni 6 ta asosiy ehtiyojlarini ajratadi: 1. Rekreasiya, dam olish 2. Og’ayni va tanishlarini ko’rish bo’yicha; 3. Ish va professional maqsadlar bo’yicha; 4. Davolanish; 5. Diniy va ziyoratchilik bo’yicha; 6. Insonlarning jismoniy, iqtisodiy va ruhiy ehtiyojlaridan kelib chiqib va boshqa maqsadlar bo’yicha. YUqoridagi ehtiyojlarni qondirishga turistik faoliyatni amalga oshirish yotadi. Bu o’z navbatida iqtisodiy turizm hisoblanib, uni qo’yidagilar asosida shakllantiriladi: - turistik xizmatlarni ishlab chiqish; - turistik mahsulotni shakllantirish; - turistik mahsulotni sotish; - turistik ehtiyojni qondirish. Turizm iqtisodiy kategoriya bo’lib, davlatlardan kelgan turistlarga mahalliy xizmatni sotadi, o’z ishchilariga ish-joy sharoitini yaratadi, kirib kelayotgan valyutadan daromad oladi. Bir tomondan turizm sohasi turistlarga bevosita xizmat qiluvchi tarmoqni taklif qiladi, ikkinchi tomondan turizm bozoriga yo’naltirilgan xizmat qilish va moddiy ishlab chiqarish kabi bir-biriga qo’shilgan tarmoqlarning o’zaro bog’langan tizimni belgilaydi. Turizm – bu ishlab chiqarish va iste’molchining yakdil jarayonidir. Iste’mol ob’ekti turistik tovar va xizmatlar hisoblanib, iste’mol davrida iste’molchining bu tovarlar va xizmatlar qoniqtirishi lozim. Bunda turizmning iste’mol qiymati foydali buyumlar tovarlar, qulaylik va tabiat manzaralari va xizmatning har xil usulidan kelib chiqadi. Turistik iste’mol bir tomondan tovarga va pullik xizmatga ega bo’lishi, ikkinchi tomondan tovarlar ko’rinishiga ega bo’lmagan joy, yaxshi muhitni o’z ichig oladi. Turizmni iqtisodiy samarali keluvchi turistlar soni bilan bevosita bog’liq. Turistlar sonni oshib borishi bilan, turizm orqali kelayotgan daromad ham oshib boradi. O’z navbatida turistlar sonini oshishi turistik qiziqshni orttiradigan ob’ektlarga turistik resurslarga bog’liqdir. Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantrish evaziga o’z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqaro aloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko’payadi va h.k. Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo’ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli shou dasturlarda qatnashadilar. Bularning hammasi naqd pul, ko’p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo’lsa, valyuta tushumining ko’payishini ta’minlaydi. SHu sababdan turistik resurslarning turizm faoliyatida iqtisodiy mazmuni oshib boradi. SHunday qilib, turistik resurslar iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bulardan tashqari resurslar mamlakat hayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Buning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo’ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o’zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar. Turistik resurslarning iqtisodiy ahamiyati yana shundan iboratki, mamlakat tabiati ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakat ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug’diradi, suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun harakat qilinib, turistlarni jalb qilinadi. 3. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida mintaqaviy turizmning ahamiyati O’zbekistonning qulay iqlim sharoitlari va o’ziga xos landshaftini inobatga olganda sport va ekologik turizmning rivojlanishi uchun barcha asoslar mavjud. Farg’ona vodiysi va Toshkent viloyati ajoyib tog’ tizimlari, gullagan vodiylar va ajoyib tog’ daryolariga boy. Tog’ning toza havosi, yil davomida quyoshli kunlarning ko’pligi, ajoyib tog’ manzaralari nafaqat O’zbekiston fuqarolarining, balki Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston kabi qo’shni mamlakatlarning aholisi ham tashrif buyuruvchi turizm ob’ektlariga aylanishiga imkon beradi. O’zbekiston hududida mineral suvlarning turli xil turlari keng tarqalgan, mamlakatdagi 300 dan ortiq shifobaxsh yer osti mineral suv manbalariga ko’plab odam tashrif buyuradi. Hozirgi kunda bu manbalardan 121 tasi faoliyat yuritmoqda. CHimyon va To’rtko’l kabi tog’ - chang’i sportini rivojlantirish mumkin bo’lgan bir qancha tog’ maskanlari mavjud. Baland qorli tog’lar alpinizm, speleoturizm, daryo turizmi kabi turli tog’ turizmi turlarini amalga oshirish imkonini beradi. SHifobaxsh giyohlarning ko’pligi turli xil ekologik turlar, turli giyohlar va o’simliklar yig’ish uchun turlarni tashkil etishga ikmoniyat yaratadi. Bu esa ko’plab chet ellik turistlar orasida qiziqish uyg’otadi. Turizmning hozirgi holatini baholar ekanmiz, shuni qayd etish muhimki, O’zbekistonda infratuzilmaning rivojlanish darajasi chet ellik turistlarning ehtiyojlarini to’liq qondira olmayapti. Infratuzilmaning rivojlanmaganligiga raqobat va takomillashishni rag’batlantirish imkonini bermagan avvalgi ma’muriy- buyruqbozlik tizimi sababchi hisoblanadi. Infratuzilma yetarlicha rivojlanmagan taqdirda turistlar oqimini ko’paytirish va shunga mos ravishda valyuta tushumini ko’paytirish mumkin emas. Bundan kelib chiqqan holda infratuzilmaning ahvoli turizmning rivojlanishi va mamlakat imidjini shakllantirishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishmaguncha turizmga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Respublikaning turistik salohiyati to’g’risda ob’ektiv ma’lumotlar va reklama umuman bo’lmagan. Turistik imkoniyatlar sobiq strukturalarning tor manfaatlari orqali bir tomonlama yoritilgan. Natijada turizm, xizmat ko’rsatish va ko’ngilocharlik infratuzilmasi rivojlanmagan, turistlarga xizmat ko’rsatish darajasi past bo’lib, jaxonning yetakchi turistik korxonalari bilan aloqalar ko’ngildagidek emas. O’zbekiston hududida turizm infratuzilmasi bir tekisda taqsimlanmagan. Toshkent shahri va viloyatida respublika turizm salohiyatining 36 % qismi jamlangan. Yirik infratuzilma salohiyatiga to’rt viloyat (Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xorazm) va Toshkent shahri ega, Farg’ona vodiysi 19 % turizm infratuzilmasiga ega. Turizmga faqat bo’sh vaqtida dam olish, uni faol o’tkazish usuli sifatida qaralishi ham uning o’ziga xos xususiyatlaridandir. Ko’p hollarda boshqa hududlarga sayr qilish, tomosha, o’rganish kabi holatlar odamlarni xizmat safariga jo’natganda ham sodir bo’lishi mumkin. Lekin bu yerda maqsad ma’lum ishni bitirishga qaratilganligi tufayli uni turizmga kiritib bo’lmaydi. Bunda bu narsaga urg’u berish kerakki, turizm bilan bog’liq tadbirlar odamlarning bo’sh vaqtida sodir bo’lishi lozim ekan. Xulosa qilib aytganda, odamlarimizning bo’sh vaqtini boshqa joyda o’tkazishi (pul topish maqsadidagi harakat bunga kirmaydi) turizmga kirar ekan. 4. Mintaqaviy turizmning mahalliy aholi hayotiga ijobiy ta’siri. Turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida turistlar qabul qiluvchi mamlakatga daromadni keltiradi, qattiq valyuta tushumini ta’minlaydi, aholini ish bilan bandlik darajasini oshiradi. Turistlarga xizmat qilish uchun mehmonxona kerak bo’ladi. Bu yerda ular ovqatlanishi lozim. Turli tomoshalar qiladilar. Hammasi naqd pul, ko’p hollarda agar ular xorijiy turistlar bo’lsa, valyuta tushumining ko’payishini ta’minlaydi. Turizm nafaqat iqtisodiy, balki muhim ijtimoiy sohasi hamdir. Buning iqtisodiy samaradorligi bilan birga ma’naviy, ruhiy va intellektual ahamiyati ham juda katta. SHu tufayli ushbu sohaga davlat alohida e’tibor berib ma’lum imtiyozlar ham belgilaydi. Odamlar bu imtiyozlardan faqat turist bo’lganliklari uchun foydalanadilar. Bu ham turizmning o’ziga xos xususiyati va katta ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatidan dalolat beradi. Imtiyozlar turistlarning bojxona postlaridan o’tishda, soliq to’lashda, chetga chiqishda pasportiga ruxsat berishlarida, avia va temir yo’l transportlariga chiptalar olishda, ularni rasmiylashtirishlarda namoyon bo’ladi. SHunday qilib, turizm iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida o’ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Bulardan tashqari turizm mamlakat xayotiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Turizmdan birinchi galda turistlar uchun foyda qiladilar, ya’ni ularning dunyoqarashi kengayadi, jismoniy jihatdan sog’lomlashadi va ma’naviy boyligi ko’payadi, atrof muhitni idrok qilish bilan ulardan ta’sirlanish orqali rohatlanadi. Turizmning mahalliy aholi uchun ham katta foydasi bor. Ular ish bilan ta’minlanadi, turli millat, elat va xalq vakillari bilan muloqotda bo’ladilar va ularning turli an’ana va qadriyatlari bilan tanishadilar, doimiy daromad olib turish imkoniyati ega bo’ladilar, mahsulotlarni sotish imkoniyatiga ega bo’ladilar, mahalliy aholi imkon qadar o’zlarining an’ana va qadriyatlarini namoyish qilish uchun uni saqlab qoladilar va unitilganlarini tiklaydilar, mehmon kutishning jozibador an’analarini tiklash bilan birga mehmondorchilik an’anlarini takomillashtirib boradilar. Oxir oqibatda mahalliy aholining dunyoqarashi, madaniy saviyasi ham mutassil o’sib boradilar. Turizmning rivojlanishi davlat uchun ham juda foydalidir. Xususan u turizmni rivojlantrish evaziga o’z iqtisodiyotining yuksalishiga erishadi, davlat byudjetiga tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi, tabiiy resurslarni asrab-avaylashga erishadi, mamlakatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi va unga erishadi, xalqaroaloqalarga erishadi, madaniy aloqalar kengayadi, valyuta tushumi ko’payadi va h.k. Atrof muhitga ham turizmni rivojlantirish katta foyda beradi. Xususan, mamlakatning biomaydoni asl holida saqlanishiga harakat qilinadi, ekologik barqarorlikni ta’minlash tadbirlari qo’llaniladi, tabiat resurslaridan turistlarning rohatlanishi uchun foydalanladi, manzarali maydonlarning yaratilishi imkoniyatini tug’diradi, suv, havo, o’rmonlarning tabiiy holda saqlanishi uchun kurashiladi. Turizm mahalliy aholi hayotiga ijobiy hamda salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ijobiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: - ish o’rinlarini yaralishi; - daromadni ko’payishi, mahalliy aholini yashash darajasini oshishi ; - urbanizasiya jarayonini tezlashishi, shaharcha xizmat, infrastruktura, madaniyat tashkilotlarini rivojlanishi; - ijtimoiy va madaniy jarayonlarin tezlashishi; - mahalliy madaniyat o’choqlarning yaralishi, xalq ijodiyoti, an’analari, rusumlarini rivojlanishi; - qishloq xo’jaligi mahsulotlari va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlarga talabni oshishi; - mahalliy madaniy yodgorliklarni tiklanishi va muhofazasi; - tabiiy komplekslarni kengayishi - mintaqa jozibadorligini oshishi; - mahalliy madaniy hayotni jonlanishi; Salbiy xususiyatlari quyidagilar: - malakasiz mehnat ulushining o’sishi; - umumjamiyat normasini buzulishi oshishi; (ichkilik, fohishabozlik, bezorilik) - oila “eroziyasi” (oilaviy ajralishlar, yoshlarni hayotga yengil qarashi); - mahalliy aholi va turistlar o’rtasidagi kelshmovchiliklar va boshqalar. Nazorat savollari: 1.Turistik resurslarning ijtimoiy mazmunini tushuntiring. 2. Turistik resurslarning jamiyatdagi o’rni nimada. 3. Turistik resurslarning iqtisodiy mazmuni tushuntiring. 4.Turistik resurslarning iqtisodiyotdagi ahamiyati. 5.O’zbekistonning ijtimoiy – iqtisodiy hayotida turistik resurslarning ahamiyati nimada.