MOLIYAVIY NAZORAT (Moliyaviy nazoratning yo‘nalishlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi) Reja: 1. Moliyaviy nazorat: mazmuni, nazorat sohalari, ob’ekti, predmeti, tizimi, vazifalari, tamoyillari. 2. Moliyaviy nazoratning yo‘nalishlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi. 3. Moliyaviy nazorat sohalari: davlat moliyaviy nazorati, nodavlat moliyaviy nazorati. Moliyaviy nazorat tizimining elementlari. 4. Moliyaviy nazoratni tashkil etish tamoyillari. 5. Davlat moliyaviy nazorati organlarining vazifalari va funksiyalari. 1-savol bayoni. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida ham, bugungi iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida ham umumdavlat moliyaviy nazoratining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Mamlakatimizda iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida kuchli moliyaviy nazoratni shakllantirishni davr talabi hisoblanar ekan, moliyaviy nazoratni takomillashtirish doimo mamlakatimiz rahbariyatining diqqat-e’tiborida bo‘lgan. Bu xususda Prezidentimiz Sh.Mirziyoev quyidagi fikrlarlarni ta’kidlaydi: “Albatta, Davlat byudjeti o‘lchovsiz emas, mablag‘larni qattiq tejash, belgilangan maqsad uchun va oqilona ishlatishni ta’minlash zarur. Bu – hammaga ravshan va rad etib bo‘lmaydigan haqiqat. Shunday ekan, nima uchun G‘aznachilik va Nazorat-taftish boshqarmasining apparatlari haddan tashqari kengayib ketgan? Ularda jami 4 ming nafar xodim ishlaydi va ularning harajatiga yiliga 90 milliard so‘m davlat mablag‘i sarflanadi. Ana shu tuzilmalar rahbar va xodimlari shunday tasavvur bilan yashamoqdaki, ularning vazifasi go‘yo faqatgina nazorat qilish va boshqalarni jazolashdir. Lekin faqat qamchi va qilich bilan ijobiy natijalarga erishib bo‘ladimi? Bu - nafaqat xato fikr, balki chuqur yanglishish, deb hisoblayman. Bu borada profilaktika ishlarini kim samarali olib boradi?”1. Darhaqiqat, islohotlar izchilligini ta’minlash va davlat byudjeti harajatlaridan oqilona foydalanish jarayonida moliyaviy nazoratning ilg‘or usullarini qo‘llash, mablag‘lardan foydalanish samaradorligini oshirish hamda harajatlarni tejashda moliyaviy nazorat organlarining profilaktik tadbirlarni o‘tkazishi muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakat moliya tizimida tovar va pul oqimlarini moliyaviy-iqtisodiy boshqarishda davlat moliyaviy nazoratining samarali tizimini yaratish o‘ziga xos o‘rin egallaydi, bundan tashqari davlatning moliyaviy mablag‘laridan samarali foydalanishning kafolati bo‘lib davlat moliyaviy nazorati hisoblanadi. Davlatning jamiyat oldidagi asosiy vazifalarini bajarishdagi rolini oshirish bu amaldagi qonunchilikka muvofiq davlat harajatlari va moliyaviy oqimlar yo‘nalishlari ustidan samarali nazoratni ta’minlashga qodir bo‘lgan zamonaviy moliya tizimini yaratishni talab qiladi. O‘z navbatida, moliya tizimi esa mavjud usullardan foydalanib, iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun davlat moliyaviy jarayonlarining yuqori darajadagi tiniqligi va shaffofligini taminlaydi. Shunday ekan, byudjet daromadlarini shakllantirishda ishtirok etuvchi iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sub’ektlar hamda aholining soliq qonunchiligiga rioya etilishi ustidan olib boriladigan moliyaviy nazorat bugungi kundagi muhim nazorat yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki, moliyaviy nazoratning asosiy vazifalaridan biri bu moliyaviy qonun hujjatlariga rioya 1 Mirziyoev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: «O‘zbekiston», 2017. -104 b. qilinishini, moliyaviy intizomni ta’minlash, byudjet mablag‘laridan maqsadsiz foydalanilishiga yo‘l qo‘ymaslik orqali davlat moliyaviy siyosatining amalga oshirilishiga ko‘maklashishdan iboratdir. Shu bilan bir qatorda, Davlat moliyaviy nazorati optimal byudjet va soliq siyosatining ishlab chiqilishi va samarali amalga oshirilishi hamda davlat byudjetiga va iqtisodiyotning rivojlanishiga tushumlarning maksimal darajada o‘sishini ta’minlashga xizmat qiladi. Davlatning moliyaviy nazorati har bir davlatning muhim funksiyasi bo‘lib, moliya-kredit tizimini normal harakat qilishida, albatta, bajarilishi kerak bo‘lgan shartlardan biridir. Qarshiliklar munosabatlariga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish rejasida, iqtisod o‘zini boshqarishga barqaror va samarali harakatlariga alohida e’tibor berilgan. Bu moliyaviy nazoratni ayrim bo‘g‘inlarini yo‘q qilishga asos bo‘lib va qolganlarini intizomini bo‘shashtirishga olib keldi, ishlarni real ahvolini, moliyaviy intizomini buzilishini, suiste’molini bartaraf qilolmadi. Hissadorlik korxonalarida va boshqa nodavlat sektoridagi xo‘jalik sub’ektlarida davlat moliyaviy nazoratini yo‘q qilinishi xorijiy davlatlarda bu nazorat yo‘qligi bilan izohlanadi. Lekin, ularda bozor tizimi ko‘p yillar davomida tuzilgan bo‘lib, aldashda va noinsoflik, moliyaviy dallolchilikda tartib qoidani va ma’suliyatni qattiq tutishgan. Bozor munosabatlari hamma shakldagi mulk egalari bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlarning sistematik reviziyalarini va moliyaviy xo‘jalik faoliyatini tekshirish zarurligini, kamchiliklarini oldini olib va ularni bartaraf etish uchun chora tadbirlarni ishlab chiqishni rad etmaydi. Moliyaviy nazorat bozor iqtisodiyotiga ham o‘ziga xos ob’ektiv va hamma xorijiy davlatlarda qanday me’yorda siyosiy va iqtisodiy vazifalar talab etilsa, shu me’yorda qo‘llaniladi. Moliyaviy nazoratning yuzaga kelishi va rivojlanishi davlat moliyaviy tizimining tashkil etilishi va rivojlanishi bilan shart qilib qo‘yildi. Moliya kabi moliyaviy nazorat ham kapitalistik jamiyatdan avvalgi bosqichlardayoq, shakllanish va rivojlanishning uzoq davrini bosib o‘tdi. Uning ba’zi elementlari quldorlik va feodal jamiyatlardagi ijtimoiy munosabatlarda nomoyon bo‘ldi. Quldorlik va feodal jamiyatlari barcha ijtimoiy qatlamlarga singgan hokimlik va tobelik munosabatlari, «musht» huquqi davlat soliq to‘plovchilari faoliyatining nihoyatda xilma xil «nazorat» shakllarining gullab-yashnashi uchun ob’ektiv asos yaratadi. Davlat boshlig‘ining daromadlarini davlat daromadlari va harajatlari bilan muqoyasalash quldorlik va feodal jamiyatlarga xos hodisa bo‘lgan. Rim senati siyosiy hayotda hal qiluvchi rol o‘ynagan Rim respublikasi davridagina jamoat xo‘jaligi xususiy xo‘jalikdan ajratildi, bir muncha rivojlangan moliyaviy munosabatlar tizimi paydo bo‘lib, davlat daromadlari, boj soliqlari, aksizlar, fiskal monopoliyalardan iborat edi. Daromadlar ham, harajatlar ham erariyga - Rim senatining xazinasi va fisk-imperator xazinasiga bo‘lingan edi. Rim respublikasining inqirozi bilan (ayniqsa, Rim imperiyasi davrida) moliyaviy nazorat elementlari yo‘qoldi, chunki xokimiyatni to‘liq egallab olgan imperatorlar xazinaga o‘z mulki sifatida qarar va jamiyat mablag‘laridan o‘z bilganlaricha foydalanardilar. Feodalizm davrida moliya masalasi betartib bo‘lib, davlat tomonidan tartibga solingan pul munosabatlari tizimi mavjud emasdi. Feodalizmda moliyaviy munosabatlarning bir muncha rivojlangan shakllari shaharlar- hunarmandchilik, manufaktura, savdo markazlari, bankirlar uylari paydo bulgan joylarda mavjud bo‘lgan. Moliya elementlariga nisbatan moliyaviy nazorat mutlaqo ibtidoiy ahvolda edi. Davlat xazinasi davlat boshlig‘i xazinasidan ajratilmagan va hokimi mutlaklar mablag‘lardan o‘z mablag‘lari singari mutlaqo benazorat foydalanardilar. Davlat harajatlari nazoratdan to‘liq holi bo‘lib, bu hukmron sinflarning tekinxo‘rlarcha iste’moli, xazinani talon taroj-kilish va poraxo‘rlik o‘sishiga xizmat qilar; natura soliqlari va to‘lovlar undirishda boshboshdoqlik hukm suradi. Shunday qilib, quldorlik jamiyatidagi kabi feodal jamiyatda ham moliyaviy nazorat moliyaga nisbatan ancha sust rivojlandi. Hokimiyat tepasiga kelgan yangi burjua sinfi mufassal moliyaviy tizimni barpo etdi, davlat xazinasi davlat boshlig‘i xazinasidan ajratildi, soliqlar va yig‘imlarning batartib tizimi belgilandi. Rivojlangan moliyaviy tizim moliyaviy nazoratning rivojlanishini taqozo etardi. Fransiya, Italiyada davlat moliyaviy nazoratining bevosita sub’ektlari – Hisob palatalari, Angliyada – Bosh nazoratchi va Bosh to‘lovchi qonun chiqaruvchi hokimiyat (parlament) tomonidan tayinlanadi. Davlat mulkining rivojlanishi bilan moliyaviy nazorat sohasi ham kengayib bordi, lekin u tobora shartli tus ola boshladi, chunki davlat sektori korxonalaridan tashqari ko‘pdan-ko‘p xususiy korxonalar o‘zlarining haqiqiy daromadlarini bemalol yashirardi. Moliyaviy nazoratning mohiyatini tushunish uchun uning har qanday iqtisodiy formatsiya va ishlab chiqish munosabatlarining barcha turlariga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarini aniqlab olish lozim. Moliya nazorat vazifasining mavjudligi o‘z-o‘zidan moliyaviy nazoratning mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining muqim tashkil etuvchi faoliyatini taqozo etadi. Pul munosabatlari, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, barcha darajalardagi va xo‘jalikning barcha bo‘g‘inlaridagi pul fondlari shaklidagi moliyaviy resurslar moliyaviy nazoratning ob’ekti hisoblanadi. Tekshiruvlarning bevosita predmeti sifatida foyda, daromadlar, rentabellik, tannarx, muomala harajatlari kabi qiymat ko‘rsatkichlari maydonga chiqadi. Puldan foydalanish orqali va ayrim hollarda pulsiz (masalan, barter bitimlari) amalga oshiriladigan opreatsiyalarning barchasi moliyaviy nazoratning sohasi hisoblanadi. Moliyaviy nazorat o‘z ichiga quyidagi tekshiruvlarni oladi:  iqtisodiy qonunlarning talablariga rioya etish (MDni taqsimlash va qayta taqsimlash proporsiyalarining optimalligi);  byudjet rejasini tuzish va ijro etish (byudjet nazorati);  korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo‘lgan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish;  o‘zaro soliq munosabatlari. Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o‘tkazilishi uning tashkil etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o‘tkazishning metodlariga bog‘liq. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’ektlarga ko‘ra uning quyidagi turlari mavjud:  umumdavlat moliyaviy nazorati;  idoraviy moliyaviy nazorat;  xo‘jalik ichidagi moliyaviy nazorat;  jamoatchilik moliyaviy nazorati;  mustaqil moliyaviy nazorat. Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (prezident, hukumat, Oliy majlis, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, Davlat bojxona qo‘mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu turdagi moliyaviy nazoratning bosh maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat harajatlarining sarflanishi bo‘yicha davlat va jamiyatning manfaatlarini ta’minlashdan iborat. Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat-taftish boshqarmalari va boshqa tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu idoraga bo‘ysunuvchi korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab oladi. Xo‘jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va moliyaviy xizmatlari tomonidan o‘tkaziladi. Bu yerda moliyaviy nazoratning ob’ekti sifatida korxona, tashkilot va muassasalarning xo‘jalik va moliyaviy faoliyati maydonga chiqadi. Jamoatchilik moliyaviy nazorati nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazoratning ob’ekti uning oldiga quyilgan vazifalarga muvofiq ravishda aniqlanadi. Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan o‘tkaziladi. Moliyaviy nazoratning shakllarini quyidagi mezonlar bo‘yicha klassifikatsiya qilish qabul qilingan:  amalga oshirilish reglamenti;  o‘tkazilish vaqti;  nazoratning sub’ektlari;  nazoratning ob’ektlari. Amalga oshirilish reglamenti bo‘yicha moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:  majburiy (tashqi);  tashabbuskorli (ichki). Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy (tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, masalan, asosan tashqi, mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladigan soliq tekshiruvlariga, byudjet resurslaridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratga, korxona va tashkilotlarning moliya-buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarini majburiy auditorlik tasdiqlanishiga va h.k.larga tegishli bo‘lishi mumkin. Tashabbuskorli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmasa-da, taktik va strategik maqsadlarga erishishda moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi hisoblanadi. O‘tkazilish vaqti bo‘yicha moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  dastlabki;  joriy (operativ);  navbatdagi (kelgusi, so‘nggi). Dastlabki moliyaviy nazorat moliyaviy operatsiyalarning sodir bo‘lishidan oldin amalga oshiriladi va moliyaviy xatoliklarning (buzilmalarning) oldini olish yoki ularni ogohlantirishda muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag‘larning notejamli va nosamarali sarflanishining oldini olish uchun harajatlarning moliyaviy jihatdan asoslangan bo‘lishini ko‘zda tutadi. Makrodarajada bunday nazoratga misol sifatida mamlakat iqtisodiy tarqqiyotining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari bashoratlari asosida barcha darajadagi byudjetlarni va nobyudjet fondlarining moliyaviy rejalarini tuzish va tasdiqlash jarayonini ko‘rsatish mumkin. Mikrodarajada esa ular moliyaviy rejalar va smetalar, kredit va kassa arizalari, biznes-rejalarning moliyaviy bo‘limlari, bashorat balanslarini tuzish, hamkorlikdagi faoliyat to‘g‘risida shartnoma va h.k.lardan iborat bo‘lishi mumkin. Joriy (operativ) moliyaviy nazorat pul bitimlari, moliyaviy operatsiyalar, ssuda va subsidiyalarni berish va h.k.larning sodir bo‘lish vaqtida amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag‘larni olish va ularni sarflash jarayonida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan qonunbuzarliklardan ogohlantiradi, moliyaviy intizomning mustahkamlanishiga va pul hisob-kitoblarining o‘z vaqtida amalga oshirilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu yerda buxgalteriya xizmatlari katta rol o‘ynaydi. Navbatdagi (kelgusi, so‘nggi) moliyaviy nazorat moliyaviy hisobot va buxgalteriya hujjatlarini tahlil va taftish qilish yo‘li bilan amalga oshirilib, uning bu shakli iqtisodiy sub’ektlar moliyaviy faoliyatining natijalarini, taklif etilgan moliyaviy strategiya amalga oshirilganligining samaradorligini, moliyaviy harajat- larni ularning bashoratlari bilan qiyoslanishini va h.k.larni baholashga mo‘ljallangan. Nazoratning sub’eklari bo‘yicha moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari bo‘lishi mumkin:  Prezident moliyaviy nazorati;  hokimiyat qonunchilik organlari va mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarining moliyaviy nazorati;  ijroiya hokimiyat organlari moliyaviy nazorati;  moliya-kredit organlarining moliyaviy nazorati;  firmaviy-ichki moliyaviy nazorat;  auditorlik moliyaviy nazorati;  va boshqalar. Nazoratning ob’ektlariga muvofiq ravishda moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari mavjud:  byudjet moliyaviy nazorati;  nobyudjet fondlar ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;  soliqlar bo‘yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;  valyuta operatsiyalari ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;  kredit operatsiyalari bo‘yicha moliyaviy nazorat;  sug‘urta faoliyati bo‘yicha moliyaviy nazorat;  investitsion faoliyat bo‘yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;  pul massasi ustida amlga oshiriladigan moliyaviy nazorat va boshqalar. 2-savol bayoni. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo‘nalishda (aspektda) qaraladi:  barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qattiq reglamentatsiya qilingan (tartibga solingan) faoliyati;  moliyaviy operatsiyalarning samaradorligini va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro- va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elenmenti. Moliyaviy nazoratning har ikki yo‘nalishi (aspekti) bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lsa-da, nazoratning maqsadi, metodi va sub’ektlariga muvofiq ravishda farqlanadi ham. Agar birinchi holda nazoratning huquqiy va miqdoriy tomonlari ustunlik qilsa, ikkinchi holda moliyaviy nazoratning analitik tomoniga juda katta e’tibor beriladi. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunchilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilgan harajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o‘z ichiga oladi. Boshqacha so‘zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir bo‘lishining baholashni o‘z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o‘zining analitik yo‘nalishiga (aspektiga) egadir. Moliyaviy nazorat qiymat shaklida amalga oshiriladigan nazorat bo‘lganligi uchun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining barcha sohalarida amalga oshiriladi va pul fondlari harakatining barcha jarayonlarida, shu jumladan, moliyaviy natijalarni idrok etish jarayonida ham kuzatiladi. Shuning uchun ham moliyaviy nazoratning ob’ekti pul munosabatlari hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning predmeti quyidagi moliyaviy ko‘rsatkichlardan iborat:  turli darajadagi byudjetlarning daromadlari va harajatlari;  soliq to‘lovlarining hajmlari (miqdorlari, o‘lchamlari);  xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning daromadlari;  xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning muomala harajatlari;  tannarx va foyda;  uy xo‘jaliklarining daromadlari va harajatlari;  va boshqalar. Moliyaviy nazoratning predmeti hisoblangan yuqoridagi ko‘satkichlarning ko‘plari hisobli ko‘rsatkichlar hisoblanadi va bu narsa, o‘z navbatida, ularning amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq ravishda hisoblanishining to‘g‘riligi va ishonchliligini tekshirishni (nazorat qilishni) taqoza etadi. Moliyaviy nazorat moliya funksiyalarining amalga oshirilish shakli bo‘lib xizmat qiladi. U ham davlatning va ham boshqa barcha iqtisodiy sub’ektlarning manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. 3-savol bayoni. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o‘zaro ta’sirchan va ikkinchi tomondan, alohidalashgan (mustaqil bo‘lgan) ikki sohaga bo‘linadi2:  davlat moliyaviy nazorati;  nodavlat moliyaviy nazorati. Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari iqtisodiy-huquqiy harakatining kompleksli va maqsadga yo‘naltirilgan tizimidir. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Uning huquqiy reglamenti davlatning tipiga, uning sotsial-siyosiy yo‘naltirilganligiga, iqtisodiy tarqqiyot darajasiga, mulkchilik shakllarining nisbatiga bog‘liq. Davlat moliyaviy nazorati YAIM taqsimlanishining qiymat proporsiyalarini kuzatishga qaratilgan. Bu nazorat davlat moliyaviy resurslarini shakllantirish, ularning to‘liq va o‘z vaqtida tushib turishi va ulardan maqsadli foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan pul resurslari harakatining barcha kanallariga (tarqatiladi) tegishli hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliya siyosatini amalga oshirishga va moliyaviy barqarorlik uchun sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Bu narsa, eng avvalo, barcha darajalardagi byudjetlar va nobyudjet fondlarni ishlab chiqish, muhokama qilish, tasdiqlash va ijro etish, korxona va tashkilotlar, banklar va moliyaviy korporatsiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi. Agar umummilliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilangan (aniqlangan) bo‘lsa, davlat moliyaviy nazoratchilari ham davlat sektorida va ham xususiy hamda korporativ biznes sektorida taftish va tekshirishlarni amalga oshirish huquqiga egadir. Biroq iqtisodiyotning nodavlat sektorida davlat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat faqat soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni ham qo‘shib olgan holda davlat oldidagi pul majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, 2 Ayrim iqtisodchi olimlarning fikricha, moliyaviy nazorat tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: davlat moliyaviy nazorati; kontragentlar bilan moliyaviy-hisob-kitob munosabatlari jarayonidagi nazorat; nodavlat moliyaviy nazorati. (Qarang: Finansi, nalogi i kredit. Uchebnik. Izd. 2-ye, dop. i pererab. /Pod red. d.e.n., prof. I.D.Matskulyaka. – M.: Izd-vo RAGS, 2007. s.23). ularga ajratilgan byudjet subsidiyalari va kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va qonuniylikning rioya qilinishi va shuningdek, hukumat tomonidan o‘rnatilgan (belgilangan) pul hisob-kitoblarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va hisobotni yuritish qoidalariga rioya etilishini qamrab oladi. Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo‘linadi: ichki (firma ichidagi, korporativ) va tashqi (auditorlik). Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi, asosan, bir tipda bo‘lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi:  bevosita mamlakatning parlamenti yoki prezidentiga bo‘ysunuvchi hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat mablag‘larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o‘rnatishdir;  asosan soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib tushishini nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki moliya vazirligiga bo‘ysunuvchi soliq muassasi;  quyi tashkilotlarini tekshiruvchi va taftish qiluvchi davlat tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar;  hisobot hujjatlarining ishonchliligini va moliyaviy operatsiyalarning qonuniyligini tijorat asosida tekshiruvchi nodavlat nazorat xizmatlari;  asosiy vazifasi harajatlarni qisqartirish, moliyaviy oqimlarni optimallashtirish va foydani oshirish bo‘lgan ichki nazorat xizmatlari. O‘tish iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi ba’zi bir maxsus organlarni ham qamrab oladi. Ana shunday organlar qatoriga Markaziy bank, Davlat bojxona qo‘mitasi va boshqalarni kiritish mumkin. Bozor xo‘jaligi asoslarining mustahkamlanib borishi bilan moliyaviy nazoratni tashkil etish masalalari yanada huquqiyroq harakterga ega bo‘lib, sekin- astalik bilan g‘arb modeliga yaqinlashadi. Bu model amaliyotda o‘zining samaradorligini yaqqol ko‘rsatgan3. 3 AQSH Kongressining ma’lumotlariga ko‘ra, oxirgi 50 yil ichida federal nazorat-taftish organlarining faoliyatidan olingan jami iqtisodiy samara 500 mlrd. dollardan kam bo‘lmagan. Qarang: Somenkov A.D. Parlamentskiy kontrol za ispolneniyem gosudarstvennogo byudjeta. – M.: Ekonomika, 1998. s. 79. Moliyaviy nazoratning oldida turgan eng asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:  pul fondlarining o‘lchami va moliyaviy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj o‘rtasidagi mutanosiblikka (balanslilikka) ta’sir ko‘rsatish;  davlat byudjeti oldidagi majburiyatlarning o‘z vaqtida va to‘liq bajarilishini ta’minlash;  moliyaviy resurslarni ko‘paytirishning ichki xo‘jalik rezervlarini qidirib topish;  va boshqalar. 4-savol bayoni. Jahon hamjamiyati ko‘p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy prinsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga rioya qilishga dunyoning har bir sivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Bu prinsiplar INTOSAI4ning Lima deklaratsiyasida o‘z aksini topgan. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi:  mustaqillik;  ob’ektivlik;  kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik);  oshkoralik. Moliyaviy nazoratning mustaqilligi nazorat organining moliyaviy jihatdan mustaqilligi, nazorat organlari rahbarlarining vakolat muddatlarining parlament muddatlaridan uzoqligi, shuningdek ularning konstitutsion harakteri bilan ta’minlanishi kerak. Ob’ektivlik va kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik) nazoratchilar tomonidan amaldagi qonunchilikka so‘zsiz itoat etilishini, taftish ishlarini amalga oshirishning belgilangan (o‘rnatilgan) standartlariga (andozalariga) qattiq rioya etish asosida nazoratchilar ishining yuqori kasbiy darajada bo‘lishini taqoza etadi. Oshkoralik davlat nazoratchi-larining jamotchilik va ommaviy axborot vositalari bilan doimiy aloqada bo‘lishini ko‘zda tutadi. 4 INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida mintaqaviy tashkilotlar ham amal qiladi. Ulardan biri YEVROSAI bo‘lib, u oliy nazorat organlarining Yevropa tashkilotidir. Ana shu asosiy prinsiplardan amaliy harakter kasb etuvchi moliyaviy nazoratning quyidagi boshqa prinsiplari kelib chiqishi mumkin:  natijalilik;  nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va mantiqiyligi;  nazorat sub’ektlarining sotib oluvchanmasligi;  tekshirish va taftish aktlarida keltirilgan ma’lumotlarning asoslanganligi va isbotlanganligi;  preventivlik (moliyaviy buzilmalar ehtimolining ogohlantiriluvchanligi);  moliyaviy jinoyatlar bo‘yicha shubhalanilayotgan shaxslarning aybsizlik (sudgacha) prezumpsiyasi;  turli nazorat organlari faoliyatlarining muvofiqlashtiruvchanligi;  va boshqalar. Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, yuqoridagi prinsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o‘zida, har bir davlatda nazorat harakatlarining o‘z reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo‘lib, bu narsa pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o‘z ta’sirini, albatta, ko‘rsatadi. 5-savol bayoni. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining “Byudjet tizimi byudjetlarining ijrosini nazorat qilish” deb nomlangan IX bo‘lim 26-27- boblari Davlat moliyaviy nazorati va bu boradagi munosabatlarga bag‘ishlangan (170-186-moddalar). Davlat moliyaviy nazorati byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo‘l qo‘ymaslik, shuningdek byudjet sohasida korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati: respublika darajasida — O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetining, davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlarining va O‘zbekiston Respublikasi respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg‘armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; mahalliy darajada — Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan moliyalashtiriladigan byudjet tashkilotlari byudjetdan tashqari jamg‘armalarining shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorat organlari davlat moliyaviy nazoratini davlat moliyaviy nazorat organlari yoki vakolatli organ tomonidan tasdiqlanadigan nazorat qilish yillik rejalariga muvofiq amalga oshiradi. Ayrim hollarda rejadan tashqari davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishga: - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining; - davlat moliyaviy nazorat organiga byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlari buzilganligi faktlari to‘g‘risida ma’lumotlar kelib tushgan hollarda davlat moliyaviy nazorat organlari rahbarlarining qarorlari asosida yo‘l qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va uning tasarrufidagi vakolatli organlar davlat moliyaviy nazorat organlaridir. Davlat byudjetining va davlat maqsadli jamg‘armalari byudjetlarining daromadlari qismi bo‘yicha davlat moliyaviy nazorati berilgan vakolatlar doirasida davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratini o‘tkazishning qonuniyligi va mustaqilligi, shuningdek davlat moliyaviy nazorati natijalarining ishonchliligi va xolisligi davlat moliyaviy nazoratining prinsiplaridir. Davlat moliyaviy nazorati taftish, tekshirish (shu jumladan byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining avvalgi taftishda yoki tekshirishda aniqlangan buzilishi hollarini bartaraf etish yuzasidan nazorat tartibidagi tekshirish) va o‘rganish shaklida amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining turlari quyidagi: - dastlabki nazorat – moliyaviy operatsiyalar bajarilguniga qadar g‘aznachilik bo‘linmalari va moliya organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - joriy nazorat – moliyaviy operatsiyalar bajarilishi jarayonida g‘aznachilik bo‘linmalari, moliya organlari va davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladigan; - yakuniy nazorat – moliyaviy operatsiyalar bajarilganidan so‘ng davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratlardir. Davlat moliyaviy nazoratining usullari quyidagilardir: hujjatlarni tekshirish hajmiga qarab: - yoppasiga nazorat — tekshirilayotgan davr uchun barcha buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish; - tanlov asosidagi nazorat — muayyan davr uchun buxgalteriya, moliya, statistika, bank hujjatlari va boshqa hujjatlarning ayrim qismlarini nazorat qilish; nazoratning maqsadga yo‘naltirilganligi va predmetiga qarab: - kompleks nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining barcha yo‘nalishlarini nazorat qilish; - mavzuli nazorat — moliyaviy nazorat ob’ektining muayyan davr uchun ayrim masalalar bo‘yicha faoliyatini nazorat qilish; - muqobil nazorat — operatsiyalar yagonaligi bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va turli moliyaviy nazorat ob’ektlarida turgan hujjatlarni solishtirishni o‘z ichiga olgan tekshirish, bundan tadbirkorlik sub’ektlari mustasno. O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko‘rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining o‘xshashligiga qaramasdan, o‘zlarining pirovard maqsadlari bo‘yicha bir-biridan tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv harajatlarini minimallashtirish bo‘lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy nazoratning (ayniqsa, firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa harajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning o‘zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo‘yilgan.