Moliyaviy innovatsiyalar va texnologiyalarning rivojlanishi Reja: 1. Moliyaviy innovatsiyalar va bozorning “ko‘rinmas qo‘li”. 2. Innovatsiyalar va texnologiyalarning rivojlanishi. 1-savol bayoni. Moliyaviy yangiliklar qaysidir markazlashtirilgan organlar tomonidan rejalashtirilmaydi, balki ayrim tadbirkorlar va firmalarning harakatlari natijasida yuzaga keladi. Moliyaviy sohada innovatsiyalarning yuzaga kelishiga turtki bo‘ladigan asosiy iqtisodiy manfaatlar, to‘g‘risini aytganda, inson faoliyatining boshqa har qanday sohasida harakat qiluvchi manfaatlardan hech qanday farq qilmaydi. A.Smit qayd qilganidek, “Har bir individ o‘zining kapitalini eng ko‘p foyda keltirishi uchun ishlatishga harakat qiladi. Uning niyatiga, qoidaga ko‘ra, umumiy manfaatlarga xizmat qilish kirmaydi, va u odatda ularni qondirishga qanchalik yordam berayotganini bilmaydi. Uni faqat o‘zining xavfsizligi va foyda tashvishga soladi. Biroq mutloq o‘zining foydasi uchun harakat qilayotgan individ, uning maqsadiga kirmaydigan natijaga ko‘rinmas qo‘l (invisible hand) tomonidan yo‘llanadi. O‘z manfaatlari izidan borib, u ko‘pincha haqiqatda qilmoqchi bo‘lganidan ko‘ra ko‘proq jamiyatning rivojlanishiga samaraliroq yordam beradi”1. Odamlarning o‘z manfaatlarini ko‘zlab qiladigan, ammo pirovardida butun jamiyatga foyda bo‘ladigan sa’y-harakatlari iqtisodiyotning «ko‘rinmas qo‘li» deyiladi. Zamonaviy iqtisodiyot otasi sanalmish Adam Smitning «ko‘rinmas qo‘l» nazariyasiga asosan, inson o‘z tabiatiga ko‘ra xudbin va manfaatparastdir. 1 Adam Smit, The Wealth of Nations (Chicago: University of Chicago Press, 1977). - p. 408. Ammo u o‘z foydasini ko‘zlab faoliyat yuritsa-da, beixtiyor jamiyatga foyda keltiradi. Eng qizig‘i – u bu bilan «jamiyatni boyityapman» degan fikrni xayoliga ham keltirmaydi. Lekin «ko‘rinmas qo‘l» shunday natijalarga olib keladiki, bundan nafaqat u odam – butun jamiyat manfaat ko‘radi. Iqtisodiyot nazariyasiga ko‘ra, bozorning bunday «ko‘rinmas qo‘li» moddiy resurslarni taqsimlashda eng samarali instrument hisoblanadi. Biroq, turli xil tashqi sabablarga ko‘ra, bu nazariya ba’zida ish bermay qoladi. Bozorning «ko‘rinmas qo‘li» ojiz bo‘lib qolgan paytda, iqtisodiyot tamoyillaridan biriga ko‘ra, davlat iqtisodiy holatni yaxshilash imkoniyatini ishga solishi kerak. Klassik misol – kimyoviy zavodlarning atrof-muhitni ifloslantirishi. Bunday holatda davlat tabiatni muhofaza qilish borasidagi qonunchilik vositasida vaziyatni yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bozorni nochor holatga keltiradigan omillarga yana bir misol — bozor ustidan hukmronlik o‘rnatish (monopoliya, kartellar). Bularning natijasida iqtisodiy samaradorlik pasayadi. Bu holatda davlat o‘zining bevosita aralashuvi orqali bozordagi nosog‘lom holatni yaxshilashi mumkin. Davlatning bunday – bozordagi nosog‘lom raqobatni yo‘q qilishga yo‘naltirilgan ijobiy aralashuvi adabiyotda «davlatning ko‘rinar qo‘li» deb ham nomlanadi. Bu holatni misollar bilan izohlash uchun, yosh yigit 1965 yilda xorijga sayohatga ketayotib tushib qolgan vaziyatidagi masalalarni hozirgi kunda zamonaviy yosh yigit qanday hal qilish kerakligi bilan solishtiring. Bir necha o‘n yilliklar oldin xorijdagi sayohatchiga hech kim uning tilida gapirmaydigan joyda pul tugab qolishi mumkinligi to‘g‘risida doimo xavotirga tushishiga to‘g‘ri kelgan. Bu holatda uyga telegramma yuborishga va o‘z mamlakatidagi bankdan mahalliy bankka telegraf orqali pul jo‘natmasini tashkillashtirishga urinishiga to‘g‘ri kelgan. Bu jarayon qanchalik uzundan-uzoq va qimmat bo‘lganligini tushuntirishning zaruriyati yo‘q. Xorijiy banklar bilan kredit liniya2larini ochish to‘g‘risida oldindan kelishuvlar faqatgina eng boy sayohatchilar uchun mumkin bo‘lgan. Bizning davrda amalda xorijda xoxlagan haridni kredit kartochkasi yordamida to‘lash mumkin. VISA, Master Card i American Express kabi bunday kartochkalar yer sharining deyarli istalgan nuqtasida qabul qilinadi. Masalan, mehmonxona nomeriga haq to‘lash uchun Siz shunchaki o‘z kartoch-kangizni xizmatchiga berasiz va u telefon liniyasiga ulangan maxsus appa-ratga uni qo‘yadi. Sanoqli soniyalarda Sizning qarzni to‘lay olish qobiliyatingiz (ya’ni, Sizga ushbu kartochkani bergan bank to‘lovni kafolatlashi holati) tekshiriladi. Shundan so‘ng Sizga kvitansiyaga imzo qo‘yish va yana sayohatni davom ettirish qoladi, xolos. Bundan tashqari, bu tizimda pulni yo‘qotish yoki uni o‘g‘irlatish to‘g‘risida xavotir olmasangiz ham bo‘ladi. Agar Siz kredit kartochkangizni topolmayotgan bo‘lsangiz, yo‘qolgan kartochkani beruvchi bank bilan ulangan yaqinda joylashgan istalgan bankka yo‘l olasiz. Bank uni bekor qiladi (undan boshqa odam foydalana olmasligi uchun) va yangisini beradi. Ko‘p banklarda bu holatda hatto kredit olishingiz ham mumkin. 2-savol bayoni. Inson tarixi bir necha ming yillardan beri sanaladi. Qadimgi odamning ibtidoiy mehnat vositalaridan zamonaviy texnologiya davridagi zamonaviy texnologiyalarga va tarixdagi eng katta kashfiyotlarga bo'lgan yo'li og'ir va qiyin edi. Bugun biz smartfon, planshet, navigator yoki oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi kabi tanish narsalarsiz qanday qilib ishlashingiz mumkinligini tasavvur qila olmaymiz. Internetga kirish imkoni bo'lmagan hayot odatda odatiy va tushunarsiz bo'lib chiqadi. Texnologiyaning ijtimoiy rivojlanishdagi ta'siri va u har doim ijobiy bo'ladimi-yo'qligini aniqlaymiz. 2 «Liniya» lotincha «linea» - kanop ipi; shoqul; yo‘l, chiziq. Biror narsani muayyan masofa (joy)ga uzatishga mo‘ljallangan qurilma (moslama)lar sistemasi. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B.499. Axborot texnologiyalarining odamlarga ta'siri Ushbu ta'sirni kamaytirish mumkin emas. Axborot texnologiyalari bugungi kunda, birinchi navbatda, axborotni saqlash, boshqarish va raqamli shaklda uzatish bilan bog'liq barcha narsalar tushuniladi. Bu yo'nalishdagi texnologiyaning go'zalligi hamma tomonidan qadrlanishi mumkin: ilgari, biror narsa haqida ma'lumot topish uchun ko'pgina kitoblarni o'qish kerak edi. Shu bilan birga, ularning ayrimlari faqat yirik kutubxonalarning o'quv zallarida mavjud edi. Endi qidiruv tizimini ochish va uni oddiygina shakllantirish kifoya. Agar bizning zamonaviy va, masalan, o'tgan asrning boshlarida yashagan insonlar bilim darajasini taqqoslasak, bu farq globaldir. Bundan tashqari, katta hajmdagi ma'lumotlarni to'plash va uni tezda har qanday masofaga uzatish qobiliyati ilm-fan, savdo, tibbiyot, madaniyat va inson faoliyati sohasining barcha jarayonlarini tezlashtirishga yordam beradi. Bu axborot texnologiyalarining jamiyatga ta'siri va uning rivojlanishi . Zamonaviy texnologiyalarning umuman insonga ta'siri ham muhimdir. Hozirgi bosqichda ularning rivojlanishi sababli, ilgari bemorga to'liq hayot umidiga ega bo'lmagan ko'pgina kasalliklarni davolash mumkin. Bugungi kunda nanotexnologiyadan foydalangan holda operatsiyalarni o'tkazish haqida ma'lumot faqat hayratlanarli. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Iqtisodiyotda boshqaruv tizimi eskirgani, innovatsion g’oyalarni qo’llab-quvvatlash bo’yicha samarali mexanizmlar o’z vaqtida joriy qilinmagani ham jiddiy muammo bo’lib qolmoqda. Shuningdek, texnologik qoloqlik, resurs va energiyani tejaydigan texnologiyalar, muqobil energiya manbalarini tatbiq etishning sustligi ham iqtisodiy taraqqiyot yo’lida to’siq bo’lmoqda”, deya ta’kidlab o’tgan. Shu o’rinda, milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Boshqacha so‘z bilan aytganda, innovatsiya faoliyatini rivojlantirmay turib, iqtisodiyot raqobatbardoshligiga erishib bo’lmaydi. Innovatsiya atamasining mazmunidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, qachonki har qanday kashfiyotlar, yangi voqealar, xizmatlar va usullar turlari tarqalishiga qabul qilinsa, o‘shanda xalq ommasi tomonidan tan olinadi. Bunda yangilikning joriy etilishi yangilikni qo‘llash jarayonini bildiradi va yangilikning tarqatilishiga qabul qilinishi vaqtidan boshlab yangi sifat – innovatsiyaga aylanadi. Insoniyatning butun tarixi yangi texnologiyalarning kashf etilishi va rivojlanishi bilan uzviy bog'liq bo'lib, buning natijasida ilmiy-texnika taraqqiyoti to'xtab qolmadi va bugungi kunda misli ko'rilmagan yuqori darajada. Bundan tashqari, bugungi kunda innovatsiyalar jamiyatning iqtisodiy faoliyatiga tubdan ta'sir qiladi. Va bu ta'sirning tabiatini shakllantirishda innovatsion rivojlanish asosiy rol o'ynaydi. Bu texnologiya, mehnatni tashkil etish, menejment sohasida yoki texnologik rivojlanish joyida sodir bo'lishi mumkin bo'lgan shartli yangilik. Yangi kashfiyotlar uchun asos ilmiy bilimlar va to‘plangan tajriba yutuqlari uyg‘unligidir, biroq innovatsiyalarda yangi mahsulotlarni joriy etish ortib borayotgan o‘rinni egallaydi. Shu bilan birga, innovatsiyalarni faqat bir yo’nalishda faoliyat yurituvchi ilmiy-texnikaviy vosita sifatida ko’rib bo’lmaydi. Shuningdek, biz iqtisodiyot va umuman tijorat tuzilmalarining ilmiy tadqiqotlar sifatiga, yangi ishlanmalarning paydo bo'lishi va tarqalishiga teskari ta'siri tamoyilini his qilamiz. Moddiy-texnik omillardan qat'i nazar, yangi g'oyalar yaratiladigan ijodiy salohiyatni istisno eta olmaymiz. Shunday qilib, innovatsion rivojlanish uchun infratuzilma tushunchasi paydo bo'ladi - bu printsipial jihatdan ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun qulay shart- sharoitlarni yaratadigan omillar va tizimlarning butun majmuasidir. Ushbu infratuzilmaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:  Progressiv huquqiy va me'yoriy baza.  Yuqori hayot sifatini ta'minlovchi muassasalar.  Venchur va ilmiy biznes.  Fundamental fanning ishlab chiqilgan platformasi.  Ta'lim darajasi yuqori.  Zamonaviy bilimlarga asoslangan yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishning samarali tizimi. Innovatsiyalar uchun infratuzilma muayyan kompaniya, mintaqa yoki shtatning operatsion tizimida boʻlishi mumkin. Uni qo'llash ob'ektining xususiyatlariga ko'ra, uning funktsional tarkibiy qismlarining tegishli ro'yxati ham tuzilgan. Innovatsion faoliyat uchun shart-sharoitlarga qo'shimcha ravishda, uni ishlab chiqarishning haqiqiy ob'ektlarini ajratib ko'rsatish mumkin, ular odatda texnoparklar, texnomarkazlar, ekspert guruhlari, inkubatorlar va boshqalar deb tushuniladi. Asosiy tushunchalar Ilmiy hamjamiyatda innovatsiyaning mohiyatini ko'rib chiqishda ushbu atamani turli nuqtai nazardan ochib beradigan bir qator tushunchalar ajralib turadi. Asosiylariga quyidagilar kiradi:  Innovatsion faoliyat. U ma'lum ishlab chiqarish va tijorat tizimi doirasida sotiladigan takomillashtirilgan yoki yangi mahsulotni (texnologik jarayon) yaratishi kerak.  Innovatsion jarayon. Texnologik nuqtai nazardan, eski yoki eskirgan yechimlarni yangi tarkibga ega yangi shakllarga aylantirish, natijada samaradorlikni oshirishga yordam beradi.  Innovatsiya siyosati. Odatda mamlakat ichidagi hokimiyat tomonidan siyosiy darajada olib boriladigan rivojlanish strategiyasiga nisbatan qo'llaniladi. tor ma'noda ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi korxonalarning innovatsion rivojlanishining yo'nalishi va xarakterini belgilaydi.  Innovatsion faoliyat. Ishlab chiqarishning innovatsion modelga o‘tish tezligini ko‘rsatadi, bu jarayonga tayyorlik darajasini va o‘zgarish istagini aks ettiradi.  Innovatsion qabul qilish qobiliyati. Ob'ektning dastlabki qobiliyatiinnovatsion yechimlarni oʻzlashtiring. Rivojlanish sharoitida innovatsiyalar turlari Innovatsiyalar turli xil o'ziga xosliklari va amalga oshirish shartlari bilan turli muhitlarda qo'llanilishi mumkin, bu tasniflash xususiyatlarining xilma- xilligini belgilaydi. Bunday bo'linishning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:  Qoʻllash sohalari. Yangi ishlanmalar boshqaruv, tashkiliy va ishlab chiqarish jarayonlari, ekologiya, logistika tizimlari va hokazolarda o‘z o‘rnini topmoqda.  Sabablar. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, qoida tariqasida, jamiyatning muayyan talablari bilan belgilanadi. Ilmiy-innovatsion rivojlanishning hozirgi bosqichida yangi g‘oyalar va yechimlarga bo‘lgan ehtiyojni belgilovchi strategik va reaktiv omillar aniqlanmoqda.  Ta'sir yo'nalishi. Shunga qaramay, qo'llash doirasiga qarab, innovatsiyalarning ta'sir qilish mexanizmi farq qilishi mumkin. Shunday qilib, innovatsiyalar korxonalarni kengaytirishga, texnologiyalarni joriy etish va modernizatsiya qilishni yaxshilashga, ayrim jarayonlarni optimallashtirishga va hokazolarga yordam berishi mumkin.  Innovatsiyalarni joriy etish shartlari. Bunday holda, modernizatsiyaning qo'llab-quvvatlovchi va buzuvchi omillari ajralib turadi. Qo'llab-quvvatlovchi innovatsion rivojlanish - bu raqobatbardoshligini oshirish uchun ishlab chiqarishni rag'batlantirishga qaratilgan jarayon.asosiy yoki rejalashtirilgan vazifalarni bajarish. Ikkinchi holda, biz printsipial jihatdan yangi sifat darajasiga o'tish haqida, masalan, yangi bozorlarni egallash haqida bormoqda.  Maqsadli ta'sir jarayoniga joylashtiring. Innovatsiyalardan u yoki bu ko‘rsatkichni yaxshilashning asosiy vositasi sifatida ham, ob’ekt samaradorligini oshirishning qo‘shimcha vositasi sifatida ham foydalanish mumkin. Innovatsion rivojlanish strategiyasi Innovatsiyalarni samarali qoʻllash, ularning vazifalari va maqsadli obʼyekt amalga oshiradigan missiyasini aniq tushunmasdan turib mumkin emas. Dastlab, tashqi muhitning beqarorlik omillarini hisobga olgan holda innovatsiyalardan foydalanish usullarini ishlab chiqish, joriy etish va tashkil etish bo‘yicha asosiy maqsadlar qo‘yiladi. Innovatsion rivojlanishni boshqarish taktikasi ham muhim rol o'ynaydi, bu esa qo'yilgan strategik vazifalarni ishlab chiqish va amalga oshirishning uzluksiz jarayoni sifatida tushuniladi. Ushbu taktikaning ta'rifi mavjud muammolarni va ma'lum sharoitlarda rivojlanish modelini yaratishga imkon beruvchi ekspert fikrlarini hisobga olishga asoslangan. Oʻz-oʻzidan innovatsiyalarni qoʻllash strategiyasi maqsadli obʼyektni yoki uning individual xususiyatlarini joriy holatdan foydaliroq holatga oʻtkazish imkonini beruvchi maqsad va vazifalar toʻplami sifatida tuzilgan. Xususiyatlarni boshqaruv tuzilmasi, texnologik ta'minot, moliyaviy-iqtisodiy modelning xususiyatlari va boshqalar tushunilishi mumkin. Innovatsion rivojlanish strategiyasining muhim tarkibiy qismi ishlab chiqilgan loyihani amalga oshirish qoidalaridir. Ham qoidalar, hamstrategik rivojlanish tamoyillari pirovard natijada innovatsiyalarni rag'batlantirish xarakterini belgilaydi. Misol uchun, bunday rivojlanishga mos keladigan korxona bozorni passiv ravishda kuzatishi yoki har ikki holatda ham o'xshash innovatsion vositalardan foydalangan holda yangi bozor hududlarini agressiv egallash siyosatini qo'llashi mumkin. Innovatsiyalar sikli Ma'lum bir texnologik mahsulotni innovatsion jarayonning to'liq huquqli hosilasi deb hisoblash mumkin emas, chunki shartli innovatsiya paydo bo'lgandan keyin uni integratsiya qilish uchun juda ko'p resurslar talab qilinadi. Shu sababli, yuqori texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiquvchi ko'plab kompaniyalar yanada jozibali takliflar bilan raqobatlasha olmaydi. Misol uchun, Dell uzoq vaqt davomida raqobatda g'olib bo'lib kelmoqda innovatsion infratuzilmalardan foydalanishning ikkilamchi omillari, jumladan samarali logistika, sotishning yangi usullari, yuqori sifatli xizmatlarni qo'llab-quvvatlash tizimi va boshqalar. yangi echimlarni ishlab chiqish to'liq innovatsion tsiklni tashkil qiladi. U asosan raqobatchilarning faolligini aks ettiruvchi bozor prognozlari asosida hisoblanadi. Innovatsion texnologiyalarni rivojlantirish sohasida loyihani amalga oshirishning dastlabki bosqichida ko'pincha qo'shimcha ilmiy tadqiqotlar talab etiladi. Faqatgina tayyor eksperimental dizayn tahlili asosida ma'lum bir davr ichida keyingi rivojlanish strategiyasini tanlash to'g'risida qaror qabul qilish mumkin. Innovatsiyalar siklining bosqichlari Mahsulot yaratish jarayoni innovatsion faoliyat deyarli har doim ko'p bosqichli va bosqichli. Siklning har bir bosqichida mahsulot bilan ma'lum manipulyatsiyalar amalga oshiriladi, bu uning xususiyatlarini, shu jumladan amaliy ish sharoitida baholash imkonini beradi. Va bu to'g'ridan-to'g'ri mahsulotni ishlab chiqish davrini hisobga olmaydi. Shunday qilib, innovatsion rivojlanish tizimining odatiy sikli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga olishi mumkin:  Tadqiqot faoliyati. Maʼlumotlar mahsulotni qoʻllash muhiti, foydalanish shartlari va unumdorlik talablari boʻyicha toʻplanadi.  Bevosita ishlab chiqish.  Mahsulotni kichik seriyada ishlab chiqarish.  Ommaviy ishlab chiqarishga oʻtish. Har bir bosqichda kichik sikl ham amalga oshiriladi, asosan sinov xarakteriga ega. Bu "rejalash-bajarish" tushunchasi bilan ifodalanishi mumkin. Kichik tsiklning natijalariga qarab, har bir bosqichda mahsulotni sozlash yoki keyingi harakatlanish amalga oshiriladi. Sinov jarayonida joriy bosqichda olingan natija loyiha maqsadi talablariga muvofiqligi tekshiriladi. Agar u ko'rsatmalarga mos kelmasa, qayta ko'rib chiqish davom etmoqda. Aytgancha, strategik rejalashtirishdagi ko'plab zamonaviy loyihalar dastlab dastlabki rejadan chetga chiqish imkoniyatini, shuningdek, individual talablarning o'zgarishini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Bu bozordagi dinamik raqobat muhiti va texnologik rivojlanishning doimiy o'zgaruvchan sharoitlari bilan bog'liq. Demak, innovatsiyani hayotga joriy qilishdan maqsad biror bir ijobiy natijaga erishishdir. Bundan shuni anglash mumkinki, innovatsiya sohasi o‘z- o‘zidan investitsiya sohasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida innovatsion-investitsion faoliyatning ustuvor yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin: — korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy, moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish; — eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh bo‘lishini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish va eksportni rag‘batlantirish uchun qo‘shimcha omillar yaratish; — ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag‘batlantirish hisobidan real sektor korxonalarining raqobatdoshligini oshirish; — elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya iste’molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish choralarini amalga oshirish; — ichki bozorda talabni rag‘batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash. Albatta, milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash, uning raqobatbardoshligini oshirishda innovatsiyalarning o‘rni beqiyos. Lekin mamlakatda innovatsiya faoliyatining tashkil etilishi va rivojlanishi uchun quyidagi shartlarning mavjud bo‘lishi va bajarilishi talab etiladi: — davlat innovatsiya siyosati – O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlari tomonidan mamlakatning innovatsion strategiyasi maqsadlari va ustuvor innovatsion dasturlar va loyihalarni qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarining ishlab chiqilishi va belgilanishi; — investitsiya salohiyati – davlat, tarmoq, korxona va tashkilotning turli ko‘rinishdagi resurslar yig‘indisi (moddiy, moliyaviy, intellektual, ilmiy- texnikaviy, iqtisodiy va boshqalarni qamrab olgan holda); — innovatsiya sohasi – innovatsiyalarni yaratish va tarqatishni o‘z ichiga qamrab oluvchi innovatsiya mahsulot (ish, xizmat)larini ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning faoliyat sohalari; — innovatsiya infratuzilmasi – innovatsiya faoliyatining amalga oshirilishiga imkon beruvchi, ta’sir ko‘rsatuvchi turli muassasalar; — innovatsiya dasturi (korxona, tarmoq, hudud, davlat, mintaqa, davlatlararo) – innovatsiya loyihalari resurslari, ijrochilari va ularni amalga oshirish muddatlari bo‘yicha kelishilgan hamda yangi turdagi mahsulotlarni o‘zlashtirish va joylashtirish bo‘yicha vazifalarning samarali hal etilishini ta’minlovchi innovatsion loyihalar va tadbirlar kompleksi. Innovatsiyalarni loyihaviy moliyalashtirishning bir necha turlari mavjud. Loyihaning o’zining, uning ishtirokchilarining kredit qobiliyati, ularning kreditni uchinchi shaxslar tomonidan to’lash kafolatlari hisobga olinmagandagi yashash qobiliyatiga asoslangan molyailashtirish asosiy bo’ladi. Loyihani amalga oshirish natijasida generatsiyalanadigan aul oqimlari qarzni to’lashning manbai bo’luvchi investitsiyalarni moliyalashtirishni uchinchi tur deb hisoblash mumkin. Moliyalashtirishning shunday turi uchinchi deb hisoblanadiki, bunda ham loyihani amalga oshirish natijasida generatsiyalanadigan naqd mablag’lar oqimlari va ham korxona aktivlari kreditni ta’minlanishi bo’lib xizmat qiladilar. Korxonaning o’zining iqtisodiy va texnik yashash qobiliyati kreditni ta’minlashi loyihaviy molilashtirishning to’rtinchi turi bo’ladi[3]. Hozirgi kunda investitsiyalarni innovatsion loyihalarni moliyalashtirish uchun yo’naltirishga alohida ahamiyat berilmoqda. Xususan, bank tomonidan investitsion loyihalarni moliyalashtirishga bir qancha imtiyozli shartlar qo’yilgan(1-chizma). 1-chizma. Bank tomonidan investitsion loyihalarni moliyalashtirish Bilamizki, samarali innovatsiya loyihalarini amalga oshirish iqtisodiyot tarmoqlarida mahsulot tannarxini pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar sifatini oshirish va umuman iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon amaliyotida loyihaviy moliyalashtirish ostida ko’pincha moliyalashtirishni tashkil qilishning shunday turi nazarda tutiladiki, unda loyihani sotishdan olingan daromadlar qarz majburiyatlarini to’lashning yagona manbai bo’ladi. Shunga qaramay har xil mamlakatlarda “loyihaviy moliyalashtirish” atamasi har xil talqin qilinadi. Masalan, AQSHda uning ostida moliyalashtirishni shunday tashkil qilish tushuniladiki, unda investitsion loyihalarning katta qismi ta’sischining shaxsiy mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladi, loyihani sotishda daromad qarz majburiyatlarini to’lashning yagona manbalaridan bo’ladi. Evropada bu atama loyihalarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni taqdim etishning har xil variantlari va yo’llariga nisbatan qo’llaniladi. Keyingi vaqtda “loyihaviy moliyalashtirish” atamasi ham banklar tomonidan taqdim etiladigan kreditlarga va ham vositali byudjetli qo’llab- quvvatlashga, har xil davlat tashkilotlari, investitsion fondlar, sug’urta kompaniyalari va boshqa manfaatdor sarmoyadorlarning qo’llab-quvvatlashiga asoslangan moliyaviy va tijorat operatsiyalari tizimiga nisbatan qo’llaniladi[1]. O’zbekiston iqtisodiy holatining innovatsiyalar bilan o’zaro bog’liqligini quyidagi asosiy jihatlarda ko’rish mumkin, ya’ni innovatsiya faoliyatining milliy iqtisodiyotga ta’sirini tadqiq etish nuqtai nazaridan davlatning moddiy asosi sifatida butunligicha ko’rish; innovatsiyalarning alohida korxona faoliyatiga ta’sirini tahlil qilishda alohida bozor subyekti sifatida qarash; innovatsiya siyosatini amalga oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini o’rganish. O’zbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsiyalar, avvalo uning barqaror o’sishi uchun zarurdir. Yangi texnologiyalarga investitsiyalar raqobatbardosh, yuqori talab bilan iste’mol etiladigan tovarlar ishlab chiqarishga yordam beradi. Mamlakat iqtisodiyoti va iqtisodiyot subyektlarining tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir ko’rsatishning asosiy vositalaridan biri – davlat iqtisodiy siyosatining bo’g’inlaridan hisoblanuvchi innovatsiya siyosatidir. Davlat innovatsiya siyosati yordamida bevosita ishlab chiqarish hajmi sur’atlari oshishiga, fan-texnika taraqqiyoti tezlashishiga, ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilishi o’zgarishi, ijtimoiy muammolarni hal qilishga ta’sir o’tkaza oladi. Xulosa qilib aytsak, O’zbekiston Respublikasida innovatsion iqtisodiyotni shakillantirish va yanada rivojlantirish maqsadida bir qancha asosiy ishlar va chora-tadbirlar majmuini qisqacha yoritib o’tsak:  rivojlangan mamlakatlardagi biz uchun kerak bo’lgan barcha texnologik bilim va yangiliklarni o’rganish, va respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga bosqichma-bosqich milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda tatbiq qilish;  asosiy ahamiyatga ega bo’lgan ichki innovatsion loyihalarga investorlarni hamda xorijiy kapitalni jalb qilish;  texnoligik innovatsiyalarga bag’ishlangan bilimlar bazasini tashkil qilish va unda internet portal orqali barcha fuqarolar foydalana olishlariga erishish;  innovatsiyani rivojlantirish, bu sohadagi yutuqlarni yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotga aylantirishda intellektual mulkning ishonchli himoyasini ta’minlash. Xalqaro sayohatlar kredit kartochkalarining joriy qilinishi tufayli ancha qulay va arzon bo‘lib qolganligiga hech kimda shubha yo‘q. Ularni kashf qilish va tarqatish millionlab odamlarga foyda keltirdi va moliyani «demokratlashtirish»ga imkon tug‘dirdi. Lekin bu qanday ro‘y berdi? Quyida Sizlarga kredit kartochkalari misolida moliyaviy innovatsiyalarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqishni taklif etamiz. Shuni alohida qayd etish joizki, bu jarayonda texnologiya3 eng muhim omil hisoblanadi. Kredit kartochkalarning qo‘llanilishi faqatgina telefon va kompyuter tarmoqlari, shuningdek, boshqa o‘ta murakkab telekommunikatsiya tizimlari, axborotga ishlov berish uchun dasturiy ta’minot yaratilishi natijasida amalga oshdi. Biroq, kredit kartochkalari zamonaviy moliyaviy tizimning muhim qismiga aylanishi uchun, foyda olish maqsadida yangi imkoniyatlarning doimiy qidiruvida bo‘lgan va moliyaviy xizmatlarni taklif qiluvchi firmalar, ushbu ilgarilab ketgan texnologiyadan foyda-lanishga tayyor bo‘lishlari lozim edi. Bu narsa, o‘z navbatida, ikkinchi tomondan uy xo‘jaligi va boshqa firmalarga ushbu kartochkalarni sotib olishga tayyor bo‘lishlarini taqozo etar edi. Innovatsiyalar tarixida (moliyaviy va boshqa istalgan sohalarda) biror-bir potensial iqtisodiy foydali g‘oyani ishlab chiqishda ko‘pincha birinchi bo‘lgan firma bundan katta foyda olmasligi holati takrorlanib turadi. Bu kredit kartochkalariga nisbatan ham adolatli (tegishli)dir. Xalqaro sayohatlarga kredit kartochkasini ishlatishni taklif qilgan birinchi kompaniya Ikkinchi jahon urushi tugashidan so‘ng darhol asos solingan Diners Club bo‘lgan. Ushbu firmaning 3 «Texnologiya» yunoncha «techne» - mahorat, san’at + logos – ta’limot. o‘sha manba. J.IV. - B.81. muvaffaqiyati boshqa ikki kompaniyani, bular American Express va Carte Blanche edi, kredit kartochkalaridan foydalanishning o‘xshash dasturlarini taklif qilishga undadi. Kredit kartochkalaridan foydalanish bo‘yicha xizmatlarni taklif qiluvchi firmalar, kartochkalarni qo‘llagan holda tovarlar sotishni amalda qo‘llayotgan chakana savdogarlar to‘layotgan komission shaklida (qoidaga ko‘ra, harid narxidan ma’lum bir foiz), shuningdek, bu kartochka egalariga kreditdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foiz shaklida foyda oladilar (hisobdagi qoldiq bo‘yicha). Bunday firmalarning katta harajatini operatsiyalarning o‘tkazilishiga sarflangan harajatlar, kartochkalarning o‘g‘irlanishi va ularning egalari o‘z majburiyatlarini qoplash qobiliyatiga ega emasliklari natijasida ko‘rilgan ziyonlar tashkil etadi. O‘tgan asrning 50-yillarida tijorat banklari birinchi bo‘lib kredit kartochkalari bilan ishlashni sinab ko‘rishgan. O‘shanda ular o‘zlarining juda yuqori ekspluatatsion harajatlari sababli shu kabi xizmatlarni ko‘rsatadigan firmalar bilan raqobatlasha olmasliklari aniqlandi. Biroq 60-yillar oxirida kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi tufayli ushbu harajatlar ancha kamaydi va banklar endi bunday firmalar bilan jiddiy raqobatlasha oladigan bo‘ldi. Bizning kunlarda kredit kartochkalaridan foydalanish xizmat bozorida ikkita yirik bank tizimi: VISA va Master Card kompaniyalari yetakchilardan hisoblanadi: Diners Club va Carte Blanche firmalarining ulushi esa sezilarli darajada qisqardi. Shu o‘rinda, Bank Amerikard banki qanday qilib o‘zining monopoliyasini yo‘qotganligini ham eslab o‘tish foydadan xoli emas. Tarixdan ma’lumki, 1958 yildan 1966 yilga qadar, ya’ni 8 yil davomida Bank of America Kaliforniya shtatining kredit kartochkalari bozorida yakka o‘zi hukmronlik qilgan edi. 1961 yildan 1966 yilga qadar bu biznes unga juda katta foyda olib kelgan. Biroq, bu umrbod davom etishi mumkin emasdi4. 1966 yil boshlarida Bank of Americaning kredit kartochkalari bilan ishlash bo‘yicha boshqaruv personali ularning raqobatchilari: Kaliforniyaning 4 ta yirik banki hamkorlikda bu biznesga kirish niyatida ekanliklari to‘g‘risida tez-tez eshitadigan 4 Nega bunday xulosa chiqarilmoqda? Buning sabablari nimalardan iborat ekanligini bilasizmi? bo‘ldi. O‘zlarining umumiy dasturini ular Master Charge deb nomlamoqchi bo‘lishdi. Bungacha Nyu-York banki First National City Bank of New-York (bizning kunlarda Citibank nomi bilan mashhur) transport harajatlarini va ko‘ngil ochish sohasidagi harajatlarni to‘lash uchun foydalaniladigan kartochkalarning savdosi bilan shug‘ullanadigan Carte Blanche firmasini sotib olish to‘g‘risida so‘zlashuv olib borayotganligi haqidagi keskin xabarlar ham tarqalgan edi. Bu bitim First National Cityga ko‘p sonli savdogarlar va mijozlarni olib kelishi kerak edi. Buning natijasida esa bank umumdavlat miqyosida ishlashni boshlar edi (shu kungacha biror-bir bank bu bilan maqtana olmagan edi), va shunday qilib, Bank of Americ ning yana bir jiddiy raqobatchisiga aylanishi mumkin edi. Ayni paytda boshqa banklar Bank of Americaning o‘z dasturini Kaliforniyaning tashqarisiga ham kengaytirmoqchi ekanligi to‘g‘risida tez-tez eshitadigan bo‘lishdi. Bir necha yillik nisbatan jim-jitlikdan so‘ng bank sanoati bo‘lish ehtimoli bo‘lgan hujumlar va potensial ishtirokchilar, kredit kartochkalari to‘g‘risidagi turli xil shov-shuvlar bilan portladi. Buyuk Depressiyadan so‘ng amalda birinchi bo‘lib banklar bir- birlari bilan ochiqdan-ochiq raqobatlashish mumkinligi to‘g‘risida o‘ylay boshlashdi. Bu mish-mishlar, o‘z navbatida, 60-yillar oxirida butun mamlakatni qamrab olgan kredit kartalarni jo‘natishning buyuk to‘lqiniga sabab bo‘ldi. Sarosima va hasadga tushgan bankirlar, amalda u haqda hech narsa bilmasdan va mutlaqo tayyorlanmasdan turib biznesga «boshlari bilan sho‘ng‘ishdi». Iste’mol ssudalarini taqdim etadigan va taqdim etmaydigan barcha yirik va mayda banklar, bank konsorsium5lari va ayrim banklar yagona shiddat bilan Everything Cards, Town & Country Cards, Midwest Bank Cards, Interbank Cards kabi va boshqa o‘nlab unutilib ketgan nomlarni eslagan holda kredit kartochkalarini berishni boshladilar. 1966 yildan 1970 yilga qadar bo‘lgan davrda bankirlar mamlakatni kredit kartochkalari bilan deyarli to‘ldirib tashladilar. Shu davrga qadar AQSH bu kabi holatni ko‘rmagan edi. 5 «Korsorsium» lotincha «konkortium» - sheriklik, birga ishtirok etish. Bir necha banklar yoki sanoat korxonalarining qarzlarni birgalikda joylashtirish, yirik moliyaviy yoki tijoriy ishlarni, investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun tuzilgan vaqtinchalik bitim. Qarang: o‘sha manba. J.II. - B.401. Ushbu harakat faxriylarining ko‘pchiligi hozir o‘tgan asr 60-yillarining oxiri haqida banklar katta miqdorda ziyon ko‘rgan, jamiyatda sarosima va federal6 qonunchilikda chalkashliklar avjiga chiqqan ahmoqona bir davr bo‘lganligini gapirishadi. Shu bilan birga ularning hammasi, bu aqldan ozishning zaruriyat bo‘lganligi to‘g‘risida bir xilda fikrlashar edi. O‘sha yillarning tartibsizligidan elektron kredit kartochkalarning zamonaviy tizimi vujudga keldi. Usiz bank kredit kartochkalari bugundagiday: pul sohasidagi inqilobning plastik ramzi sifatida hech qachon mavjud bo‘lmasligi mumkin edi. Shunday qilib, kredit kartochkalarining yirik firma-emitentlari o‘rtasidagi raqobat tufayli, mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha harajatlar deyarli katta emas. Hozirgi davrda sayohat qilishga jo‘nayotgan ko‘pchilik odamlar uchun kredit kartochkalaridan foydalanish nafaqat qulay, balki yo‘l cheklariga qaraganda foydaliroqdir. Oxirgi mulohaza bizni moliyaviy innovatsiyalarga nisbatan yana bir fikrga olib keladi. Odamlar ehtiyojining va moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan tashkilotlar o‘rtasidagi ta’sirning tahlili, moliyaviy tizimda kelgusidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida bashorat qilishga imkon beradi. Masalan, to‘lovning kredit kartochkalaridan foydalanish kabi usulining ulkan afzalliklarini hisobga olgan holda, yo‘l cheklari kelajagi to‘g‘risida o‘ylab ko‘rish kerakmikan? Bu cheklarni ham, kalkulyator kashf qilingandan so‘ng, logarifmik lineykaga kelgani kabi taqdir kutmayotganmikan? Kredit kartochkalari – bu shunchaki oxirgi 40-50 yil ichida ishlab chiqilgan, iqtisod sohasida odamlarning faoliyat harakterini tubdan o‘zgartirgan ko‘plab moliyaviy mahsulotlar misollaridan biridir, xolos. Barcha ushbu innovatsiyalar jami bo‘lib, risk va daromadlilik o‘rtasidagi samarali balans (muvozanat)ni topish, shaxsiy investitsiyalarni to‘g‘ri sarflash, shuningdek, mehnatga layoqatli davrda mablag‘larni yig‘ish va ularni pensiyaga chiqqanda ishlatishni qo‘shgan holda, butun hayoti davomida o‘zining individual ehtiyojlariga tuzatish kiritish imkoniyatlarini oshirdi(lar). 6 «Federal» lotincha «federalis» - ittifoq, uyushmaga oid. Qarang: o‘sha manba. J. IV. –B.338.