Modest Petrovich Musorgskiy (1839 -1881)”. 1. Musorgskiyning ijod yo’li. 2. Musorgskiyning ijodiga xarakteristika. 3. Musorgskiyning opera ijodiyoti. 4. Musorgskiyning “Ko’rgazmadan kartinalar”kamer-cholg’u asari. 1. Ijod yo’li. Modest Petrovich Musorgskiy o’z davrini yorqin yashab o’tgan kompozitorlardan . Stasov aytganiday, Dargomijskiy o’z musiqasida hayot, turli xil xarakterlar munosabatlarini, baxtsizlikni, bardosh berib bo’lmas og’irlik va tushkunlikni, umuman rus insonlarining “ummonini” ko’rsata bila olganligi bilan “Qudratli To’da”da o’z o’rni bilan ajralib turar edi. “Rassomchi o’z ijodi bilan har qaysi salbiy ko’rinishga hukm chiqarishga majburdir”, deb hisoblar edi Musorgskiy. U musiqaning jamiyatdagi rolini adabiyot roliga va ozodlik uchun kurashish ishlari musiqasiga biriktirishni hohlar edi. Musorgskiy asarlarining mavzusida asosan xalq qashshoqligi, ochlik, noilojlilik shu bilan birga xalqning engilmas ruhi va uning baxtga intilish tematikasi egallaydi. Uning san’at xaqidagi fikr mulohazalari uning ijodida aks etgan. “ San’at maqsad emas, balki insonlar bilan muloqot vositasidir” deb hisoblar edi. Uning san’atdagi diqqat e’tibori - XALQ edi. “ Men xalqni yagona maqsad bilan birlashtirilgan “BUYuK ShAXS” deb hisoblayman va bu shaxsni operalarimda gavdalantirish mening vazifamdir” deb yozadi Musorgskiy. Buyuk psixolog –dramaturg, u o’zining operalarida har bir inson shaxsining qalbini chuqur ko’ra bila olib, ularni yorita olgan . Uning asarlaridagi harakatlar manzarasi asosan ijtimoiy jamiyatning noxaqliligini ask ettirgan. Uning “Seminarist”(Seminariya o’quvchi) qo’shig’ini ta’qiqlab qo’yishganida, u shunday degan: ”O’rmonlarda oy shu’lasidan ilhomlangan bulbullar kabi, muzikantlar insoniy jamiyatning a’zolaridir, agarda shularning barchasini menga ta’qiqlab qo’yishganida, men tosh kemirishni to’xtatmagan bo’lar edim...” deb yozadi Musorgskiy. Uning milliy rassomchi bo’lishi nafaqat xalq hayotiga bo’lgan muxabbatidan, balki uning keng ma’lumotga ega ekanligi va rus xalqining tarixini chuqur o’zlashtirgani va jahon adabiyoti durdonalarini yaxshi bilganligidandir. Musorgskiy iste’dodi serqirrali, avvalo u dramaturg- tarixchidir. Uning “Boris Godunov” va”Xovanhina” operalari Rossiya hayotidagi o’zgarishlar davrida yaratilgan. Jahon musiqa san’atida bu mukammal asarlar tarixiy mavzuda deb hisoblanadi. Musorgskiyning bu ikki operasi xalq musiqiy dramalaridir. Tarixda birinchi marotaba bu operalarda qo’zg’olon ko’tarayotgan xalqning harakatlari ko’rsatilgan. “Boris Godunov” operasida Novodevichya cherkovida, Vasiliy Blajenno’y sobori yonidagi Qizil maydonda xalqning norozilik bilan qo’zg’olon ko’tarayotgan sahnalari yoritilgan. “ Xovanhina” operasida junbushga kelgan va o’z hissiyotlarini boshqara olmayotgan xalq sahnalari ko’rsatilgan. “ Xovanhina “da hokimiyat va xalq orasidagi ziddiyatli ko’rinishlar aks ettirilgan. Bu operalarni Musorgskiy tarixchi va dramaturg Pushkin an’analarini davomchisi sifatida yaratgan. Hayoti. Modest Petrovich Musorgskiy 1839-yil 9 mart oyi Pskov guberniyasining Karevo qishlog’ida amaldorlar oilasida dunyoga keldi. Ilk bolaligi rus qo’shiqlari va rus ertaklarini eshitib, rus dexqonlari va rus tabiati qo’ynida o’tgan. Qobiliyatli bolaning musiqadan olgan mashg’ulotlari erta boshlandi. Unga fortepianoda chalishni birinchi bor onasi Yuliya Ivanovna o’rgatgan. Oilaning 1849- yilda Peterburgga ko’chib kelish munosabati bilan Musorgskiy Anton Avgustovich Gerke ismli mohir pianinochi sinfida tahsil ola boshladi. 1852- yilda Musorgskiy gvardiyachilar maktabiga o’qishga kirdi. Bu maktab “Avliyo Petr” yoki Petrishule deb nomlanar edi. Musorgskiyning ota-onasi kichik amaldorlardan bo’lib o’g’illarining harbiy mavqelarga erishishlarini juda orzu qilardilar. Musorgskiylar sulolasidagi barcha erkaklar azaldan harbiylardan bo’lishgan. Ammo Musorgskiyning otasi Petr Alekseevich harbiy bo’la olmadi. Bu maktabni 1856-yili tamomlab, Preobrajensk polkida leyb-gvardiya ofitseri bo’lib xizmat qila boshladi. O’quv yillari davomida u o’zining ilmga chanqoqligi bilan ajralib turib, falsafa va tarix fanlariga juda qiziqar edi. Ustozi A. Gerke sinfida mashg’ulotlarni davom ettirgan holda, hayriya kontsertlarida ham ishtirok etib turar va musiqani ko’p tinglar va spektakl namoyishlariga borib turar edi. Bo’lajak kompozitor rus klassik musiqiy durdonalarini hali bilmasdan turib Motsartning “ Don Juan” va italyan operalarini eshitgan edi. 1856-yilda M.P.Musorgskiy 1857-yilda Ts.Kyui va M. Balakirev kabi kompozitorlar bilan tanishganidan so’ng, o’zini to’laqonlik bilan musiqaga bag’ishlashni ahd qildi. Musorgskiy uchun yangi hayot boshlandi va bu yangi hayotda M . Balakirevning ijobiy ta’siri katta edi. Ular rus va evropa kompozitorlarining fortepiano uchun yozilgan asarlarini to’rt qo’lda ijro etishar edi. Bu paytga kelib Musorgskiy M.I.Glinka va A.S. Dargomijskiy asarlarini mukammal o’rganib chiqdi. Musorgskiy balog’at yoshidan boshlab o’zining demokratik qarashlari va serqirrali qiziqishlari va hatti harakatlari bilan atrofidagilarni ajablantirar edi. 1861-yil dehqonlar reformasi islohotidan so’ng, o’zining ish ostidagi dehqonlarning soliq to’lashini man qilish maqsadida unga atalgan me’rosning ulushidan voz kechib akasi nomiga o’tkazgan. O’z ulushidagi erlardan va talaygina qo’l ostidagi dehqonlardan voz kechgan holda u mehnat bilan oddiy muzikant va o’z mehnati bilan daromad topish yo’lini tanladi. Ba’zan moliyaviy ahvoli nochorligidan 1863 -1879 yillarda Injeneriya va O’rmon departamentlarida (ma’muriy xudud) va Davlat nazorat muassasalarida hujjat ishlari yurituvchisi bo’lib ham ishlagan. 1860-yil boshlari ancha ilm to’plaganidan kelib chiqib, o’zini aktiv ijodiy faoliyatga yo’naltirdi. Musorgskiy katta xalq sahnalari va kuchli irodali shaxs uchraydigan opera yaratishni o’ziga maqsad qilib oladi. 1867- yilda Nekrasov qalamiga mansub «Noch’ na lo’soy gore» simfonik kartinasini va « Kalistrat « « Kolo’belnaya Eremushki» kabi qo’shiqlarini yaratadi. 1868-1874 yillar Musorgskiy ijodining ikkinchi bosqichi boshlanadi. Gogol qalamiga mansub “Jenitba” (Uylanish) komik operasini yozishga kirishadi va faqat bitta sahna ko’rinishini yozadi. Shu yili kompozitor mahoratining butun kuchini ochib bera oladigan “ Boris Godunov”operasi ham yaratila boshladi. Opera postanovkasiga ruxsat berildi va u sahnaga olib chiqildi. “Boris Godunov” operasi tomoshabinlar tomonidan juda yaxshi kutib olindi va bu opera omadga uchradi. Mashshaqatli izlanishlar va hayajonlanishlar kompozitor salomatligiga salbiy ta’sir etdi. Rimskiy - Korsakov va Stasov kabi do’stlari uni har tomonlama qo’llab-quvvatlab turishdi. Bu yillar uning hayotida eng baxtli onglari edi. Sekin-asta uning hayotida qayg’uli va ma’yus onglar boshlandi. “ Qudratli To’da” tarqalganligidan u tushkunlikka tushar va buni xoinlik deb bilar edi, eng yaqin do’sti, rassomchi V.Gartman vafot etgan va sevimli ayoli hayotdan ko’z yumgan va rus xonandasi O.A. Petrov ham vafot etgan edi Musorgskiy o’zini tamomila yolg’iz his etar edi. Ijoddagi yonish va tinimsiz izlanish uni tark etmadi u “Xovanhina” operasi ustida tinimsiz ishlay boshladi. Pulga bo’lgan ehtiyoj, ijodiy faoliyatda tanaffusga olib keladi va Musorgskiy yashash uchun O’rmon departamentida hujjatiy ishlarni yozib ko’chirish ustida ishlaydi. Mana shu paytlarda xorijdan unga yaxshi xabar keladi. F.List uning “ Detskaya”(Bolalarcha) qo’shiqlar to’plamini eshitib, uning musiqiy asarlaridan hayratda ekanligini va katta taassurot olganini yozadi. Tanqidchi Stasovda Musorgskiyni Veymar shahriga, F.List oldiga olib borish fikri tug’iladi. Mag’rur va mustaqil Musorgskiy yo’l harajati uchun taklif qilingan pullarni rad etgan holda, Peterburgda tinchgina hayot kechirishni lozim ko’radi. 1874-1881 yillar Musorgskiy ijodining uchinchi bosqichi. Uning butun hayoli “Xovanhina” operasida edi. Ijodini fojeali obrazlar egalladi. U A.A. Goliniheva Kutuzova so’zlariga “Bez solntsa”(Quyoshsiz), “Pesni pri plyaske i smerti”( Raqs va o’lim oldidagi qo’shiqlar) vokal tsikllarini, Verehagin kartinasiga “Zabo’to’y”(Unutilgan) asarlarini yozadi. Rassomchi do’sti V.Gartmanni vafotidan so’ng, xotirasiga qo’yilgan ko’rgazmali namoyishdan ta’sirlanib, “ Kartinki vo’stavki” (Ko’rgazmadan kartinalar)fortepiano p’esalari asarini yaratadi. Musorgskiy, hayotining so’nggi yillarida qalbidagi butun yorug’likni Gogolning komik syujetiga “Sorochinskaya yarmarka”( Sorochin bozorchasi) operasiga yo’naltiradi. Bu davrning, Musorgskiy uchun eng yorug’ xotiralaridan, Mariinskiy teatri xonandasi D.M. Leonova bilan Rossiyaning janubiy shaharlariga uyushtirilgan kontsert safarlari bo’ldi. Kontsert safarlaridan qaytib kelganidan so’ng, Musorgskiy “Xovanhina” va “ Boris Godunov” operalariga qattiq kirishdi. Peterburgda uni uy-joysizlik, yolg’izlik kutar edi. 1881-yil fevral oyida uning salomatligi keskin og’irlashdi. Oy davomida uni N.A. Rimskiy-Korsakov rafiqasi bilan va Musorgskiyning katta opasi Aleksandra Nikolaevna, A.P. Borodin, Ts.Kyui, V.Stasov, I.E.Repin kabi do’stlari shifoxonaga kelib turishdi. Stasov rassomchi Repinga kompozitorning portretini chizish taklifini kiritdi. Bemorning oldida o’tkazgan 4 kunda rassomchi I.E.Repin kompozitorning ijodga to’la qiyofasini chizdi. Hozirgi paytda Moskva Tretyakov galereyasida bebaho asarlardan hisoblanmish, Musorgskiy portretining yaratilish tarixi shunday edi. 16 martda Musorgskiy olamdan ko’z yumdi. Tugallanmagan “Xovanhina” operasini Rimskiy- Korsakov nihoyasiga etkazdi. “Sorochinskaya yarmarka” operasini esa Ts.Kyui nihoyasiga etkazgan. V.Shebalin esa uni orkestrlashtirgan. Musorgskiyning shaxsiy hayoti fojeali edi.U hech qachon o’zining ijodiy printsiplarini o’zgartirmagan. Musorgskiy hayotida katta rol o’ynagan va uning chinakam do’sti V.V.Stasov u xaqida ko’p iliq xotiralarni yozib qoldirgan. Musorgskiy xaqida boshqa zamondoshlari ham ko’p yozishgan. Kyui va Larosh kabi musiqiy tanqidchilar Musorgskiyni tanqidiy baholashgan. Musorgskiyning musiqiy iste’dodini Chaykovskiy ham tushunmagan. 2.Ijodiga xarakteristika. Musiqa san’ati tarixida, Musorgskiy obrazlarinig xilma- xilligi va va ularning o’ziga xos yorqin aks ettirilganligi muhim rol o’ynaydi. Musiqiy ifodaning yorqin tomonlarini topishga qaratilgan izlanishlari, ohangdorlikni keskin o’zgartirish vositasi, to’satdan ohangning siljishi faqatgina Musorgskiy ijodiga xos uslublardan edi. Musiqiy tilning noodatiyligi Musorgskiy zamondoshlariga tushunarsiz edi. Musorgskiyning musiqali dramalari Glinka asos qilib yaratib ketgan “Ivan Susanin “kabi operalarning davomi desak mubolag’a bo’lmas. Glinka operalarida rus xalqining boshqa millat xalqlari orasidagi ziddiyatli urushlari tasvirlangan bo’lsa, Musorgskiy operalarida xalq va hokimiyat o’rtasidagi qarama- qarshiliklar tematikasi ko’rsatilgan. Shu bilan birga Musorgskiyni Dargomijskiyning davomchisi sifatida ham ko’ramiz. Ularning ijodiy yo’nalishida hayotga bo’lgan qiziqish, oddiy insonlarning fe’l-atvorlari, musiqiy personaj ko’rinishlarini yoritish kabi vositalar o’xshash edi. Faqat Musorgskiy Dargomijskiydan farqli o’laroq, o’z personajlarining qalb kechinmalarini chuqur ko’rsatib berishga harakat qilgan. O’z asarlarida Musorgskiy dehqonlarning turli xil shevasiga mos tushadigan turli xil intonatsion musiqiy ohangdorlikni topa olgan. Musorgskiy o’ziga xos vokal kompozitoridir. Qo’shiq--- uning yaratgan musiqiy asarlaridagi cholg’u asbobidan emas ovoz orqali ifodalanadi, ya’ni musiqiy cholg’u sezilarmas holatda sado berib turadi. U 1868-yilda yozar ekan, “ Mening musiqam insoniy nutqning badiiy uyg’unligiga aylanishi kerak. Insoniy nutqning tovushi va uning ohangdorligi bo’rttirilmasdan ,xaqiqatga yaqin va tabiiy ovozlarda musiqiy til xaqiqatiga aylanishi lozim, ya’ni musiqa insoniy nutqga bo’ysunishi kerak! ”. 3 . Opera ijodiyoti.”BORIS GODUNOV” Bu tarixiy syujetga opera yaratish fikrini unga do’sti tarixchi V.V.Nikolskiy bergan.1869-yilda “Boris Godunov”operasi tugallanib, teatr komitetiga ko’rsatilgan edi, lekin operaning yangi badiiy-g’oyasidan sochi tikka bo’lgan komitet a’zolari operada yutuqli ayol obrazi yo’q ekanligini vaj qilib, operani inkor etishdi. Musorgskiy operaga ba’zi bir musiqiy o’zgarishlarni kiritganidan ham so’ng, 1872-yil opera, imperator teatrlari direktsiyasi tomonidan qabul qilinmadi. A.S. Pushkin qalamiga mansub “Boris Godunov” syujetiga librettoni Musorgskiyning o’zi yozgan. Syujetdagi xalqning noroziligi va keyinchalik bu norozilikning qo’zg’olonga aylanib ketishi Musorgskiy diqqatini tortdi. “ Shoh va xalq o’rtasidagi ziddiyatlik. Shu bilan birga, shoh Boris ko’nglida kechayotgan “vijdon fojeasi” ga katta ahamiyat qaratilgan. Boris obrazining keng ko’lamligi jahon opera san’atining yuksak yutuqlaridan biriga kiradi. Musorgskiy- xalq musiqali dramasining opera janridagi yangi talqini yaratuvchisidir. Opera birinchi bor ilg’or artistlar sayi harakatlari bilan va asosan Yu.F. Platonova kabi xonandaning yordami bilan Peterburgdagi Mariinskiy teatrida 1874-yil 8 fevral kuni sahnada qo’yilgan. Opera mavzusi 1598-1605 yillarda Rossiya va Polsha xudularidagi voqealarga asoslanib yozilgan. Demokratik omma operani tantanavor qabul qilishdi. Dvoryan va pomehchiklar jamiyati esa bu operani keskin inkor etishdi. 1882-yili operani dastur ro’yxatidan tamomila olib tashlashdi. “ Emishki, bu opera mavzusi shoh sulolasiga yoqmasmish “ degan mish-mishlar yurar edi”, deb yozadi bu xaqida N.A.Rimskiy Korsakov. 1896-yil opera N.A. Rimskiy Korsakov shaxsiy muharririyatida yangidan cholg’ulashtirilib, nihoyat katta omad bilan jahon teatr sahnalarida namoyish eta boshladi. So’nggi paytlarda D.D. Shostakovich tomonidan cholg’ulashtirilgan operaning yangi talqini ham operaning yanada mashhur bo’lishiga olib keldi. “Boris Godunov”opera mavzusi. Novodevichiy cherkovi hovlisida to’plangan xalq boyar (xokim sinfi vakili, katta er egasi) Boris Godunovga shoh taxtini qabul qilishni so’ramoqda. Boris esa taxtni jon jahdi bilan rad etmoqda.Bu xaqida saroy maslahatchisi Helkalov xalqga darak berib, saroy ayyonlariga Borisni ko’ndirishni aytmoqda.Ertangi kuni Uspenskiy sobori(bosh cherkovi, jomesi) oldida to’plangan xalq va saroy ayonlari Borisga tantanavor tarzda shoh tojini kiydiradilar, lekin xavf- xatarni oldindan sezayotgan Boris bu hodisadan xursand emas. Chudov cherkovi kulbasida, zamon tarixini qayd qiladigan darvesh, qalandar, qariya Pimen, Borisning qanday qilib xaqiqiy taxt vorisi shahzoda Dmitriyni qatl etgani xaqida xaqiqatni yozmoqda. Bu xaqiqatni faqat bir necha kishi bilar edi. Bu xaqiqat tafsilotlari bilan juda qiziqqan darvesh-rohib Grigoriy Otrepev o’ldirilgan shahzoda uning tengdoshi ekanligini biladi va o’zini yolg’ondan shahzoda deb ko’rsatib Boris bilan kurashish g’oyasini o’ziga maqsad qilib qo’yadi. Grigoriy litva chegarasidagi tasodifiy qochqinda bo’lgan monaxlar Varlaam va Misail nomli qochoqlar bilan tanishib qolganida birdan shoh askarlari kelib, qochoq-qallob Grigoriyni qidirishayotganlarini aytadilar. Grigoriy ularni Varlaamga yo’naltiradi va o’zi qochib ketadi. Xaqiqiy aybdorning qo’ldan chiqib ketgani ma’lum bo’ladi. Kremldagi shoh saroyi . Boris, kuyovi vafot etgan qizi Kseniyaga taskin bermoqda. Oilada ham davlat ishlarida ham omadsizliklar yuz bermoqda. Xalq muxabbatini qozona olmayotgan Boris qilgan jinoyatini eslab azoblanmoqda. Vasiliy Shuyskiy nomli knyaz shoh oldiga kelib ayyorona, kinoya bilan “ Litvada o’zini Dmitriy deb yurgan bir yigit Litva shohini va ayonlarini e’tiborini qozonganligini va ular uni qo’llab quvvatlashayotganini “aytadi. Talvasaga tushgan shoh Boris Shuyskiydan “Shahzoda xaqiqatdan ham o’ldirilganmi yoki yo’qmi?”deb so’roq qila boshlaydi, ammo voqea tafsilotini eshitib ulgurmasidanoq shoh ko’ziga o’ldirilgan go’dak arvohi ko’rina boshlaydi. Sandomir saroyida Marina Mnishekga qizlar qo’shiq aytib ovutmoqdalar. O’ziga bino qo’ygan polyak malikasi Marina azaldan Moskva malikasiga aylanishni orzu qiladi va o’zini Dmitriy deb yurgan ajnabiyga ayyorlik bilan “Agarda u polk qo’shinlari bilan Moskvani bosib olsagina uning rafiqasi bo’lishga rozi ekanligini aytadi”. Vasiliy sobor qarshisidagi maydonda, xalq o’zini Dmitriy deb ko’rsatayotgan yigitni shaharga qo’shin tortib kelayotganini eshitadi. Xalq uni xaqiqiy Dmitriy deb o’ylab, uning kelishini va xalqni ochlikdan va shoh Borisdan qutqarishini kutmoqda. Mana shu erda, xalq talvasaga tushib ,Borisdan non berishini so’raydi. Aft angori xunuk bo’lgan telbanamo bir gadoy Borisga qarata” Kichkina go’dakni qanday qilib so’yib tashlagan bo’lsang hozir seni xafa qilgan bolachalarni ham shunday o’ldir “ deb unga ayb qo’yadi. Kechikib kelgan knyaz Shuyskiy saroy ayonlariga Borisning o’tmishdagi jinoyatini fosh qiladi. Qariya Pimen esa shohga “ Dmitriy shahzoda qabriga nola qilgan, ko’r odamning ko’zlari ko’ra boshlaganini aytadi”. Kutilmaganda shoh ko’ziga ko’rinayotgan go’dak arvohini haydayotganida holidan toyib, hushidan ketadi va hushiga kelgan paytida o’g’li Fedorni chaqirib bazo’r oxirgi gaplarini aytishga ulguradi va hayotdan ko’z yumadi. Xalq o’rmon xududida, Kroma qishlog’i yonida Borisga tegishli er maydonlarida qo’zg’olon ko’tarib hamma joyga o’t qo’ya boshlaydi. O’zini Dmitriy deb yurgan Grigoriy paydo bo’ladi, xalq uni xursandchilik bilan kutib oladi faqatgina telba, aft angori xunuk bo’lgan gadoy “ Musibat, musibat,Rus, rus xalqi, och xalqi, musibat “ deb qo’shiq aytar edi. 4. “Ko’rgazmadan kartinalar”. Musorgskiyning bu p’esalar tsiklini syuita deb nomlasak ham bo’ladi. U o’z ichiga umumiy g’oyani birlashtirib turgan mustaqil 10 ta p’esadan iborat. Har bir p’esa, Musorgskiyning do’sti, rassomchi Gartman tomonidan yaratilgan kartinalardan ta’sirlanib yozgan musiqiy kartinalaridir. Bu maishiy kartinalar inson fe’l-atvorining xarakterlari tasviri, tabiat manzaralari, rus ertaklari va cho’pchaklari obrazlari tasvirlangan chizgilarni o’z ichiga oladi. P’esalarning nomlari ham kartina ko’rinishidagi voqealardan kelib chiqib nomlangan. “ Progulka”( Sayr), “Gnom” (Kichkina odamcha),”Staro’y zamok” (Eski qasr), «Tyuilriyskiy sad» (Tyuilriy bog’i), «Bo’dlo»(Uy hayvoni), « Balet nevo’lupivshixsya ptentsov»( Tuxumdan chiqmagan qushchalar raqsi), « Dva evreeya»( Ikki yahudiy), «Limojskiy ro’nok»(Limojskiy bozorchasi), «Katakombo’»(Er ostidagi aylanma chalkash yo’llar g’orlar), «Izbushka na kurix nojkax»(Tovuq oyoqli kulbalar). Pe’salar orasini ulab turuvchi kichkina miniatyura parchalari pe’salarni bir biriga ma’no tomondan ham ulab ketgan. Barcha pe’esalar “Progulka” (Sayr) p’esasi bilan boshlanib va aynan shu pe’sa bilan tugallanadi. Tayanch iboralar: Musiqada realizm - Harakatdagi xaqiqiy ob’ektivning aksi. Xalq hayotining turli- xil ko’rinishlari va xarakterlari tasvirlanishi. Adabiyotlar: 1. Popova T.Musorgskiy .M.1977. 2. Shpifshteyn S.Ya. Musorsgskiy .Rassomchi .Vaqt .Taqdir.M.1975. 3. A.A. Orlova “ Musorgskiy v Peterburge” Lenizdat.1974 g. 4. E.N. Abo’zova “ Kartinki s vo’stavki Musorgskogo» Moskva « Muzo’ka» 1987 g.