MOLIYAVIY BARQARORLIK TAHLILI
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB Moliyaviy barqarorlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari
1.1 Korxonaning iqtisodiy resurslari, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga
qobiliyatini moliyaviy ahvol va barqarorlikka ta’siri
1.2 Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me’yoriy barqarorlik,
nobarqaror va inqirozli holatlar
II BOB Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlar va
ularning tahlili
2.1 Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganligi tahlili
2.2 Korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo‘yicha ichki
imkoniyatlarni aniqlash va yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilash
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
~ 2 ~
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Iqtisodiyotni liberallashtirish, globallashuv jaryonlari
o‘z navbatida hisob va audit tizimining ham xalqaro gormonizatsiyasini va
standartlashtirilishini talab etmoqda. Mazkur vazifani hal etish boshqaruvning
muhim elementlari bo‘lgan hisob, iqtisodiy tahlil va auditning ham nazariy,
metodologik va amaliy jihatlarini yagona tartiblarini belgilashni, ularni
unifikatsiyalashni, muqobillikdagi tartiblarni yagona mezonlarga keltirishni taqozo
qilmoqda.
Xalqaro kapital va kredit bozorining shakllanishi, xorijiy investitsiyalarning
ko‘payishi, eksport-import operatsiyalarining jadallashuvi, transmilliy korxonalar
rolining ortib borishi bilan moliyaviy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarini
belgilash, hisob ma’lumotlarini qiyosiyligini ta’minlash zaruriyati tobora ortib
bormoqda. Axborotlarni olish va taqdim etishning eng muhim vositasi bu moliyaviy
hisobotlardir.1
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi, istalgan
korxonada yoki xo’jalik subyektlarida moliyaviy barqarorlikni saqlab qolish va har
bir bajarilayotgan harakatlarni tahlil qilishni chuqur o’rgatish.
Quyida berilgan vazifalar orqali xo’jalik subyekti yoki korxonani o’rganish va
chuqur tahlil qilish kerak bo’ladi:
-xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yaqin va uzoq davriylikdagi reja, prognoz
ko‘rsatkichlarini (ilmiy, iqtisodiy jihatdan) asoslash;
- reja va prognoz ko‘rsatkichlarining bajarilishiga, natijaga erishish yuzasidan
ularning ta’sirchanligiga baho berish;
- xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslarga, ularning
samaradorligiga baho berish;
- faoliyatning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga, erishilgan natijalariga baho berish;
1.
1 Raximov M.Y., Kalandarova N.N. Moliyaviy tahlil. Darslik.T.: Iqtisod Moliya, 2019. - 736 b.
~ 3 ~
- xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish
vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini
baholash;
- xo‘jalik yurituvchi subyektning likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit
o‘zgarishlariga munosabat bildira olishini moliyaviy holatga ta’sirini baholash.
- iqtisodiy natijaviylikni o‘stirish, faoliyatning tijorat hisobdorligi, daromadlarni
orttirish va moliyaviy holatni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarini aniqlash
va ularni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilash;
- belgilangan chora-tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirishdan iborat.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Kurs ishining predmeti odatda yoritilgan
mavzu yoki korxona tahlil davri atrofida aylanib, talabalarning ushbu mavzu
bo‘yicha bilim va tushunchalarini chuqurlashtirishga qaratilgan. Kurs ishining
obyekti esa talabalarning mavzuni o'zlashtirganliklarini tadqiq qilish, tahlil qilish va
tahlil qilingan xo’jalik subyekti yoki korxona ma'lumotlarni etkazish orqali
ko'rsatishdir.
I BOB. Moliyaviy barqarorlik tahlilining mazmuni, maqsadi va vazifalari
Korxona barqarorligini eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri bu moliyaviy
barqarorlik ko‘rsatkichidir. Agar korxonada daromadlar xarajatlardan ortadigan
bo‘lsa, moliyaviy baraqarorlikka erishishi mumkin bo‘ladi. Agar korxona
mablag‘larni erkin tasarruf eta olsa, ulardan samarali foydalansa, doimiy ishlab
~ 4 ~
chiqarish va sotishning mukammal siklik aylanish uzluksizligi ta’minlansa, bunday
korxonani moliyaviy barqaror deyishimiz mumkin.
Korxona moliyaviy holatini qisqa va uzoq muddatga baholash mumkin. Qisqa
muddatli oraliqda korxonaning to‘lovga qodirligiga uzoq muddatli o‘rganishda esa
uning moliyaviy barqarorligiga ko‘proq ahamiyat qaratiladi.
Firma va kompaniyalar moliyaviy jihatdan barqaror rivojlanmas ekan, uning
bankrotlikka uchrash ehtimoli yuqori bo‘ladi. Shu sababli, moliyaviy barqarorlikni
makro va mikro ko‘lamda tadqiq etish doimo iqtisodchilarning doimiy e’tiborida
bo‘lib kelgan.
Moliyaviy tahlilda moliyaviy barqarorlikning alohida olingan korxonalarda,
firma va kompaniyalarda o‘rganishga, qisqa, o‘rta va uzoq davriylikda baholash
amaliyotini yo‘lga qo‘yishga, uni o‘stirishning aniq chora-tadbirlarini belgilashga
ahamiyat qaratiladi.
Moliyaviy barqarorlikni baholash bir qancha ko‘rsatkichlar tizimidan
foydalaniladi. Ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin.
- firma va kompaniyalarning to‘lov qobiliyati;
- korxona o‘z mablag‘larining qaramlik koeffitsiyenti;
- aktivlarning qaramlik koeffitsiyenti;
- foizlarni qoplash koeffitsiyenti.
Korxonada moliyaviy resurslarni to‘g‘ri shakllantirish, ularning taqsimlanishi,
foydalanish samaradorligi moliyaviy barqarorlikni ta’minlashning muhim omillari
hisoblanadi. Ya’ni, moliyaviy barqarorlik korxona moliyaviy resurslarni qay
darajada mohirona boshqarayotganligini ifodalaydi.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash yuzasidan quyidagi muhim ahamiyat
qaratish lozim: dastlabki kapitalning shakllantirilishiga, ishlab chiqarishni tashkil
etilishiga, daromad va xarajatlar farqida ijobiy natijaviylikka, aylanma mablag‘lar
bilan ta’minlanganligiga, moliyalashtirishda avtonomlik darajasiga, ish va
bozordagi aktivligining himoyalanganligiga va h.k. jihatlarga.
Moliyaviy barqarorlik mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlarda baholanadi.
~ 5 ~
Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ko‘rsatkichlari – aktivlar, ishlab chiqarish
zaxiralari va ularni moliyalashtirish manbalarining muayyan davriylikdagi holatini
ifoda etadi.
Korxona aktivlari va ishlab chiqarish zaxiralarini moliyalashtirish manbalariga
albatta birinchi navbatda o‘z mablag‘lari manbasi (ustav kapitali, rezerv kapitali,
qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda, maqsadli tushumlardan iborat), uzoq va
qisqa davriylikda olingan bank kreditlari va qarzlari kiradi.
Aktivlarni moliyalashtirishda ko‘proq uzoq muddatli kreditlar va qarzlar
ustunlik qilsa, ishlab chiqarish zaxiralarini to‘plash va moliyalashtirishda qisqa
muddatli kreditlar va qarzlardan keng foydalaniladi.
Moliyaviy barqarorlikni mutlaq ko‘rsatkichlarini aniqlashda, aktivlar va
zaxiralarni moliyalashtirishda quyidagi ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi:
- aktivlar (uzoq muddatli);
- ishlab chiqarish zaxiralari;
- o‘z mablag‘lari manbasi;
- uzoq muddatli majburiyatlar (kreditlar va qarzlar);
- qisqa muddatli majburiyatlar (kreditlar va qarzlar).
Korxonalar moliyaviy holatini tashhislash va uni sog‘lomlashtirishning aniq
chora-tadbirlarini ko‘rish aslida makro ko‘lamdagi barqarorlikni ta’minlashning
ham muhim omili hisoblanadi. Shu sababli‚ yuzaga kelgan holatda e’tiborni, birinchi
navbatda korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirishga va ularning kelgusida
barqaror o‘sishini ta’minlashga qaratmoq lozim.
Korxonaning moliyaviy holati xo‘jalik subyektining moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanish darajasini, ularning maqsadli joylashtirilishi va samarali foydalanish
darajasini, boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan bo‘ladigan moliyaviy
munosabatlarni, to‘lovga qobillik va moliyaviy barqarorlik holatini tavsiflashni
xarakterlaydi.
Moliyaviy barqarorlik nisbiy ifodalari aktivlarni (uzoq muddatli) va zaxiralarni
moliyalashtirishning, moliyaviy mustahkamlik va qaramlikning, o‘z va qarz
mablag‘larini jalb etilishida ijobiy natijaning saqlanishini xarakterlaydi.
~ 6 ~
Korxona moliyaviy barqarorligini ta’minlashning eng muhim omili bu uning
faoliyat natijaviyligidagi ijobiy natijaviylikning iqtisodni oltin qoidasiga asoslangan
tartibining saqlanishidir.
Bu tartibning umumiy ifodasini quyidagi bog‘lanishlarda berib o‘tish mumkin:
SF1/ SF0 >ST1/ ST0> XK1/XK0> A1/A0>1 yoki
SF1/ SF0*100 >ST1/ ST0*100> XK1/XK0*100> A1/A0*100>100
Bu yerda:
SF1/ SF0 - sof foydaning o‘sishi;
ST1/ ST0 - sotishdan tushumning o‘sishi;
XK1/XK0 - xususiy kapitalning o‘sishi;
A1/A0 - aktivlarning o‘sishi.
Samaradorlik, natijaviylik va daromadlikning barcha ko‘rsatkichlari ham
moliyaviy barqarorlikni doimo ham ta’minlay olmaydi‚ agar ular orasidagi
yuqoridagi nisbatlar saqlanmasa. Shu sababli, moliyaviy barqarorlikni mutlaq
ifodalarini o‘rganishda bazan korxonaning foyda bilan chiqish hollarida ham
nobarqarorlik holatlari kuzatiladi. Bu bevosita birinchidan foydaning sifatliligi va
uning o‘tgan yillarga nisbatan o‘sishi bilan izohlanadi. Yoki, aktivlar va zaxiralarni
ortiqcha ushlab turishlar tufayli yuzaga keladi.
Korxonaning erkin tasarrufida qoluvchi sof foydaning yillar bo‘yicha jamlangan
qismi balansning taqsimlanmagan foyda qatorida aks etadi. Ushbu qatorning
realligini ta’minlash yuzasidan ko‘pincha debitorlik majburiyatlarining qisqa
muddatlikda oqlanishiga ahamiyat qaratish lozim bo‘ladi. Bu jarayon faqat ularning
pullik ko‘rinishda aktivda to‘planishini emas‚ balki aktivlarning barcha turlari
bo‘yicha to‘planishi mumkinligini ham xarakterlaydi. Shu sababli‚ ko‘pincha passiv
tomonda aks etuvchi foyda summasining sifatliligi ta’minlanmaydi.
Majburiyatlar tarkibida kreditorlik majburiyatlarining ko‘payib ketishi ham
firma, kompaniya faoliyat natijaviyligiga sezilarli ta’sir etadi. Negaki, uning holati
ishlab chiqarish jarayoniga va uning boshqa tashkilotlar bilan bo‘ladigan oldi-sotdi
munosabatlariga ta’sir etadi. Natijada korxonalarga ishonchsizlik tug‘iladi.
~ 7 ~
Ishonchsizlik yuz bergan joyda albatta ishning unumi va natijaviyligiga ham putur
yetadi.
Aktivlarni joylashtirish nafaqat korxona faoliyat natijaviyligiga balki uning
moliyaviy holatiga ham bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Passivlarni joylashtirishdagi eng
birinchi talablar bu xususiy sarmoyani jami sarmoya tarkibidagi ulushining
yuqoriligi bilan xususiy sarmoyaning qarz sarmoyasiga qaram bo‘lmasligi shartlari
bilan belgilanadi. Ya’ni, korxona avvalo moliyaviy jihatdan mustaqillikka ega
bo‘lmog‘i, uning to‘g‘ri nisbatini saqlashi lozim.
Moliyaviy barqarorlikning muhim sharti zaxira va xarajatlarni moliyalashtirish
yuzasidan o‘z va qarz mablag‘lari yetarliligi yoki yetishmasligi ko‘rsatkichlarini
hisobkitob qilishda ham xuddi shu bog‘liqlikni ko‘rish mumkin. Xususiy sarmoya
yetarli bo‘lmagan hollarda uzoq va qisqa muddatli majburiyatlarni jalb etish
biznesning, tadbirkorlik faoliyatining doimiy sharti hisoblanadi. Shu sababli‚
aktivlarni moliyalashtirish yuzasidan majburiyatlardan foydalanishda albatta foyda
omiliga va uning doimiy davomligini ta’minlashga muhim ahamiyat qaratish lozim.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari qatoriga moliyaviy mustaqillik
koeffitsiyenti, o‘z va qarz mablag‘lari nisbati koeffitsiyenti, moliyaviy qaramlik
koeffitsiyenti, o‘z sarmoyasining harakatchanlik koeffitsiyenti, qarz mablag‘larining
jamlanganlik koeffitsiyenti, hamda qarz va o‘z mablag‘lari nisbati koeffitsiyentlari
kiradi.
Moliyaviy barqarorlikni tahlil qilish maqsadi korxonaning o‘z majburiyatlarini
qoplay olish va uni uzoq muddatga saqlab qolish darajasini baholashga qaratilgan.
Moliyaviy barqarorlik tahlilining vazifalari:
Korxona moliyaviy barqarorligini mutlaq va nisbiy ifodalarining o‘zgarishlarini
baholash;
Moliyaviy barqarorlikka ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish;
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda aktivlar va passivlarni joylashtirish va ulardan
samarali foydalanishni yo‘lga qo‘yish;
Moliyaviy barqarorlikni o‘stirish choralarini ko‘rish;
~ 8 ~
Turli holatlarda resurslardan samarali foydalanishning istiqboldagi o‘zgarishlarga
ta’sirini baholash, moliyaviy barqarorlikni prognozlash.
Moliyaviy barqarorlikka ta’sir etuvchi omillarga quyidagilar kiradi:
Ichki omillar: aktivlarning optimal tarkibini shakllantirish va ularni to‘g‘ri
boshqarish; moliyaviy resurslar va ularning tarkibini optimallashtirishni to‘g‘ri
boshqarish; jalb qilingan kapitalni optimal nisbatlash va boshqarish.
Tashqi omillarga: mamlakatdagi iqtisodiy muhit (holat); bozordagi raqobat va
kurash; makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar (valyuta kurslari o‘zgarishi, soliq va kredit
qiymatidagi o‘zgarishlar, tashqi iqtisodiy faoliyat rivoji); siyosiy holat (iqtisodning
tartiblanishi, rag‘batlantirilishi, huquqlarning himoyalanishi); inflyatsiya holati.
Moliyaviy barqarorlikni tahlil etishning axborot ta’minotiga asosiy va
qo‘shimcha manbalarni kiritish mumkin. Asosiy manbalariga: buxgalteriya balansi,
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot, xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot
shakllari kiradi.
Qo‘shimcha manbalarga: ta’sis hujjatlari, auditorlik nazorati natijalari, statistik
manbalar va boshqa manbalar kiradi.
~ 9 ~
1.1 Korxonaning iqtisodiy resurslari, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi,
to‘lovga qobiliyatini moliyaviy ahvol va barqarorlikka ta’siri
Korxonaning iqtisodiy resurslari.
Iqtisodiy resurslar bu – iqtisodiy manfaatlar ko‘rish yuzasidan mahsulot ishlab
chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda foydalaniladigan tabiiy, ishlab
chiqarish va inson omillaridir.
Iqtisodiy resurslar ko‘pincha ishlab chiqarish omillari ham deb yuritiladi. Ular
qatoriga mehnat resurslari; moliyaviy resurslar (pul mablag‘lari, qimmatli
qog‘ozlar); moddiy-ashyoviy resurslar (bino va inshootlar, mashina va uskunalar,
tabiiy resurslar, energiya resurslari); nomoddiy resurslar (patentlar, nou-xoular,
bilimlar, axborotlar).
Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi deganda ularning qiymatining
jamlangan hisobotlarda aks etishi nazarda tutiladi. Iqtisodiy resurslarni buxgalterlar,
analitiklar biznes tilida korxona aktivlari sifatida qarash mumkin. Buxgalteriya
balansida aktivlar (ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda) siklik
jarayonda qatnashishi va muhim xususiyatlariga ko‘ra (operatsion, investitsion,
moliyaviy) uzoq muddatli va joriy aktivlarga tarkiblangan. Uzoq muddatli aktivlarda
asosiy kapitalning, joriy aktivlarda aylanma kapitalning muhim tarkibiy birliklari
ifoda etiladi.
Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasi deganda ularni moliyalashtirish
manbalarining tarkibiy tuzilishi (o‘z mablag‘lari va qarz mablag‘lari hisobiga)
nazarda tutiladi.
Korxonalarning o‘z majburiyatlarini (joriy va uzoq muddatli) to‘lash
imkoniyatlarini uning to‘lov layoqati ifoda etadi.
~ 10 ~
Iqtisodiy resurslar, ularning moliyaviy tuzilmasi va to‘lov layoqati korxona
moliyaviy barqarorligining muhim ta’sir birliklari hisoblanadi.
Korxonaning iqtisodiy resurslari davr boshiga nisbatan 11 078 788 407 ming so‘mga
ortgan. Jumladan uzoq muddatli aktivlardagi o‘zgarish 2 373 468 015 ming so‘mni,
joriy aktivlardagi o‘zgarish 8 705 320 392 ming so‘mni tashkil qilgan. Uzoq
muddatli aktivlardagi asosiy o‘zgarish asosiy vositalar qatoriga to‘g‘ri keladi. Joriy
aktivlar tarkibida eng yuqori o‘zgarish kelgusi davr xarajatlari qatoriga to‘g‘ri
keladi.
~ 11 ~
Iqtisodiy resurslarning moliyaviy tuzilmasida quyidagi o‘zgarishlar kuzatilgan.
O‘z mablag‘lari manbasidagi o‘zgarish davr boshiga nisbatan 2 378 438 610 ming
so‘mga, majburiyatlardagi o‘zgarish davr boshiga nisbatan 8 700 349 797 ming
so‘mga ortgan. O‘z mablag‘lari tarkibida asosiy manba sifatida rezerv kapitali
tarkiblangan. Uning davr boshiga nisbatan o‘zgarishi 2 383 571 493 ming so‘mni
tashkil qilgan. Majburiyatlar qatorida uzoq muddatli majburiyatlarning davr boshiga
nisbatan o‘zgarishi 7 628 523 003 ming so‘mni tashkil qilgan.
~ 12 ~
1.2 Moliyaviy barqarorlik va uning tiplari: mutlaq va me’yoriy barqarorlik,
nobarqaror va inqirozli holatlar
O‘zbekiston
amaliyotida
moliyaviy
barqarorlikni
baholash
bo‘yicha
ko‘rsatkichlar tizimini o‘rganish natijasida shuni alohida qayd etish lozimki,
~ 13 ~
moliyaviy barqarorlikni ko‘rsatkichlar tizimi turli manbalarda turlicha keltiriladi.
Ularning sonini aniq aytish qiyin. Lekin shunga qaramay ularni balansning tarkibiy
qismlari va jamlangan qatorlariga nisbatan bir tizimga solish mumkin.
Moliyaviy barqarorlikni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar tizimi quyidagi ikkita
tarkib bo‘yicha guruhlanishi ham mumkin:
1. Aktivlar, kapital va majburiyatlarning tarkibiy tuzilishi bo‘yicha moliyaviy
barqarorlik ko‘rsatkichlari. Ular qatoriga moliyaviy mustaqillik (avtonomiya),
moliyaviy qaramlik, o‘z va qarz mablag‘lari nisbati, qoplash koeffitsiyenti va
boshqa ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. Mazkur qator bo‘yicha moliyaviy
barqarorlikni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar sifatida boshqa manbalarda uzoq
muddatli aktivlar, joriy aktivlar, o‘z mablag‘lari manbasi va majburiyatlar bilan
bog‘liq ko‘rsatkichlarini alohida tarkiblash tartibi belgilangan.
2. Aktivlarni moliyalashtirish bilan bog‘liq barqarorlik ko‘rsatkichlari. Mazkur
ko‘rsatkichlarga o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik, manevrlik
koeffitsiyenti,
tovar-moddiy
zaxiralarning
o‘z
mablag‘lari
hisobiga
moliyalashtirilishi, sof aylanma aktivlar naqdligi ya’ni, o‘z aylanma mablag‘larining
turli aktivlar va kapitalga nisbati orqali hisob-kitob qilinuvchi koeffitsiyentlar kiradi.
Moliyaviy barqarorlikning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha O‘zbekiston va
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari amaliyotida me’yor darajalarini
belgilashga
amal
etiladi.
Lekin
ushbu
amaliyotdan
xalqaro
tajribada
foydalanilmaydi.
Moliyaviy barqarorlikni baholashda yana bir muhim farqli jihat ularning mutlaq
ifodada o‘rganilishi bilan ham xarakterlanadi. Mazkur tartib bo‘yicha moliyaviy
barqarorlikning uchta muhim ko‘rsatkichi baholanadi. Mazkur ko‘rsatkichlar
qatoriga quyidagilar kiritiladi:
1.O‘z aylanma mablag‘larining naqdligi (O‘AMN);
O‘AMN = O‘MM - UMA
Bunda:
O‘MM – O‘z mablag‘lari manbasi;
UMA – uzoq muddatli aktivlar.
~ 14 ~
2. Zaxira va xarajatlarni o‘z va qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirilish
manbasi (O‘QMHM);
O‘QMHM = O‘AMN + UMKQ
Bunda:
UMKQ – uzoq muddatli kreditlar va qarzlar
3. Zaxira va xarajatlarni jami manbalar hisobiga moliyalashtirish manbasi
(JMHM);
JMHM = O‘QMHM + QMKQ
Bu yerda:
QMKQ – qisqa muddatli kreditlar va qarzlar (ular qatoriga mol yetkazib beruvchi
va pudratchilar bilan hisob-kitoblar ham qo‘shiladi).
Zaxira va xarajatlarni manbalashda mablag‘lar yetarliligi va yetishmasligini
koeffitsiyent usulida ham hisob-kitob qilish mumkin. Koeffitsiyent usuli zaxira va
xarajatlarni moliyalashtirishdagi holatni qiyosiy o‘rganish, uning ijobiy siljishlarini
o‘rganishda muhim hisoblanadi.
~ 15 ~
Zaxira va xarajatlarning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik
koeffitsiyenti, joriy aktivlarning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik
koeffitsiyentining tarkibiy qatori hisoblanadi. Zaxira va xarajatlarni tegishli
manbalar hisobidan moliyalashtirishning amaldagi holatidan kelib chiqib
korxonaning barqarorlik darajasiga ham baho berish mumkin. Amaldagi normalar
quyidagi shartlar asosida tuzib chiqilgan.
Korxonada moliyaviy ishlab chiqarish zaxiralarini moliyalashtirishda o‘z
mablag‘lari, qarz mablag‘lari yetarligi va yetishmasligi tahlili yuzasidan shuni
ta’kidlash lozimki, o‘tgan davrga nisbatan joriy davrda ko‘rsatkichlar ijobiy
tomonga o‘zgargan. Zaxira va xarajatlarni moliyalashtirishning ikkita sharti
bajarilgan. Korxona moliyaviy barqarorligining mutlaq ifodasini umumiy jihatdan
ijobiy baholash mumkin.
~ 16 ~
II BOB. Korxonaning moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq koeffitsiyentlar va
ularning tahlili
Shuni alohida qayd etish lozimki, moliyaviy barqarorlikni baholashda
moliyaviy
koeffitsiyentlarning
hisob-kitobida
qandaydir
yagona
tizimga
tayanilmaydi. Ularning turli manbalarda turlicha turlari va tarkibi keltiriladi.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari – kompaniya egalari va kreditorlar
o‘rtasidagi tavakkalchilikning qanday taqsimlanganligini ko‘rsatadi.
Moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlari sifatida – balansning aktivi va passivi
tarkibini tavsiflovchi, aktivlar va passivlarning alohida obyektlari o‘rtasidagi
munosabatlarni xarakterlovchi ko‘rsatkichlar nazarda tutiladi.
Moliyaviy holat va barqarorlikni koeffitsiyentlarda baholash korxonaning joriy
va istiqboldagi moliyaviy ahvoliga baho berishda eng maqbul usul hisoblanadi.
Moliyaviy barqarorlikni ko‘rsatkichlari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
- moliyaviy barqarorlikning uzoq muddatli va joriy aktivlar bilan bog‘liq
ko‘rsatkichlari.
- moliyaviy barqarorlikning o‘z mablag‘lari va majburiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan
ko‘rsatkichlari;
~ 17 ~
Korxonalar moliyaviy barqarorligiga baho berishda avtonomiya, moliyaviy
qaramlik, o‘z va qarz mablag‘lari nisbati, o‘z aylanma mablag‘lari bilan
ta’minlanganlik, manyovrlik, xususiy kapitalning jamlanish koeffitsiyentlariga
muhim ahamiyat qaratiladi.
Xalqaro amaliyotda moliyaviy barqarorlikning muhim ko‘rsatkichlari qatoriga:
avtonomiya koeffitsiyenti; kapitallashuv koeffitsiyenti (sapitalization ratio);
aktivlarni qoplash koeffitsiyenti (asset coverage ratio); investitsiyalarni qoplanish
koeffitsiyenti; foizlarni qoplash koeffitsiyenti (Interest coverage ratio); moliyaviy
qaramlik koeffitsiyenti (Debt ratio); majburiyatlarning EBITDA ga nisbati
koeffitsiyentlari kiradi. Mazmun jihatdan ularning qiyosiy farqlanishi amaldagi
tartiblardan farqlanmaydi. Shu bilan birga, bugungi kunda moliyaviy hisobotlarni
xalqaro standartlariga o‘tilishi yoki ularga transformatsiyalash amaliyotining joriy
~ 18 ~
etilishi bilan aniqlanadigan moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarining bir xil
shakliga ham o‘tilmoqda.
2.1 Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganligi tahlili
Aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik, ishlab chiqarishni tashkil etish va
uzluksiz faoliyatni yo‘lga qo‘yish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, moliyaviy
ahvolni yaxshilashning, raqobatdoshlik va uni o‘stirishning zaruriy sharti
hisoblanadi.
Aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik deganda joriy faoliyatning o‘z
mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish holati tushuniladi. Agar moliyalashtirishga o‘z
~ 19 ~
mablag‘lari yetarli bo‘lmasa, u holda majburiyatlar, qarzga olingan mablag‘lar
hisobiga ehtiyoj ta’minlanadi. Lekin bu holat faoliyat natijaviyligining asosiy
qismini qarz beruvchilar tomonidan olib qo‘yilishiga olib keladi. Shu bilan birga,
globallashgan va kuchli raqobatga asoslangan iqtisodiyotda aktivlarni, faoliyatni
moliyalashtirishning mazmuni tubdan o‘zgarganligini ham qayd etib o‘tish lozim.
Negaki, faqat o‘z mablag‘lari hisobigagina bugungi iqtisodiyotni rivojlantirishni
tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga qarz munosabatlaridagi imtiyozli shartlar,
imkoniyatlar tufayli firma va kompaniyalar, tadbirkorlik subyektlari har
qachongidan ham qarz kapitaliga ko‘proq zaruriyat sezmoqdalar. Bugungi kunda
faqat o‘z mablag‘lari hisobigagina moliyalashtirilgan bironta korxonani uchratish
qiyin.
Aktivlar buxgalteriya balansida qayd etilgan tartib bo‘yicha uzoq muddatli va
joriy aktivlarga bo‘linadi. Aktivlarni moliyalashtirish manbalarini ham yagona
tarkibga ko‘ra o‘z va qarz mablag‘lariga ajratish mumkin. O‘z mablag‘lari bu
xo‘jalik yurituvchi subyektning faqat o‘zigagina tegishli bo‘lgan mablag‘lar
manbasini (ustav, rezerv, qo‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqa o‘zlik
mablag‘lari) ifoda etsa, qarz mablag‘lari uzoq va qisqa muddatli (joriy)
majburiyatlar hisobiga aktivlarni moliyalashtirishni xarakterlaydi.
Majburiyatlarning uzoq muddatli aktivlarga yo‘naltirilgan qismi uzoq muddatli
(bir yildan ortiq muddatga) majburiyatlar sifatida, zaxiralarga yo‘naltirilganda (bir
yilga qadar) qisqa muddatli majburiyatlar sifatida tarkiblanadi.
Aylanma aktivlar qatoriga tovar-moddiy zaxiralar hamda tugallanmagan ishlab
chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiritiladi.
Birinchi guruhga asosiy qismini tovar-moddiy zaxiralarning aktiv qismi bo‘lgan
ishlab chiqarish zaxiralari kiritiladi.
Ikkinchi guruh albatta korxonaning yoki tarmoqning, ishlab chiqarish va
ta’minotning, faoliyat va texnologiyalarning xususiyatlaridan kelib chiqqan aylanma
aktivlar qiymati orqali shakllanadi.
Tahlilda asosiy e’tibor: pul fondlarining tashkil etilishi va ishlatilishiga;
aylanma mablag‘lardan foydalanish darajasiga; aylanma mablag‘lardan samarali va
~ 20 ~
optimal foydalanish darajasiga; tejamkorlikni ta’minlashdagi imkoniyatlarni
aniqlashga; iqtisod qilish hisobiga foydani o‘stirishning aniq yechimlariga
qaratiladi.
Asosiy maqsadi – aylanma mablag‘lardan samarali foydalanishda yo‘l
qo‘yilayotgan kamchiliklarni aniqlash, ularni oldini olish, moliyaviy holatni
yaxshilash yuzasidan tegishli imkoniyatlarni aniqlash va yo‘lga qo‘yishdan iborat.
Tahlilda aylanma mablag‘larni me’yorlash masalasiga muhim ahamiyat
beriladi. Me’yorlashtiriladigan va me’yorlashtirilmaydigan aylanma aktivlar
ularning ishlab chiqarishdagi va texnologik jarayonlardagi xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda belgilanadi.
Ishlab chiqarish zaxiralari, tovarlar, tayyor mahsulotlarning ombor qoldiqlari
me’yorlashtiriladigan aylanma aktivlar qatoriga kiritiladi. Qolgan joriy aktivlar
me’yorlashtirilmaydigan aylanma aktivlar hisoblanadi.
Aylanma mablag‘lar samaradorligini baholashda ularning aylanuvchanlik
koeffitsiyentlariga va aylanish davriga baho beriladi.
Aylanuvchanlikni oshirish va aylanish davrini qisqartirish aylanma aktivlar
intensiv foydalanuvchanlik darajasini ifoda etadi.
Aylanma mablag‘lar naqdligini baholashda sof aktivlar qiymatiga muhim
ahamiyat qaratiladi.
Sof aktivlar deganda xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z mablag‘lari bilan
ta’minlangan uzoq muddatli va joriy aktivlarning qiymati, ya’ni xo‘jalik yurituvchi
subyektning qarz majburiyatlaridan ozod bo‘lgan mol-mulk qiymati tushuniladi.
Sof aktivlar qiymatini aniqlash formulasi quyidagi bog‘lanishda bo‘ladi:
Aktivlar – Majburiyatlar = Sof aktivlar
