KURS ISHI MOLIYAVIY HISOBOTLAR VA ULARNI XALQARO STANDARTLARI ASOSIDA TUZISH. MUNDARIJA KIRISH I.BOB. MOLIYAVIY HISOBOTLARNING XALQARO STANDARTLARIGA KIRISHI.. 1.1 Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo’yicha qo’mita (MHXSQ)ning maqsadi va uning tavsifi. II BOB. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISH. III -bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ NOMODDIY AKTIVLARNI HISOBGA OLISH (38-sonli BHXS)… IV -bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ TOVAR-MODDIY ZAXIRALARNI HISOBGA OLISH ...... V -bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ TUSHUMLAR (Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad)NI HISOBGA OLISH (18-sonli BHXS)… VI -bob.MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ HISOBOTLAR SHAKLINI O’ZGARTIRISH XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Kurs ishi mavzusinig dolzarbligi.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolish, jumladan, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasining barqaror bo’lishini ta’minlash - eng muhim ustivor vazifamizdir” .1Shuningdek, xo’jalik subyektlarini yanada rivojlantirish masalalari 2017-2021- yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor yo’nalishlarda ham alohida belgilab berilgan . Mamlakatimiz iqtisodiyotiga xorijiy investistiyalarni to’g’ridan-to’g’ri jalb etilishi, erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi va faoliyat yuritishi buxgalteriya hisobini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida tashkil qilishni zarurat qilib qo’ymoqda. Hozirgi vaqtda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari xo’jalik subyektlar tomonidan tashqi foydalanuvchilar ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan buxgalteriya axborotini tayyorlashda tobora keng foydalanilmoqda. Bu holat axborotni sifatini oshirish, kapital qiymatini pasaytirish, kapital bozoriga kirishni osonlashtirish kabi bir qator sabablar bilan izohlanadi. Respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlari va sohalarida xorijiy investitsiyalar ishtirokida 4200 dan ko’proq qo’shma korxonalar tashkil qilingan. Bu korxonalardan 850 dan ortig’i Rossiya Federatsiyasiga, 396 tasi Buyuk Britaniya, 242 tasi AQSh, 159 tasi Qozog’iston, 114 tasi Germaniya va boshqa mamlakatlar investistiyalar ishtirokidagi korxonalar hissasiga to’g’ri keladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar xajmi ham ortib bormoqda. Tabiiyki, bunday sharoitda buxgalteriya hisobini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) asosida tashkil etish va yuritishni talab qiladi. 1 Mirziyoyev Sh.Miromonovich Tanqidiy taxlil qa’tiy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik-xar bir raxbar faoliyatining qoidasi bo’lishi kerak.-T] O’zbekiston 2017. -66 b. 3 Zamonaviy buxgalter va har bir rahbar xodim tomonidan bank yoki kompaniyani rivojlanishi va moliyaviy barqarorligini ta’minlashida duch kelinayotgan iqtisodiy muammolarni hal qilishda o’z buxgalterlariga ishonch hosil qilgani holda, ularni yuqori malakasi va ish tajribalari xalqaro amaliyot, ya’ni moliyaviy hisobotning halqaro standartlari (MHXS)ga tayanib eng yaqin yordamchi deb qarashi zarur. Bu esa respublikamiz iqtisodiyoti yanada rivojlanishining muhim omillaridan biriga aylanadi. Shuningdek, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ko’lami, tarmoq xususiyatlari va yo’nalishlarini inobatga olgan holda namunaviy tashkiliy- tuzilmani joriy qilish, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining ochiqligini oshirish, ular tomonidan xalqaro standartlar asosida audit va moliyaviy hisobot axborotini nashr qilish. Alohida ta’kidlab o’tish joizki, 2015-2018-yillarda barcha aksiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotni nashr etishi va Xalqaro audit standartlari hamda Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga muvofiq tashqi audit o’tkazishni ma’lumot O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS)ning talablari ko’plab pozitsiyalari bo’yicha MHXS talablariga juda yaqinlashtirilgan bo’lsa-da, lekin boshqa, ba’zan esa asosiy pozitsiyalar bo’yicha farqlar hamon saqlanib qolmoqda. Eng muhimi shuki, faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurtituvchi subyektlarning katta qismida mavjud bo’lgan asosiy vositalar, zaxiralar, nomoddiy aktivlar kabi obyektlarni hisobga olishga nisbatan yondashuvlardagi farqlar saqlanib turibdi. O’z navbatida, transformatsiya tartibotlarini o’tkazish chog’ida aksariyat amaliyotchi buxgalterlar aynan ushbu aktivlarni qayta hisoblashiga to’g’ri keladi. Mazkur qo’llanmani o’rganishga kirishayotgan o’quvchiga O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS)ni tashkil etishning asosiy qoidalarini bilishni talab etadi, shuningdek u buxgalteriya hisobi 4 tamoyillari va uning nazariy asoslari, buxgalteriya hisobotlarining tarkibi va tuzilishini yaxshi tasavvur etishi, korxona faoliyatini moliyaviy tahlil qilish asoslarini bilishi lozim. Qo’llanmada ma’lumotlar unchalik an’anaviy bo’lmagan, ko’proq o’ziga xos case bookni o’zida namoyon etuvchi usul bilan bayon etilgan. Har bir mavzu bo’yicha avval o’quvchiga turli hil test topshiriqlari va vazifalarini yechish taklif etiladi. Agar test savollariga javoblar to’g’ri bo’lib chiqsa (to’g’ri javoblar tahlili javobdan keyinoq keltirilgan), bir necha kichik vazifalar ko’rinishida, shuningdek bir necha transformastion (shaklni o’zgartirish) jadvallarni tuzgan holda hisobotlar shaklni o’zgartirishga katta vazifa ko’rinishida taqdim etilgan vaziyatlarni tahlil qilishga o’tish mumkin. Bundan tashqari, har bir mavzudan keyin mustaqil Yechish uchun ko’p sonli vazifalar va nazariy bilimlarni tekshirish uchun test topshiriqlari keltirilgan. Mualliflar ushbu nashrni o’qib chiqish talabalarga, magistrantlarga va katta ilmiy xodim-izlanuvchilarga, mustaqil izlanuvchi-tadqiqotchilarga, tegishli o’quv kurslarini ishlab chiqib, amaliyotga joriy etayotgan oliy o’quv yurtlarining professor- o’qituvchilar tarkibiga hamda amaliyot o’tayotgan, o’zining yaqin amaliy faoliyatida moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlari talablariga muvofiq hisob yuritish va hisobotlar tuzishga o’tishni mo’ljallayotgan buxgalterlarga foydali bo’lishidan umidvor. O’quv qo’llanmada bayon etilgan materiallar yuzasidan barcha xulosa va takliflarni o’quvchi Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Buxgalteriya hisobi yoki Iqtisodiy tahlil va audit kafedralariga yuborishi mumkin. O’quvchining ushbu ish yuzasidan fikrini bilish mualliflar uchun qiziqarli bo’lardi. Moliyaviy hisobotlar xalqaro standartlarini o’rganishda muvaffaqiyat tilaymiz. “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari” fanining asosiy maqsadi – magistrantlarda xo‘jalik yurituvchi sub‟ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo’yicha nazariy va amaliy bilimlarni 5 shakllantirishdan iborat. Fanning vazifasi – moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini uyg’unlashtirgan holda magistrantlarga moliyaviy hisobotlarni xalqaro darajada tayyorlash va taqdim etish, buxgalteriya hisobi milliy standartlari asosida faoliyat yuritayotgan korxonalarni xalqaro standartlarga muvofiq transformatsiya qilishni o’rgatishdan iborat. Kurs ishi mavzusing maqsadi va vazifalari. Kelajakda shu sohadagi mutaxassislarga buxgalteriya hisobini tashkil qilish, ishbilarmonlik faoliyati bо‘yicha mustahkam nazariy bilim berish, tajribalarni о‘rgatish, hisob siyosatini о‘rnatish, moliyaviy siyosat, iqtisodiyotni boshqarishda asoslanadigan va tegishli qarorlar qabul qilinadigan axborotlarni yig‘ish va ularga ilmiy asosda ishlov berish usullarini о‘rgatishdir.to‘g‘risida nazariy bilim berish va amaliy ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. II. Fan o‘qitilishining natijalari (shakllanadigan kompetentliklar) Fanni о‘zlashtirish natijasida talaba: – moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga kirish; – moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida umumiy masalalar haqida tasavvurga ega bo‘lishi; – tushumlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi; – nomoliyaviy aktivlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi; – baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi; – nomoliyaviy majburiyatlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifini bilishi va ulardan foydalana olishi; – moliyaviy instrumentlarni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi; – moliyaviy hisobot transformatsiyasi bo’yicha ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak. – konsolidatsiyalash asoslarini hisobga oluvchi standartlarining tavsifi malakalariga ega bo ‘lishi kerak. Yo‘nalishning o‘ziga xos xususiyatlari dasturni interfaol usullarda o‘zlashtirishni taqazo qiladi. Bunda asosiy e’tibor auditoriya mashg‘ulotlarida va mustaqil tayyorgarlikda o‘zlashtiriladigan chuqurlashtiriladigan nazariy bilimlarga hamda ob’ektiv jarayonlar va hodisalarga nisbatan dunyoqarashni shakllantirishda ma’ruza mashg‘ulotlariga katta o‘rin ajratiladi. Dastur materiallarini o‘zlashtirish to‘rt xil: 5 - muammoli mavzular bo‘yicha; -mustaqil o‘zlashtirilishi murakkab bo‘lgan bo‘limlar bo‘yicha; - ta’lim 6 oluvchilarda alohida qiziqish uyg‘otuvchi bo‘limlar bo‘yicha; - ma’ruzalarni interfaol usulda o‘qitish yo‘li bilan; -mustaqil ta’lim olish va ishlash, kollekviumlar va munozaralar jarayonida o‘zlashtiriladigan bilimlar bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. Mustaqil tayyorgarlik jarayonida talaba adabiyotlar, internet materiallari va me’yoriy hujjatlar bilan ishlashni uddalashni namoyon qilishi, auditoriya mashg‘ulotlari paytida qabul qilingan ma’lumotlarni mushohada qilish va mustaqil ijodiy qarorlar qabul qila olish qobiliyatlarini ko‘rsatishi zarur. Kurs ishi mavzusing predmeti va obyekti.Fanni o‘zlashtirishda masofadan o‘qitish (modul platformasi), darslik, o‘quv qo‘llanmalari va ma’ruzalar matnlarining elektron versiyalari, ma’ruzalar o‘qish, video-audio mashg‘ulotlar va elektron resruslar (Internet tarmog‘i orqali) dan foydalaniladi. Dastur talabalar bilimini reyting-nazoratidan foydalanadigan o‘quv jarayonini tashkil qilishning kredit-modul tizimi tamoyillari asosida amalga oshadi. Fanni o‘qitishda interfaol, kommunikativ, perseptiv yondashuvlardan maksimal darajada foydalanish, o‘quv adabiyotlaridan tashqari autentik materiallar: audio, video, jurnallar, internet manbalaridan o‘zlashtirilgan bilimlar majmuasini amaliyotda kuzatilayotgan dalil va hodisalarga bog‘lay olish, olingan natijalarni baholash, tahlil qilish orqali kasbiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan bilim, malaka va kompetensiyalarni innovatsion tafakkur layoqati negizida shakllantirishga alohida e‘tibor qaratish talab etiladi. 1-bob. MOLIYAVIY HISOBOTLARNING XALQARO STANDARTLARIGA KIRISHI 1.1. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo’yicha qo’mita (MHXSQ)ning maqsadi va uning tavsifi Bugungi kunda, buxgalteriya hisobining xalqaro standarti sifatida ikkita etalon: Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari – MHXS (International Financial Reporting Standards – IFRS) hamda AQShning Buxgalteriya hisobining 7 umumqabul qilingan qoidalari – BHUQ (Generally Accepted Accounting Principles – GAAP) tan olingan. Jahon fond bozorlarida listingdan o’tish uchun taqdim qilinadigan moliyaviy hisobot aynan shu ikki standart talablari asosida tayyorlanadi va taqdim etiladi. Bunda shuni e’tiborga olish lozimki, AQSh fond bozori listingiga kirish uchun GAAP (BHUQ) talablari, qolgan fond birjalari uchun esa MHXS talablari asosida moliyaviy hisobot taqdim etiladi. To’g’ri, AQShning Buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan qoidalarida “standart” so’zi mavjud emas. Lekin yuqoridagi standartlarga berilgan ta’riflarga muvofiq, GAAPni buxgalteriya hisobining xalqaro standarti sifatida qarashimiz mumkin. Ko’pgina xorijiy olimlar tomonidan ham GAAP xalqaro standart sifatida tan olinadi. Buxgalteriya hisobining xalqaro standarti hisoblangan GAAP yaratilishida Ingliz-sakson buxgalteriya hisobi qoidalari katta manba bo’lib xizmat qilgan. Shu bilan birga, uning nazariy asoslarini ishlab chiqishda mamlakatning, nafaqat buxgalteriya hisobi bilan bevosita shug’ullanuvchi olimlari, balki barcha iqtisodiy yo’nalishda faoliyat yurituvchi mashhur olimlar o’z hissalarini qo’shishgan. Lekin GAAPning rivojlanishida qanchalik ko’p omillar o’z izini qoldirmasin, u pozitivizm ta’siri doirasida shakllandi (pozitivizm-fanning rolini faktlar va hodisalarni yozib borishdangina iborat deb cheklab qo’yadi, ularning mohiyatini tushuntirib berishdan bosh tortadi, u asosan amaliyot va tajribaga tayanadi). Ishonch bilan aytish mumkinki, GAAP AQSh iqtisodiyotining ellik yillik amaliy tajribasining mevasidir. Amaldagi GAAP Amerika moliyaviy hisobi standartlari bo’yicha Kengash - FASB tomonidan ishlab chiqilmoqda. Unda 7 nafar ekspert faoliyat yuritadi. Shu bilan birga, GAAPni ishlab chiqish va qabul qilishda Amerika qimmatli qog’ozlar va birjalar bo’yicha Komissiyasi (SEC) katta ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, ushbu jarayonlarda Amerika ijtimoiy diplomli buxgalterlar instituti - AICPA, 8 Amerika buxgalterlar assotsiatsiyasi – AAA va Davlat tashkilotlari hisobi uchun standartlar Boshqarmasi - GASB ham faol ishtirok etishadi. GAAP jahonning boshqa mamlakatlari buxgalteriya hisobi standartlariga qanchalik sezilarli ta’sir ko’rsatmasin, u barcha mamlakatlarni qamrab ololmaydi. U, asosan AQSh fond bozori listingiga kiradigan mamlakatlar uchun talab belgilaydi. Tabiiyki, bunday sharoitda, dunyoning boshqa mamlakatlari uchun buxgalteriya hisobining yangi xalqaro standartlari yaratish zarurati tug’iladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida, hozirda Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari qo’mitasi (MHXSQ) deb nomlangan Buxgalteriya hisobining xalqaro 7standartlari qo’mitasiga (BHXSQ) asos solindi. Ushbu qo’mitalar tomonidan Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari (BHXS) va Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS) ishlab chiqilgan. O’quvchi to’liq tasavvurga ega bo’lishi uchun, biz BHXSQ va MHXSQning faoliyati to’g’risida batafsilroq ma’lumotlar beramiz. – 1973-yilning 29-iyunida 10 ta yirik mamlakatning (Avstraliya, Kanada, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Irlandiya va Amerika Qo’shma Shtatlari) buxgalter va auditorlar uyushmasi tomonidan BHXSQga asos solindi. – 1975-yilda ilk standartlar hisoblangan 1-BHXS (1975-y.) “Hisob siyosati yoritilishi” va 2-BHXS (1975-y.) “Tovar-moddiy zaxiralarni tarixiy qiymat bo’yicha hisob tizimi doirasida baholanishi va taqdim etilishi”ning yakuniy variantlari chop etilgan. – 1989-yilda Yevropa buxgalterlar federatsiyasi (EBF) buxgalteriya standartlarining xalqaro uyg’unlashuvini va BHXSQ faoliyatida Yevropa mamlakatlarining yanada faol qatnashishini qo’llab-quvvatlaydi. Yevropa buxgalterlar federatsiyasi Kengashi (IFAS) davlat sektori korxonalari uchun davlat tijorat korxonalari tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda BHXSdan foydalanish majburiyatini yuklaydigan ko’rsatmalarni tasdiqlaydi. 9 2-bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISH (16-BHXS) 2.1. “Asosiy vositalar” – 16-BHXSning maqsadi, mazmuni va asosiy qoidalari Ushbu standartning maqsadi moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar tadbirkorlik subyektining asosiy vositalariga qilgan investitsiyalarini va bunday investitsiyalardagi o’zgarishlar haqidagi ma‟lumotlarni tushunishi uchun asosiy vositalarni hisobga olish tartibini belgilab berishdan iboratdir. Asosiy vositalarni hisobga olishda asosiy masalalar bo’lib aktivlarni tan olish, ularning balans qiymatini aniqlash va ular bo’yicha eskirish xarajatlarini va qadrsizlanish bo’yicha zararlarni tan olish hisoblanadi. Ushbu standart asosiy vositalarni hisobga olishda qo’llanilishi lozim, biroq boshqa standartlar asosiy vositalarni o’zgacha hisobga olishni talab etgan yoki ruxsat etgan hollari bundan mustasno. Ushbu Standart quyidagilarga nisbatan qo’llanilmaydi: a) MHXS 5 “Sotish uchun mo‗ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat‖ ga asosan sotish uchun mo’ljallangan deb tasniflanadigan asosiy vositalar; b) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar (BHXS 41 “Qishloq xojaligiga qarang); v) foydali qazilmalarni qidirish va aniqlashda ushbu foydali qazilmalarning tan olinishi va baholanishi (6-MHXS –Foydali qazilmalarni qidirish va aniqlash‖ga qarang); yoki 10 g) neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslar kabi foydali qazilmalarga huquqlar va foydali qazilmalarning zaxiralari. Biroq, ushbu standart qayd qilingan aktivlarni qazib olish yoki ishlatishda foydalaniladigan asosiy vositalarga nisbatan qo’llaniladi. Boshqa standartlar asosiy vositalar obyektining ushbu standartdagi yondashuvdan farq qiladigan yondashuv asosida tan olinishini talab etishi mumkin. Masalan, BHXS 17 “Ijara‖ tadbirkorlik subyektidan ijaraga olingan asosiy vosita obyektining u bilan bog’liq bo’lgan risklar va mukofotlar bir tomondan boshqa tomonga o’tkazilishi asosida tan olinishini talab etadi. Biroq, bunday holatlarda ushbu aktivlarni hisobga olishdagi boshqa jihatlar, shu jumladan eskirishni hisobga olish, ushbu standartda belgilangan. BHXS 40 “Investitsion mulk” ga muvofiq investitsion mulkni tannarx bo’yicha hisobga olish modelini qo’llaydigan tadbirkorlik subyekti BHXS 16 da belgilangan tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalanishi kerak. Ushbu standartda quyidagi belgilangan ma‟nodagi atamalardan foydalaniladi: Balans qiymati – har qanday jamg’arilgan eskirish va yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar chegirib tashlanganidan so’ng aktivning tan olinadigan summasidir. Tannarx – bu aktivni uning xaridi yoki qurilishi paytida sotib olish uchun to’langan pul mablag’i yoki pul mablag’i ekvivalentidagi qiymat yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning haqqoniy qiymati yoki, tegishli hollarda, boshqa 21 BHXSlarning, masalan BHXS 2 “Aksiyaga asoslangan to’lovning aniq talablariga muvofiq ushbu aktivning dastlabki tan olinishidagi qiymatdir. Eskirish hisoblanadigan qiymat aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannnarxi yoki tannarx o’rniga aks ettiriladigan boshqa qiymatdir. Eskirish – bu aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. 11 Tadbirkorlik subyektiga xos qiymat tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan davomiy foydalanishidan va foydali xizmat muddati oxirida balansdan chiqarishdan yoki majburiyat so’ndirilganida kutiladigan pul oqimlarining keltirilgan (diskontlangan) qiymatidir. Xaqqoniy qiymat - bu baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir. (MHXS 13 “Haqqoniy qiymatni baholash‖ ga qarang). Qadrsizlanish bo’yicha zarar aktivning balans qiymatining uning qoplanadigan qiymatidan oshadigan qismidir. Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo’ljallangan moddiy aktivlardir: a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish, yoki xizmatlarni ko’rsatish, yoki boshqa tomonlarga ijaraga berish, yoki ma‟muriy maqsadlarda foydalanish uchun mo’ljalangan; va b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi kutilgan. Qoplanadigan qiymat – bu aktivning quyidagi qiymatlaridan yuqorirog’i: sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning foydalanishdagi qiymati. Aktivning tugatish qiymati - bu aktivning chiqib ketishi bo’yicha baholangan d) band haqida to’xtaladigan bo’lsak, IAS 16 standartida ham, qandaydir boshqa standartda ham asosiy vositalar obyekti bir operatsion davrdan ortiq vaqt mobaynida foydalanish uchun mo’ljallangan, deb ko’rsatilmagan, bunga 5-sonli BHMSning 3 (a)-bandida ko’rsatma mavjud2. Foydali xizmat muddati bu: Aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan foydalanishi uchun yaroqli bo’lishi kutilgan davr. ____________________________________________________ 12 2.O’zbekiston Respublikasining 5-sonli Buxgalteriya xisobi milliy standartlari (BXMS). Asosiy vositalar obyektining tannarxi faqatgina quyidagi shartlar bajarilganda aktiv sifatida tan olinadi: a) tadbirkorlik subyekti tomonidan asosiy vosita bilan bog’liq kelgusi iqtisodiy naf olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va b) aktivning tannarxi ishonchli baholana olsa. Ehtiyot qismlar, yordamchi va ta‟mirlovchi jihozlar kabi moddalar asosiy vositalar ta‟rifiga mos kelganida ushbu BHXSga muvofiq tan olinadi. Aks hollarda bunday moddalartovar-moddiy zaxiralar sifatida tasniflanadi. Ushbu standart tan olish uchun o’lchov birligini, ya’sswsani asosiy vosita obyekti nimadan tashkil topishini belgilab bermaydi. Shuning uchun, tadbirkorlik subyektining o’ziga xos shart-sharoitlarida tan olish mezonlarini qo’llash uchun mulohaza qilish talab etiladi. Qoliplar, asboblar va moslamalar kabi alohida 2.2 ahamiyatli bo’lmagan moddalarni birlashtirish va tan olish mezonlarini ushbu birlashtirilgan qiymatga nisbatan qo’llash o’rinli bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik subyekti barcha asosiy vositalar bilan bog’liq xarajatlarni ularning kelib chiqish paytiga qarab ushbu tan olish mezonlari asosida baholaydi. Bunday xarajatlar o’z ichiga asosiy vosita obyektini sotib olish yoki qurish bilan bog’liq boshlang’ich xarajatlarni, hamda asosiy vositani keyinchalik kengaytirish, qandaydir qismini almashtirish yoki unga texnik xizmat ko’rsatish uchun amalga oshirilgan xarajatlarni qamrab oladi. Boshlang’ich xarajatlar. Asosiy vositalar obyektlari xavfsizlik yoki atrof- muhitni muhofaza qilish maqsadlarida sotib olinishi mumkin. Bu kabi asosiy vositalarni sotib olish mavjud bo’lgan qandaydir asosiy vosita obyektidan olinadigan kelgusi iqtisodiy nafni bevosita oshirmasa-da, tadbirkorlik subyekti boshqa aktivlaridan kelgusida iqtisodiy naf olishi uchun zarur bo’lishi mumkin. Bunday asosiy vositalar obyektlari aktiv sifatida tan olinadi, chunki ular yordamida 13 tadbirkorlik subyekti tomonidan ular bilan bog’liq bo’lgan aktivlardan kelgusida olinadigan iqtisodiy naf bunday obyektlar sotib olinmaganida olinadigan nafdan ko’ra ko’proq bo’ladi. Masalan, kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi korxona xavfli kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish va saqlash bilan bog’liq ekologik talablarga rioya etish maqsadida yangi kimyoviy moddalar bilan ishlash texnologiyalarini jalb etishi mumkin; tegishli yangi texnologiyalar aktiv sifatida tan olinadi, chunki ularsiz tadbirkorlik subyekti kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqara va sota olmaydi. Biroq, bunday aktiv va u bilan bog’liq bo’lgan aktivlarning balans qiymati qadrsizlanganligi BHXS 36 “Aktivlarning qadrsizlanishi‖ga muvofiq tekshiriladi. Keyinchalik qilinadigan xarajatlar. 7-banddagi tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik subyekti asosiy vosita obyektining balans qiymatiga obyektning kundalik xizmat ko’rsatish bilan bog’liq xarajatlarini kiritmaydi. Bunday xarajatlar kelib chiqish paytida foyda yoki zarar tarkibida tan olinadi. Kundalik xizmat ko’rsatish xarajatlari asosan mehnat haqi va materiallardan tashkil topadi, hamda o’z ichiga mayda extiyot qismlar qiymatini ham olishi mumkin. Bu kabi xarajatlarning maqsadi ko’pincha asosiy vositalar obyektiga “joriy xizmat ko’rsatish va ta’mirlash” sifatida izohlanadi. Ayrim asosiy vositalar obyektlarining qismlari muntazam ravishda almashtirilishi talab etilishi mumkin. Masalan, pechning futerovkasi ma’lum ishlash soatlari o’tganidan so’ng almashtirilishi kerak bo’lishi mumkin, samolyotlardagi o’rindiqlar va oshxona kabi asbob-uskunalar samolyotning foydali xizmat muddati davomida bir necha marta almashtirilishi mumkin. Asosiy vositalarning obyektlari binoning ichki devorlarini almashtirish kabi almashtirishlarni kamroq takrorlash yoki takrorlanmaydigan qilib almashtirish maqsadida sotib olinishi mumkin. 7 banddagi tan olish mezonlariga ko’ra, tadbirkorlik subyekti asosiy vositaning balans qiymatida uning bir qismini almashtirish bo’yicha xarajatlarni ushbu xarajatlar amalga oshirilgan paytda tan olishi kerak, agar bunda xarajatlar tan olish mezonlariga mos kelsa. Almashtirilgan 14 qismlarning balans qiymati ushbu standartdagi hisobdan chiqarish qoidalariga muvofiq hisobdan chiqariladi. 1-masala. Asosiy vositalarning dastlabki qiymati 10 000 shartli birlikni tashkil qiladi. 49 4 yil o’tgach, xo’jalik yurituvchi subyekt asosiy vositalar obyektini sotishni rejalashtirmoqda. Hozirgi vaqtda 4 yil mobaynida foydalanilgan shunga o’xshash asosiy vositaning qiymati 2 500 shartli birlikni tashkil qiladi. Bunda obyektni demontaj qilish bo’yicha jami xarajatlar 500 shartli birlik miqdorida baholanmoqda va ular sotuvchining zimmasida bo’ladi. Amortizatsiyani to’g’ri chiziqli usul bilan hisoblash rejalashtirilayotganligini hisobga olgan holda asosiy vositalar obyekti bo’yicha amortizatsiya ajratmalarining har yillik miqdorini aniqlang. Yechish: IAS 16 standartiga muvofiq dastlabki qiymat va amortizatsiya qiymatini farqlash lozim. Amortizatsiya qilinishi lozim bo„lgan qiymatni hisoblab chiqamiz: Amortizatsiya qiymati = 10 000 – 2 000 = 8 000 sh.b. Mos ravishda amortizatsiyaning har yillik miqdori quyidagini tashkil qiladi: Har yillik amortizatsiya = 2 000 sh.b. = 8 000 sh.b. / 4 yil. Obyektning foydali foydalanilish muddati tugaganida, uning qoldiq qiymati 2 000 sh.b.ni tashkil qiladi. Asosiy vositalar obyektining ayrim qismlarini almashtirilishi yoki almashtirilmasligidan qat’iy nazar, nuqsonlar paydo bo’lganligini aniqlash uchun muntazam ravishda katta ko’lamdagi texnik ko’riklarini o’tkazish shu obyektdan (masalan samolyotdan) foydalanishni davom etishning shartlaridan biri bo’lishi mumkin. Har bir katta ko’lamdagi texnik ko’rik o’tkazilganda, u bo’yicha xarajatlar tan olish mezonlari bajarilganda asosiy vositalar obyektining balans qiymatida qisman almashtirish sifatida tan olinadi. Har qanday oldingi texnik ko’rik bo’yicha xarajatlarning aktivning balans qiymatidagi qoldig’i (ehtiyot qismlardan tashqari) hisobdan chiqariladi. Bunday hisobdan chiqarish oldingi tekshiruv xarajatlari obyekt sotib olinishi yoki qurilishi paytidagi operatsiyada tan olinganligi yoki olinmaganligidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. 15 3-bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ NOMODDIY AKTIVLARNI HISOBGA OLISH (38-sonli BHXS) 3.1. “Nomoddiy aktivlar” 38-sonli BHXSning maqsadi, mazmuni va asosiy qoidalari Ushbu standartning maqsadi boshqa standart qamrab olmagan nomoddiy aktivlar uchun buxgalteriya hisobining yondashuvini belgilashdan iboratdir. Ushbu standart tadbirkorlik subyektidan nomoddiy aktivni u faqatgina belgilangan mezonlarga javob berganida tan olishni talab etadi. Ushbu standart nomoddiy aktivlarning balans qiymatini qanday baholashni belgilaydi va nomoddiy aktivlar to’g’risida muayyan ma‟lumotlar ochib berilishini talab etadi. Ushbu standart nomoddiy aktivlarni hisobga olishda qo’llanishi lozim, bundan quyidagilar mustasno: a) boshqa standart qo’llash doirasidagi nomoddiy aktivlar; b) 32-sonli BHXS “Moliyaviy instrumentlar: taqdim etish‖da ta‟riflangan moliyaviy aktivlar; d) aktivlarning qidiruvi va baholanishini tan olish hamda baholash (6-sonli MHXS ‒ “Foydali qazilmalarni qidirish va zaxiralarini baholash‖ga qarang); e) foydali qazilmalar, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. Agar boshqa standart nomoddiy aktivning ma‟lum turi uchun buxgalteriya hisobi tartibini belgilasa, tadbirkorlik subyekti mazkur standart o’rniga o’sha standartni qo’llaydi. Masalan, mazkur standart quyidagilar uchun qo’llanilmaydi: a) tadbirkorlik subyekti tomonidan oddiy biznes faoliyatida sotish uchun egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (2-sonli BHXS “Tovar-moddiy zaxiralar‖ va 11- sonli BHXS “Qurilish shartnomalari‖ ga qarang); 16 b) muddati uzaytirilgan solik aktivlari (12-sonli BHXS «Foyda soliqlari»ga qarang). d) 17-sonli BHXS «Ijara»ning qo’llash doirasidagi ijaralar; e) xodimlarga haq to’lashdan yuzaga keladigan aktivlar (19-sonli BHXS ‒ «Xodimlarning daromadlari»ga qarang). f) 32-sonli BHXSda ta’riflangan moliyaviy aktivlar. Ba‟zi moliyaviy aktivlarning tan olinishi va baholanishi 10-sonli MHXS ‒ “Jamlangan (konsolidatsiyalashgan) moliyaviy hisobotlar‖, 27-sonli BHXS ‒ «Alohida moliyaviy hisobotlar va 28-sonli BHXS ‒ «Qaram tadbirkorlik subyektlaridagi va qo‗shma korxonalardagi investistiyalar‖da qamrab olingan. d) Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (3-sonli MHXS «Biznes birlashuvlari»ga qarang). h) 4-sonli MHXS «Sug’urta shartnomalari»ni qo’llash doirasidagi sug’urta shartnomalari asosidagi sug’urtachining shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan muddati uzaytirilgan xarid xarajatlari va nomoddiy aktivlar. 4-sonli MHXS ushbu nomoddiy aktivlar uchun emas, balki ushbu muddati uzaytirilgan xarid xarajatlari uchun aniq ma‟lumotlar ochib berilishi talablarini belgilaydi. Shu tufayli mazkur 88standartdagi ma’lumotlarni ochib berish bo’yicha talablar ushbu nomoddiy aktivlar uchun qo’llaniladi. i) 5-sonli MHXS ‒ «Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat»ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar moddiy ko’rinishda saqlanishi mumkin, masalan: kompakt disk (kompyuter dasturi misolida), huquqiy hujjatlar (litsenziya yoki patent misolida) yoki film. Nomoddiy va moddiy jihatlarga ega aktivni 16-sonli 17 BHXS ‒ “Asosiy vositalar‖ bo’yicha hisobga olinishi yoki mazkur standart bo’yicha nomoddiy aktivlar sifatida hisobga olinishini aniqlash uchun, tadbirkorlik subyekti qaysi jihat ahamiyatliroqligini baholashda hukm chiqarishdan foydalanadi. Masalan, aniq bir kompyuter dasturisiz faoliyat ko’rsatmaydigan kompyuter nazorat qiladigan uskuna uchun kompyuter dasturi tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismidir va u asosiy vosita sifatida hisobga olinadi. Aynan shu yondashuv kompyuterning operatsion tizimiga nisbatan qo’llaniladi. Qachonki dastur tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismi bo’lmasa, kompyuter dasturi moddiy aktiv sifatida hisobga olinadi. Shu bilan birga, mazkur standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bo’yicha xarajatlar uchun qo’llaniladi. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bilimni rivojlantirishga yo’naltirilgan. Shu tufayli ushbu faoliyatlar natijasi moddiy ko’rinishdagi aktivga (masalan, namuna) olib kelishiga qaramasdan, aktivning moddiy jihati uning nomoddiy qismiga ikkilamchidir, ya’ni unda bilim singdirilgandir. Moliyaviy ijara holatida asosdagi aktiv moddiy yoki nomoddiy bo’lishi mumkin. Dastlab tan olingandan so’ng, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan nomoddiy aktivni mazkur standartga muvofiq hisobga oladi. Tasviriy filmlar, video tasmalari, yozma asarlar, qo’lyozmalar, patentlar va mualliflik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar 17-sonli BHXSda qo’llash doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart qo’llash doirasidadir. Agar faoliyat yoki operatsiyalar shunchalik maxsuslashtirilib, boshqacha yondashuv zarur bo’ladigan buxgalteriya hisobini qo’llashga olib kelsa, mazkur standartning qo’llash doirasidan istisno bo’lishi mumkin. Bunday masalalar qazib olish sohasida ‒ neft, gaz va mineral depozitlarni qidiruv yoki qayta ishlash va qazib chiqarish xarajatlarini hisobga olishda hamda sug’urta shartnomalari holatlarida yuzaga keladi. Shu tufayli, mazkur standart bunday faoliyatlardagi 18 xarajatlar va shartnomalar uchun qo’llanilmaydi. Biroq mazkur standart qazib olish sohalarida yoki sug’urtachilar tomonidan foydalanilgan boshqa nomoddiy aktivlar (masalan, kompyuter dasturi) va sarflangan boshqa xarajatlar (masalan, biznesni boshlash xarajatlari) uchun qo’llaniladi. Ushbu standartda quyidagi belgilangan ma‟nodagi atamalardan foydalaniladi: Amortizatsiya ‒ nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borishdir. Ushbu standartning maqsadi boshqa standart qamrab olmagan nomoddiy aktivlar uchun buxgalteriya hisobining yondashuvini belgilashdan iboratdir. Ushbu standart tadbirkorlik subyektidan nomoddiy aktivni u faqatgina belgilangan mezonlarga javob berganida tan olishni talab etadi. Ushbu standart nomoddiy aktivlarning balans qiymatini qanday baholashni belgilaydi va nomoddiy aktivlar to’g’risida muayyan ma’lumotlar ochib berilishini talab etadi. Ushbu standart nomoddiy aktivlarni hisobga olishda qo’llanishi lozim, bundan quyidagilar mustasno: a) boshqa standart qo’llash doirasidagi nomoddiy aktivlar; b) 32-sonli BHXS “Moliyaviy instrumentlar: taqdim etish‖da ta‟riflangan moliyaviy aktivlar; d) aktivlarning qidiruvi va baholanishini tan olish hamda baholash (6-sonli MHXS ‒ “Foydali qazilmalarni qidirish va zaxiralarini baholash‖ga qarang); e) foydali qazilmalar, neft, tabiiy gaz va shunga o’xshash qayta tiklanmaydigan resurslarni qayta ishlash va qazib olish xarajatlari. Agar boshqa standart nomoddiy aktivning ma‟lum turi uchun buxgalteriya hisobi tartibini belgilasa, tadbirkorlik subyekti mazkur standart o’rniga o’sha standartni qo’llaydi. Masalan, mazkur standart quyidagilar uchun qo’llanilmaydi: a) tadbirkorlik subyekti tomonidan oddiy biznes faoliyatida sotish uchun egalik qilinayotgan nomoddiy aktivlar (2-sonli BHXS “Tovar-moddiy zaxiralar‖ va 11sonli BHXS “Qurilish shartnomalari‖ ga qarang); b) muddati uzaytirilgan solik aktivlari (12-sonli BHXS «Foyda soliqlari»ga qarang). d) 17-sonli BHXS «Ijara»ning qo’llash doirasidagi ijaralar; e) xodimlarga haq to’lashdan yuzaga keladigan aktivlar (19-sonli BHXS ‒ «Xodimlarning daromadlari»ga qarang). f) 32-sonli BHXSda ta‟riflangan moliyaviy aktivlar. 19 Ba’zi moliyaviy aktivlarning tan olinishi va baholanishi 10-sonli MHXS ‒ “Jamlangan (konsolidatsiyalashgan) moliyaviy hisobotlar, 27-sonli BHXS ‒ «Alohida moliyaviy hisobotlar‖ va 28-sonli BHXS ‒ «Qaram tadbirkorlik subyektlaridagi va qo’shma korxonalardagi investistiyalar‖da qamrab olingan. d) Biznes birlashuvida sotib olingan gudvill (3-sonli MHXS «Biznes birlashuvlari»ga qarang). h) 4-sonli MHXS «Sug’urta shartnomalari»ni qo’llash doirasidagi sug’urta shartnomalari asosidagi sug’urtachining shartnomaviy huquqlaridan kelib chiqadigan muddati uzaytirilgan xarid xarajatlari va nomoddiy aktivlar. 4-sonli MHXS ushbu nomoddiy aktivlar uchun emas, balki ushbu muddati uzaytirilgan xarid xarajatlari uchun aniq ma‟lumotlar ochib berilishi talablarini belgilaydi. Shu tufayli mazkur 88 standartdagi ma‟lumotlarni ochib berish bo’yicha talablar ushbu nomoddiy aktivlar uchun qo’llaniladi. i) 5-sonli MHXS ‒ «Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat»ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) uzoq muddatli nomoddiy aktivlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar moddiy ko’rinishda saqlanishi mumkin, masalan: kompakt disk (kompyuter dasturi misolida), huquqiy hujjatlar (litsenziya yoki patent misolida) yoki film. Nomoddiy va moddiy jihatlarga ega aktivni 16-sonli BHXS ‒ “Asosiy vositalar‖ bo’yicha hisobga olinishi yoki mazkur standart bo’yicha nomoddiy aktivlar sifatida hisobga olinishini aniqlash uchun, tadbirkorlik subyekti qaysi jihat ahamiyatliroqligini baholashda hukm chiqarishdan foydalanadi. Masalan, aniq bir kompyuter dasturisiz faoliyat ko’rsatmaydigan kompyuter nazorat qiladigan uskuna uchun kompyuter dasturi tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismidir va u asosiy vosita sifatida hisobga olinadi. Aynan shu yondashuv kompyuterning operatsion tizimiga nisbatan qo’llaniladi. Qachonki dastur tegishli ehtiyot qismning ajralmas qismi bo’lmasa, kompyuter dasturi moddiy aktiv sifatida hisobga olinadi. Shu bilan birga, mazkur standart reklama, trening, biznesni boshlash, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bo’yicha xarajatlar uchun qo’llaniladi. Tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlari bilimni rivojlantirishga yo’naltirilgan. Shu 20 tufayli ushbu faoliyatlar natijasi moddiy ko’rinishdagi aktivga (masalan, namuna) olib kelishiga qaramasdan, aktivning moddiy jihati uning nomoddiy qismiga ikkilamchidir, ya‟ni unda bilim singdirilgandir. Moliyaviy ijara holatida asosdagi aktiv moddiy yoki nomoddiy bo’lishi mumkin. Dastlab tan olingandan so’ng, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara kelishuvi asosida egalik qilinayotgan nomoddiy aktivni mazkur standartga muvofiq hisobga oladi. Tasviriy filmlar, video tasmalari, yozma asarlar, qo’lyozmalar, patentlar va mualliflik huquqlari kabi moddalar uchun litsenziyalash kelishuvlari asosidagi huquqlar 17-sonli BHXSda qo’llash doirasidan chiqarilgandir va mazkur standart qo’llash doirasidadir. Agar faoliyat yoki operatsiyalar shunchalik maxsuslashtirilib, boshqacha yondashuv zarur bo’ladigan buxgalteriya hisobini qo’llashga olib kelsa, mazkur standartning qo’llash doirasidan istisno bo’lishi mumkin. Bunday masalalar qazib olish sohasida ‒ neft, gaz va mineral depozitlarni qidiruv yoki qayta ishlash va qazib chiqarish xarajatlarini hisobga olishda hamda sug’urta shartnomalari holatlarida yuzaga keladi. Shu tufayli, mazkur standart bunday faoliyatlardagi xarajatlar va shartnomalar uchun qo’llanilmaydi. Biroq mazkur standart qazib olish sohalarida yoki sug’urtachilar tomonidan foydalanilgan boshqa nomoddiy aktivlar (masalan, kompyuter dasturi) va sarflangan boshqa xarajatlar (masalan, biznesni boshlash xarajatlari) uchun qo’llaniladi. 4-bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ TOVAR-MODDIY ZAXIRALARNI HISOBGA OLISH (2-BHXS) 4.1. “Tovar-moddiy zaxiralar” 2-BHXSning maqsadi, mazmuni va asosiy qoidalari Ushbu standartning maqsadi tovar-moddiy zaxiralarni (TMZlarni) hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. TMZlarni hisobga olishda asosiy masala bo’lib TMZlarning tannarxi qanday summada aktiv sifatida tan olinishi va ular bilan bog’liq bo’lgan daromadlar kelgusi davrlarda tan olinguncha hisobga olinishi kerakligi hisoblanadi. Ushbu standart tannarx va uning keyinchalik xarajat sifatida 21 tan olinishi, shu jumladan, uning har qanday sof sotish qiymatigacha kamaytirilishi bo’yicha ko’rsatmalarni beradi. U, shuningdek, tovar-moddiy zaxiralarning tannarxini aniqlashda qo’llaniladigan tannarxni hisoblash formulalari bo’yicha ko’rsatmalarni keltiradi. Ushbu standart quyidagilardan tashqari barcha tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan qo’llaniladi: (a) qurilish shartnomalari, shu jumladan, ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan xizmat shartnomalari ostida kelib chiqadigan tugallanmagan ishlab chiqarish (11- sonli BHXS “Qurilish Shartnomalari‖ga qarang); (b) moliyaviy instrumentlar (32-sonli BHXS “Moliyaviy Instrumentlar: Taqdim etish‖ va 9-sonli MHHS “Moliyaviy Instrumentlarga qarang); (v) qishloq xo’jaligi faoliyatiga tegishli biologik aktivlar va yig’im jarayonidagi qishloq xo’jaligi hosillari (41-sonli BHXS “Qishloq xo’jaligi). Ushbu standart quyidagilar egaligidagi tovar-moddiy zaxiralarga nisbatan qo’llanilmaydi: (a) qishloq va o’rmon xo’jaliklari mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar, yig’imdan so’nggi qishloq xo’jaligi hosillari, foydali qazilmalar va qazilma mahsulotlari, agar ular shu sohalarda o’rnatilgan ilg’or amaliyotlarga muvofiq sof sotish qiymati bo’yicha baholanadigan bo’lsa, bunday TMZlar sof sotish qiymati bo’yicha baholanib, ushbu qiymatdagi o’zgarishlar shu o’zgarish ro’y bergan davrdagi foyda yoki zararida tan olinadi. (b) o’z TMZlarini sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha baholaydigan, tovarlarni sotuvchi broker-treyderlari. Bunday TMZlar sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha hisobga olinganida, sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatdagi o’zgarishlar o’zgarish ro’y bergan davrdagi foyda yoki zararda tan olinadi. 22 Tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarishning ma’lum bir bosqichlarida sof sotish qiymati bo’yicha hisobga olinadi. Bu, masalan, qishloq xo’jaligida don mahsulotlari yig’ib olingandan keyin yoki foydali qazilmalar qazib olingandan keyin ularning sotilishi forvard shartnomasi yoki davlat kafolati ostida kafolatlanganida yoki ular bo’yicha faol bozor mavjud bo’lganida va sotilmaslik riski sezilarsiz darajada kam bo’lganida yuz beradi. Bunday TMZlarga nisbatan mazkur standartning faqatgina baholash bo’yicha talablari qo’llanilmaydi. 142Broker-treyderlar – o’z hisobidan yoki boshqa tomonlar nomidan tovarlarni sotib oluvchi yoki sotuvchi shaxslardir. 3 (b) bandda izohlangan TMZlar, asosan, yaqin kelajakda sotish va narxlardagi o’zgarishlardan foyda olish yoki broker- treyderlarning marjasi hisobiga foyda ko’rish maqsadida sotib olinadi. Agar ushbu tovar-moddiy zaxiralar sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymat bo’yicha baholanadigan bo’lsa, ularga nisbatan ushbu standartning faqat baholash bo’yicha talablari qo’llanilmaydi. Ushbu standartda quyidagi belgilangan ma’nodagi atamalardan foydalaniladi: Tovar-moddiy zaxiralar quyidagi aktivlardir: (a) odatdagi faoliyat doirasida sotish uchun mo’ljallangan ; (b) bunday sotuv uchun ishlab chiqarish jarayonida bo’lgan; (d) ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko’rsatilishida foydalanilishi ko’zlangan xomashyo va materiallar ko’rinishidagi aktivlar. Sof sotish qiymati odatdagi faoliyat davomida ishlab chiqarishni oxiriga yetkazish bo’yicha xarajatlar va sotishni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan va taxminiy baholangan xarajatlar chegirib tashlangan sotish bahosidir. Haqqoniy qiymat baholash sanasida bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiyada aktivni sotishda olinishi mumkin bo’lgan yoki majburiyatni o’tkazishda to’lanishi mumkin bo’lgan narxdir (13-sonli MHXS “Haqqoniy qiymatni baholash‖ ga qarang). 23 Sof sotish qiymati tushunchasi tadbirkorlik subyektining odatdagi faoliyati davomida tovar-moddiy zaxirani sotishdan olinishi mo’ljallangan sof summani anglatadi. Haqqoniy qiymat – baholash sanasida, TMZni xuddi shunday TMZ sotiladigan asosiy bozorda (yoki eng katta manfaat keltiradigan bozorda) sotish bo’yicha bozor ishtirokchilari o’rtasidagi odatdagi operatsiya amalga oshirilishi mumkin bo’lgan bahoni aks ettiradi. Birinchisi ‒ tadbirkorlik subyektiga xos qiymat; ikkinchisi esa yo’q. Tovar-moddiy zaxiralarning sof sotish qiymati ularning sotish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga teng bo’lmasligi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralar sotib olingan va qayta sotish uchun mo’ljallangan tovarlarni qamrab oladi, masalan chakana savdo tashkiloti tomonidan sotib olingan va qayta sotish uchun saqlanadigan tovarlar yoki qayta sotish uchun mo’ljallangan yer va boshqa mulklar. Tovar-moddiy zaxiralar jumlasiga, shuningdek, tadbirkorlik subyekti tomonidan ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot yoki tugallanmagan ishlab chiqarish hamda ishlab chiqarish jarayonida ishlatish uchun mo’ljallangan xomashyo va materiallar kiradi. Xizmat ko’rsatish tashkilotlari uchun tovar- moddiy zaxiralariga 19-bandda izohlanganidek, xizmat ko’rsatish bo’yicha xarajatlar ham, ular bilan bog’liq bo’lgan daromadlar haligacha tan olinmagan bo’lsada, kiradi (18-sonli BHXS “Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad‖ga qarang). Tovar-moddiy zaxiralari tannarxi yoki sof sotish qiymatidan qaysi biri kamroq bo’lsa, o’sha bo’yicha baholanishi lozim. Tovar-moddiy zaxiralar tannarxi. Tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga TMZlarni sotib olish, qayta ishlash va ularni hozirgi paytdagi joylashi hamda holatiga keltirish uchun amalga oshirilgan boshqa jami xarajatlar kiritilishi lozim. 143 Sotib olish xarajatlari. Tovar-moddiy zaxiraning sotib olish xarajatlariga xarid narxi, import bojlari va boshqa soliqlar (soliq idoralari tomonidan tadbirkorlik subyektiga keyinchalik qaytariladiganlardan tashqari), tashish, ortish- 24 tushirish hamda tayyor mahsulotlar, materiallar va xizmatlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq boshqa jami xarajatlar kiradi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va shu kabilar sotib olish xarajatlaridan chegirilib tashlanishi lozim. Proporsional Degressiv Progressiv Proporsional, degressiv, progressivo‘zgaruvchanxarajatlar Qayta ishlash xarajatlari. Tovar-moddiy zaxiralarni qayta ishlash xarajatlariga mahsulotni ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlar, masalan bevosita mehnat xarajatlari, kiradi. Ularga, shuningdek, materiallarni tayyor mahsulotga aylantirishda amalga oshiriladigan va sistematik tarzda taqsimlanadigan doimiy va o’zgaruvchan ustama xarajatlar ham kiradi. Doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari ‒ ishlab chiqarish hajmidan qat’iy nazar nisbatan doimiy bo’lib qoladigan bilvosita ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan ishlab chiqarish binolari va uskunalarining eskirishi va ularni saqlash xarajatlari hamda ishlab chiqarishni boshqarish xarajatlari. O’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajatlari bu ishlab chiqarish hajmiga to’g’ridan-to’g’ri yoki deyarli to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan bilvosita ishlab chiqarish xarajatlaridir, masalan bilvosita materiallar va bilvosita mehnat xarajatlari. Doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlarining qayta ishlash tannarxiga olib borilishi ishlab chiqarish obyektlarining normal quvvatiga qarab belgilanadi. Normal quvvat ‒ bir nechta davr yoki mavsumlar davomida normal sharoitda, rejalashtirilgan ta‟mirlash natijasidagi ishlab chiqarish hajmdagi yo’qotishlarni hisobga olgan holda o’rtacha erishilishi kutilgan ishlab chiqarish hajmidir. Agar u normal quvvatga taxminan teng bo’lsa, normal quvvat sifatida haqiqiy ishlab chiqarish hajmini olish mumkin. 25 O’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajatlari ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqatda foydalanishga qarab ishlab chiqariladigan mahsulot birligi tannarxiga olib boriladi. Ishlab chiqarish jarayoni natijasida bir vaqtning o’zida birdan ortiq mahsulot ishlab chiqarilishi mumkin. Bunday holat, masalan, birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulotlar yoki asosiy va qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarilishida yuzaga kelishi mumkin. Taqsimotni, masalan, har bir mahsulotning umumiy sotish qiymatidagi ulushi asosida, mahsulotlarni alohida ajratish mumkin bo’lgan ishlab chiqarish jarayoni bosqichida yoki ishlab chiqarish tugallanganida amalga oshirish mumkin. Ko’pgina qo’shimcha mahsulotlar o’z xususiyatlariga ko’ra muhim darajada bo’lmaydi. Bunday hollarda, ular ko’pincha sof sotish qiymati bo’yicha baholanadi 144va bu qiymat asosiy mahsulot tannarxidan chegirilib tashlanadi. Buning natijasida, asosiy mahsulotning balans qiymati uning tannarxidan sezilarli darajada farq qilmaydi. 5-bob. MOLIYAVIY HISOBOTLAR XALQARO STANDARTLARI TALABLARIGA MUVOFIQ TUSHUMLAR (Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad)NI HISOBGA OLISH (18-sonli BHXS) 5.1. “Tushum” (Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad) 18-sonli BHXSning maqsadi, mazmuni va asosiy qoidalari Daromad – «Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning konseptual asosi»3da aktivlarning kelib tushishi yoki ko’payishi yohud majburiyatlarning kamayishi shaklida iqtisodiy nafning hisobot davrida o’sish va ushbu o’sish kapital _______________________________ 3МҲХСҚнинг “Молиявий ҳисоботларни тайѐрлаш ва тақдим этишнинг концептуал асоси‖ БҲХСК томонидан 2001 йилда қабул қилинган. 2010 йил сентябрда БҲХСК Концептуал асосни Молиявий ҳисобот учун концептуал асос билан алмаштирди. 26 egalarining kapitalga qo’yilmalari bilan bog’liq bo’lmagan ko’payish sifatida ta‟riflangan. Daromad tushunchasi odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad va boshqa daromadlarni o’z ichiga oladi. Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad (keyingi matnda daromad deb yuritiladi) tadbirkorlik subyektining odatdagi faoliyati doirasida hosil bo’ladi va turlicha nomlanadi, shu jumladan, sotishdan tushum, yig’imlar, foizlar, dividendlar va royaltilar. Ushbu standartning maqsadi ayrim turdagi operatsiyalar va hodisalar natijasida hosil bo’ladigan daromadni hisobga olish tartibini belgilashdan iboratdir. Daromadni hisobga olishdagi asosiy masala bo’lib ushbu daromad qachon tan olinishi kerakligini aniqlash hisoblanadi. Daromad kelgusi iqtisodiy naf tadbirkorlik subyekti tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo’lganida va ushbu naf ishonchli darajada baholanishi mumkin bo’lganda tan olinadi. Mazkur standart ushbu mezonlar bajaraladigan va shu bois, daromad tan olinadigan holatlarni belgilaydi. U, shuningdek, ushbu mezonlarni qo’llash bo’yicha amaliy ko’rsatmalarni beradi. Ushbu standart quyidagi operatsiya va hodisalar natijasida hosil bo’ladigan daromadni hisobga olishda qo’llanilishi kerak: 5 MXXS “Moliyaviy xisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning konseptual asosi BXXSK tomonidan 2001-yilda qabul qilingan.2010-yil sentyabrda BXXSK konseptual asosni moliyaviy xisobot uchun asos bilan almashtirdi. a) tovarlarni sotish; b) xizmatlarni ko’rsatish; d) boshqa tomonlar tadbirkorlik subyektining foizlar, royalti va dividendlar ko’rinishidagi daromadlarni keltiradigan aktivlaridan foydalanishi. Mazkur standart 1982-yilda tasdiqlangan 18-sonli BHXS “Daromadlarni tan olish” o’rnini egallaydi.