MOLIYAVIY BOSHQARUV Reja: 1. Moliyaviy boshqaruvning mazmun-mohiyati. 2. Moliyaviy boshqaruvning boshqariladigan (ob’ektlar) va boshqaruvchi (sub’ektlar) tizimlar yagonaligidan iboratligi. 3. Moliyaviy boshqaruvning asosiy metodologik tamoyillari, usullari va shakllari. 4. Moliyaviy boshqaruv organlari va ularning vazifalari. 1-savol bayoni. Boshqaruv jamiyat munosabatlarining muhim ko‘rsatkichi sifatida jamiyat hayotining barcha jabhalariga tegishlidir. Hozirgi paytda, iqtisodiy, siyosiy va moliyaviy o‘zgarishlar davrida boshqaruv usullari, tamoyillari va texnikasida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Boshqaruv - bu ma’lum bir ijobiy natijaga erishish uchun, uslublar va tamoyillar yig‘indisi orqali biror ob’ektga maqsadga muvofiq ta’sir etishdir. Inson faoliyatining barcha sohalariga, shu jumladan moliyaviy sohasiga ham boshqaruv jarayoni taalluqlidir. Demak, “Boshqaruv” atamasi umumiy tarzda ob’ektni rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda ta’sir ko‘rsatishni anglatadi. Moliya tizimi doirasida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash har doim ma’lum bir maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu narsa ma’lum bir tarzda boshqaruv sxemasini tashkil etishni taqazo etadi. Shu ma’noda va eng umumiy ko‘rinishda boshqaruv sub’ektining boshqaruv ob’ektiga maqsadga yo‘naltirilgan ta’siri boshqaruv deyiladi. Moliyani boshqarish – bu moliya sub’ektlarining ma’lum usul va uslublarni qo‘llagan holda, ma’lum maqsadga erishish uchun moliya ob’ektlarga ta’siri. Moliyaviy boshqaruvni ma’lum bir uslub va tamoyillarga hamda rag‘batlantirish va sanksiyalarga tayanib maxsus apparat amalga oshiradi. Ma’lumki, u yoki bu ko‘rinishdagi vazifalarni bajarishda turli xil yo‘nalishdagi yechimlar mavjud bo‘ladi, ammo ularni samarali yechishning o‘ziga xos bo‘lgan muammolarni bor imkoniyatlardan tez va samarali foydalanish yohud yangi davr talabiga mos bo‘lgan uslublarni joriy etib ko‘zlangan maqsadga erishishdir. Har qanday boshqaruv tizimiga xos bo‘lgani kabi, moliyani boshqarishda ham ob’ektlar va sub’ektlar mavjud bo‘ladi. Davlat jamiyatning sotsial-iqtisodiy taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni sog‘lomlashtirishga (normallashtirishga) qaratilgan munosabatlar tizimini takomillashtirishi va bu resurslarning samarali hamda oqilona foydalanishi ustidan nazoratni amalga oshirishi kerak. Ana shu vazifani (muammoni) bajarish (yechish) moliyaviy boshqaruvning zimmasiga yuklatilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, moliyaviy boshqaruv - bu moliya sub’ektlarining ma’lum usul va uslublarni qo‘llagan holda, ma’lum maqsadga erishish uchun moliya ob’ektlarga ta’siri bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanatda, byudjet profitsitida, davlat qarzining kamayishida, milliy valyutaning barqarorligi va mustahkamligida va nihoyat, davlat va jamiyat barcha a’zolari iqtisodiy manfaatlarining yagonaligida (mushtarakligida) namoyon bo‘ladigan moliyaviy barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta’minlashdir. Shunga monand ravishda uning vazifalari: - Davlatni rivojlantirish uchun talab etiladigan moliyaviy resurslarni shakllantirish; - Davlat o‘zining funksiyalarini bajarishi uchun talab etiladigan shakllantirilgan moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash va ulardan oqilona foydalanish; - Pul muomalasini tartibga solish; - Ko‘zda tutilgan moliya viy risklar darajasida maksimal darajada samaraga erishish; - Imkon qadar moliyaviy resurslarning mutanosibligini ta’minlashga xizmat qilish va h.k. 2-savol bayoni. Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon bo‘lib, boshqariladigan (ob’ektlar) va boshqaruvchi (sub’ektlar) tizimlarning yagonaligidan iboratdir. Boshqaruvchi tizim, bu yerda moliyaviy institutlarning (tashkilotlarning) to‘plamidan (majmuidan) iborat bo‘lgan moliya tizimini nazarda tutsa, boshqariladigan tizim esa pul munosabatlari to‘plamidan (majmuidan) iborat bo‘lgan moliya tizimini o‘z ichiga oladi. Bunda moliyaviy boshqaruv jarayoni bir xil tarzda bo‘lmasdan, u bir tomondan, faqat ob’ektlarni boshqarishni emas, balki ikkinchi tomondan, boshqaruv sub’ektlarini tashkil qilishni va ular faoliyatini takomillashtirishni ham o‘z ichiga oladi. Moliyaviy boshqaruvning ob’ekti sifatida moliyaviy munosabatlarning turli ko‘rinishlari, shu jumladan, davlatning sotsial tuzumi (tuzilishi), mamlakatdagi siyosiy kuchlarning joylashishi (nisbati) va qayta taqsimlash jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadigan boshqa omillar bilan belgilanadigan o‘ziga xos bo‘lgan moliyaviy munosabatlar maydonga chiqadi. Davlat moliyasi, mahalliy moliya va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasida moliyaviy boshqaruvning sub’ekti bo‘lib moliyaviy apparat deb nomlanuvchi maxsus xizmatlar hisoblanadi. Eng umumiy ko‘rinishda moliyaviy boshqaruv tizimini 1-chizmadagidek tasavvur qilish mumkin. Молиявий бошқарув тизими Бошқарув субъект- лари Таъсир инстру- ментлари Пиро- вард мақсад Бошқарув объект- лари Молия тизими Молиявий сиёсат Тизимлар молияси Молиявий барқарор- лик Президент; Парламент; Ҳукумат; Молия вазирлиги; Давлат солиқ қўмитаси; Марказий банк; Давлат мулк қўмитаси; Ҳисоб палатаси; ва бошқалар. Бошқарув принцип- лари; Молиявий башоратлаш; Молиявий дастурлаш; Молиявий режалаш- тириш; Молиявий тартибга солиш; Молиявий назорат; Молиявий қонунчилик; Молиявий таҳлил. Бюджет фондларини шакл- лантириш ва фойдаланиш бўйича муно- сабатлар; Нобюджет фондларини шакллан- тириш ва фойдаланиш бўйича муносабатлар; Суғурта фондларини шакллан- тириш ва фойданиш бўйича му- носабатлар. Макро- иқтисодий муво- занат; Бюджет режала- рининг профи- цитлиги; Давлат қарзининг мавжуд эмаслиги; Мустаҳ- кам (барқарор) миллий валюта. 1-chizma. Moliyaviy boshqaruv tizimi. Davlatning xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va uy xo‘jaliklari bilan moliyaviy munosabatlar sohasidagi o‘zaro munosabatlari soliq tizimi, kredit munosabatlarini reglamentatsiya qilish (tartibga solish), moliya bozorini tartibga solish, davlatning qo‘llab-quvvatlash tizimi, pensiya ta’minoti tizimi, ishlovchi aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va h.k.lar orqali amalga oshiriladi. 3-savol bayoni. Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanatda, byudjet profitsitida, davlat qarzining kamayishida, milliy valyutaning barqarorligi va mustahkamligida va nihoyat, davlat va jamiyat barcha a’zolari iqtisodiy manfaatlarining yagonaligida (mushtarakligida) namoyon bo‘ladigan moliyaviy barqarorlik va moliyaviy mustaqillikni ta’minlashdir. Shunga monand ravishda uning asosiy metodologik prinsiplari quyidagilardan iborat: Moliyaviy boshqaruvning metodologik prinsiplari  pirovard maqsadga bog‘liqlik;  xo‘jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy muvozanatliligi;  jamiyat barcha a’zolarining manfaatlariga mos kelish;  iqtisodiy qonunlardan foydalanish;  real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish. Moliyaviy boshqaruvning konkret metodlari va shakllari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:  moliyaviy rejalashtirish;  bashoratlash (prognozlashtirish);  dasturlashtirish;  moliyaviy tartibga solish;  moliyaviy nazorat;  moliyaviy qonunlarni (qonunchilikni) qabul qilish;  moliyaviy resurslarni jalb qilish metodlari tizimi. Moliyani boshqarishni shakllantiruvchi tashkiliy - tuzilmaviy apparatga moliyaviy apparat (devon) deyiladi. Moliya tizimining barcha soha va bo‘g‘inlarida, maqsad qilingan natijaga erishish uchun moliyaviy boshqaruv sub’ektlaridan o‘z yo‘nalishlari buyicha samarali foydalaniladi. Biroq, ular uchun moliyaviy boshqaruvning umumiy uslub va qoidalari mavjuddir. Jumladan, moliyani boshqarishda bir nechta umumiy xususiyatga ega bo‘lgan funksional elementlar mavjud. 1. Rejalashtirish; 2. Operativ boshkarish; 3. Nazorat. Moliyani boshqarish funksional elementlari ichida asosiy o‘rinni rejalashtirish tashkil kiladi. Aynan rejalashtirish davomida har qanday xo‘jalik yurituvchi sub’ekt o‘z moliyasi ahvolini har tomonlama baholaydi, moliya resurslarini oshirish, ulardan yanada samarali foydalanish imkoniyatlarini axtaradi. Rejalashtirish jarayonida boshqarishga oid qarorlar moliya axborotini tahlil etish asosida qabul qilinadi, shu munosabat bilan bu axborot yetarli darajada to‘la va aniq bo‘lishi kerak. Axborotning aniq-puxtaligi va uning o‘z vaqtida olinishi asoslangan qarorlarning qabul qilinishini ta’minlaydi. Moliya axboroti buxgalterlik, statistika va tezkor hisobotga asoslanadi. Moliyaviy rejalashtirishni moliyaviy bashoratlashsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. U yoki bu davr mobaynida davlatning mumkin bo‘lgan moliyaviy ahvolini (holatini) oldindan ko‘ra bilish va moliyaviy rejalarning ko‘rsatkichlarini asoslashga moliyaviy bashoratlash deyiladi. Nazariya va amaliyotda moliyaviy bashoratlash ikkiga ajratiladi:  o‘rta muddatli (5-10 yillik) moliyaviy bashoratlash;  uzoq muddatli (10 yildan ortiq) moliyaviy bashoratlash. Moliyaviy bashoratlash moliyaviy rejalarni tuzish bosqichidan oldin sodir bo‘ladi. Unda jamiyatning ma’lum bir davrdagi taraqqiyotiga bag‘ishlangan moliyaviy siyosatning konsepsiyasi ishlab chiqiladi. Moliyaviy bashoratlashning bosh maqsadi bashoratlanayotgan davrda haqiqatda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan moliyaviy resurslarning real hajmi, ularni shakllantirish manbalari va ulardan foydalanishni aniqlashdan iborat. Moliyaviy bashoratlar moliya tizimi organlariga moliya tizimini rivojlantirish va takomillashtirishning, moliyaviy siyosatni amalga oshirish shakllari va metodlarining turli-tuman variantlarini belgilashga imkon beradi. Shu ma’noda, moliyaviy bashoratlar moliyaviy siyosatni ishlab chiqishning zaruriy elementi va bir vaqtning o‘zida muhim bosqichi bo‘lib hisoblanadi. Ular yordamida moliya tizimining barcha sub’ektlari oldida turgan sotsial-iqtisodiy vazifalarni yechishning (hal qilishning) turli ssenariyalari ishlab chiqiladi. Moliyaviy bashoratlash turli metodlarning qo‘llanilishini taqoza etadi. Ularning eng asosiylari quyidagilar bo‘lishi mumkin:  iqtisodiy jarayonlarni aniqlaydigan omillarga bog‘liq ravishda moliyaviy reja ko‘rsatkichlarining dinamikasini harakterlaydigan ekonometrik modelni qurish (yaratish);  korrelyatsion-regression tahlil;  bevosita ekspertli baholash metodi. Asosida aniq shakllantirilgan maqsad va unga erishishning vositalari yotgan dasturli-maqsadli yondashuvdan foydalanadigan moliyaviy rejalashtirishning metodi sifatida moliyaviy dasturlashtirish quyidagi-larning bo‘lishini ko‘zda tutadi:  yo‘nalishlar bo‘yicha davlat harajatlarining ustuvor-larini belgilash (o‘rnatish);  davlat mablag‘lari sarflanishining samaradorligini oshirish;  muqobil variantning tanlanishiga muvofiq ravishda moliyalashtirishni to‘xtatish. Dastur variantining tanlanishi, eng avvalo, iqtisodiy omillarga (resurslarga) bog‘liq. Bunda faqat maqsadga erishishning masshtabi, ahamiyati va murakkabligi emas, balki mavjud zahiralarning hajmi, kutilayotgan jami samara, maqsadga erishilmaganda potensial yo‘qotmalar ham hisobga olinadi. Moliyaviy siyosat sohasidagi uzoq va qisqa muddali maqsadlar va choralarni muvofiqlashtirishning muhim metodi sifatida dasturlashtirishdan moliyaviy rejalashtirishning hozirgi amaliyotida faol foydalanish maqsadga muvofiqdir. Moliyaviy dasturlashtirish rivojlangan mamlakatlarda o‘tgan asrning 60- yillaridanoq foydalanib kelinayapti. Uning asosiy mohiyati besh yillik “o‘zgarib turadigan” harajatlar rejasini tuzish bilan belgilanadi. Har yili joriy yil rejasi ko‘rsatkichlarining kutilayotgan ijrosi asosida reja o‘zgartiriladi (korrektirovka qilinadi). Bunda ko‘rsatkichlar besh yillik shkala bo‘yicha bir yil oldinga (hisobot yilidan keyingi yilga) “ko‘chiriladi”. Oldinda turgan birinchi yilning reja ko‘rsatkichlari direktiv (majburiy), keyingi to‘rt yillik ko‘rsatkichlar esa mo‘ljalli (oriyentirovkali) harakterga ega hisoblanadi. Hozirgi paytda dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida ishlab chiqarish maqsadlariga, resurslar va ijrochilar bo‘yicha balanslilikka yo‘naltirilgan ilmiy- tadqiqot, tashkiliy-xo‘jalik va boshqa tadbirlar tizimidan iborat bo‘lgan maqsadli kompleksli dasturlarlardan keng foydalanilmoqda. Operativ boshqarish bu - minimal harajat qilib maksimal samaraga erishish va moliyaviy resurslarni yuqori samara olish uchun qayta taqsimlashga qaratilgan kompleks ishlar yig‘indisidir. Operativ boshqarish egiluvchanlik xususiyatiga egadir. Operativ boshqarishning asosiy mazmuni “tor” joylarni bartaraf etish, yangitdan vujudga kelayotgan vazifalarni yechish va boshqa maqsadlarda moliya resurslaridan mohirona foydalanishdir. Nazorat - boshqaruv elementi sifatida bir vaqtning o‘zida moliyani rejalashtirishda hamda operativ boshqarishda qo‘llaniladi. Nazorat haqiqiy natija bilan rejadagi ko‘rsatkichlarni taqqoslashga yordam beradi, moliyaviy resurslarni o‘stirish yo‘llarini ko‘rsatadi va ulardan samarali xo‘jalik yuritish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. 4-savol bayoni. Moliya tizimini umumiy boshqarish mamlakatning oliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. Umumdavlat miqyosida moliyaviy boshqaruv tizimi quyidagi boshqaruv organlaridan tashkil topishi mumkin:  Prezident va Prezident devoni;  Oliy Majlis va moliya, byudjet, soliq va bank masalalari bo‘yicha Oliy Majlis har ikki palatasining tegishli qo‘mitalari;  Vazirlar Mahkamasi;  Hisob palatasi;  Moliya vazirligi va uning quyi (joylardagi), jumladan, G‘aznachilik tizimi organlari;  Markaziy bank;  Davlat soliq qo‘mitasi;  Davlat bojxona qo‘mitasi;  Davlat mulk qo‘mitasi;  Qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiya;  Nobyudjet fondlarning ijroiya direksiyalari  va boshqalar. Mamlakat Prezidenti (Prezident devoni) moliya tizimining faoliyatini reglamentatsiya qiladi (tartibga soladi), mamlakat byudjetini imzolaydi, Parlament tomonidan qabul qilingan moliyaviy qonunlarga “veto” qo‘yish huquqiga ega. Ikki palatadan (Senat va Qonunchilik) iborat bo‘lgan Oliy majlis soliqlar, yig‘imlar, nosoliqli to‘lovlarni belgilaydi (o‘rnatadi), Davlat byudjetini ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi, shuningdek, Davlat byudjetining ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni ham tasdiqlaydi, moliyaviy qonunlarni (masalan, Soliq kodeksi va boshqalar) qabul qiladi. Bir vaqtning o‘zida davlat ichki va tashqi qarzining tegishli (chegaraviy) darajasini belgilash (o‘rnatish) ham Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. Moliyaviy boshqaruvning umumiy boshqaruv organi sifatida Vazirlar Mahkamasi Davlat byudjetini ko‘rib chiqadi, moliyaviy boshqaruvning yagona umumiy markazi sifatida maydonda gavdalanadi. Hisob palatasi moliyani boshqaruvchi yana bir asosiy organ sifatida uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: birinchi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti loyihasi parametrlari shakllantirilishi va ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga muvofiqligini tizimli tahlil qilish, qabul qilinayotgan davlat va hududiy dasturlarning moliyalashtirish manbalari bilan ta’minlanganligining auditini amalga oshirish; ikkinchi, byudjet tizimi byudjetlariga mablag‘lar va boshqa byudjetdan tashqari mablag‘lar tushumining to‘liqligini o‘rganish va nazorat qilish, zamonaviy axborot texnologiyalarini keng qo‘llash orqali byudjet daromadlarini ko‘paytirish zaxiralarini aniqlash va safarbar qilish; uchinchi, byudjet tizimi byudjeti va boshqa byudjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan amalga oshirilayotgan harajatlarning samaradorligi va qonuniyligini auditdan o‘tkazish va barcha darajada ularni qisqartirish bo‘yicha zaxiralarni aniqlash, byudjet tizimi byudjetlari va davlat tomonidan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining maqsadga muvofiqligi va asosliligini baholash; to‘rtinchi, soliq va byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish, tizimli qonunbuzarliklarning sabablari hamda o‘zini oqlagan jahon tajribasini o‘rganish va umumlashtirish orqali byudjetni rejalashtirishning zamonaviy usullarini joriy qilish; beshinchi, respublika byudjeti va mahalliy byudjetlar o‘rtasidagi nisbatning maqbulligini, mahalliy davlat hokimiyati organlarining daromad bo‘yicha vakolatlari va harajatlar bo‘yicha majburiyatlari belgilanishining to‘g‘riligini baholash, ularning o‘zini-o‘zi moliyaviy ta’minlash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;