MOLIYAVIY NAZORATNING HUQUQIY ASOSLARI
Reja:
1. Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari.
2. Moliyaviy nazoratning tasnifi.
3. Davlat moliyaviy nazorati.
4.Auditorlik faoliyatining moliyaviy-huquqiy tabiati.
5.Moliyaviy nazoratning shaklari va usullari.
6.Moliyaviy monitoring va uning turlari.
1. Moliyaviy nazoratning mazmuni, uning vazifalari va tamoyillari.
Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’yektiv xos
bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy
nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: barcha iqtisodiy sub’yektlarning
moliyaviy qonunchilik va moliyaviy (intizomga rioya qilishi ustidan maxsus
tashkil etilgan nazorat organlarining qattiq reglamentatsiya qilingan (tartibga
solingan) faoliyati; moliyaviy operatsiyalarning samaradorligini va maqsadga
muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul
oqimlarini boshqarishning ajralmas elenmenti. Moliyaviy nazoratning har ikki
yo’nalishi (aspekti) bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lsa-da, nazoratning maqsadi,
metodi va sub’yektlariga muvofiq ravishda farqlanadi ham. Agar birinchi holda
nazoratning huquqiy va miqdoriy tomonlari ustunlik qilsa, ikkinchi holda
moliyaviy nazoratning analitik tomoniga juda katta e’tibor beriladi. Barcha
iqtisodiy sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati
ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari,
shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan
nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini
shakllantirish
va
ulardan
foydalanish
jarayonida
moliyaviy-iqtisodiy
qonunchilikka rioya etilishi, moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarining samaradorligini
baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan
nazoratni o’z ichiga oladi. Moliyaviy nazorat qiymat shaklida amalga
oshiriladigan nazorat bo’lganligi uchun ijtimoiy takror ishlab chiqarish
jarayonining barcha sohalarida amalga oshiriladi va pul fondlari harakatining
barcha jarayonlarida, shu jumladan, moliyaviy natijalarni idrok etish jarayonida
ham kuzatiladi. Shuning uchun ham moliyaviy nazoratning ob’yekti pul
munosabatlari hisoblanadi. Moliyaviy nazoratning predmeti quyidagi moliyaviy
ko’rsatkichlardan iborat: turli darajadagi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari;
(soliq to’lovlarining hajmlari (miqdorlari, o’lchamlari); ( xo’jalik yurituvchi
sub’yektlarning daromadlari; (xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning muomala
xarajatlari; (tannarx va foyda; (uy xo’jaliklarining daromadlari va xarajatlari;
Moliyaviy nazorat moliya funksiyalarining amalga oshirilish shakli bo’lib
xizmat qiladi. U ham davlatning va ham boshqa barcha iqtisodiy sub’yektlarning
manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga qaratilgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy
etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va
ikkinchi tomondan, alohidalashgan (mustaqil bo’lgan) ikki sohaga bo’linadi:
-davlat moliyaviy nazorati;
-nodavlat moliyaviy nazorati.
Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga tayanadigan va
hokimiyat hamda boshqaruv organlari iqtisodiy huquqiy harakatining kompleksli
va maqsadga yo’naltirilgan tizimidir. Moliyaviy nazoratni tashkil etishda
mamlakatning Konstitutsiyasi hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Uning huquqiy
reglamenti davlatning tipiga, uning sotsial-siyosiy yo’naltirilganligiga, iqtisodiy
taraqqiyot darajasiga, mulkchilik shakllarining nisbatiga bog’liq. Davlat moliyaviy
nazorati davlatning moliya siyosatini amalga oshirishga va moliyaviy barqarorlik
uchun sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Bu narsa, eng avvalo, barcha
darajalardagi byudjetlar va nobyudjet fondlarni ishlab chiqish, muhokama qilish,
tasdiqlash va ijro etish, korxona va tashkilotlar, banklar va moliyaviy
korporatsiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi. Agar
umummilliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilangan (aniqlangan) bo’lsa, davlat
moliyaviy nazoratchilari ham davlat sektorida va ham xususiy hamda korporativ
biznes sektorida taftish va tekshirishlarni amalga oshirish huquqiga egadir. Biroq
iqtisodiyotning nodavlat sektorida davlat tomonidan amalga oshiriladigan
moliyaviy nazorat faqat soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni ham qo’shib olgan
holda davlat oldidagi pul majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, ularga ajratilgan
byudjet subsidiyalari va kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va
qonuniylikning rioya qilinishi va shuningdek, hukumat tomonidan o’rnatilgan
(belgilangan) pul hisob-kitoblarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va hisobotni
yuritish qoidalariga rioya etilishini qamrab oladi.
Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo’linadi: ichki (firma ichidagi,
korporativ) va tashqi (auditorlik). Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat
sohalari (ko’rinishlari, turlari) nazoratni amalga oshirish metodlarining
o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan
tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi davlat
xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv
xarajatlarini minimallashtirish bo’lsa, bunga qarama-qarshi ravishda nodavlat
moliyaviy nazoratning bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini
oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa xarajatlarni
minimallashtirishdan iborat. Bir vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki
sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan. Pul
munosabatlari, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanishdagi
qayta taqsimlash jarayonlari, shu jumladan, barcha darajalardagi va xo’jalikning
barcha bo’g’inlaridagi pul fondlari shaklidagi moliyaviy resurslar moliyaviy
nazoratning ob’yekti hisoblanadi. Tekshiruvlarning bevosita predmeti sifatida
foyda, daromadlar, rentabellik, tannarx, muomala xarajatlari kabi qiymat
ko’rsatkichlari maydonga chiqadi. Puldan foydalanish orqali va ayrim hollarda
pulsiz (masalan, barter bitimlari) amalga oshiriladigan opreatsiyalarning barchasi
moliyaviy nazoratning sohasi hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat o’z ichiga quyidagi tekshiruvlarni oladi:
-iqtisodiy qonunlarning talablariga rioya etish ,
-byudjet rejasini tuzish va ijro etish (byudjet nazorati);
-korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo’lgan( mehnat,
moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish;
-o’zaro soliq munosabatlari.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi, asosan, bir tipda
bo’lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi: bevosita mamlakatning parlamenti
yoki prezidentiga bo’ysunuvchi hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi
davlat mablag’larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o’rnatishdir; asosan
soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib tushishini nazorat qiluvchi va
mamlakat prezidenti, hukumati yoki moliya vazirligiga bo’ysunuvchi soliq
muassasi;
quyi
tashkilotlarini
tekshiruvchi
va
taftish
qiluvchi
davlat
tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar; hisobot hujjatlarining
ishonchliligini va moliyaviy operatsiyalarning qonuniyligini tijorat asosida
tekshiruvchi nodavlat nazorat xizmatlari; asosiy vazifasi xarajatlarni qisqartirish,
moliyaviy oqimlarni optimallashtirish va foydani oshirish bo’lgan ichki nazorat
xizmatlari. O’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat
tizimi ba’zi bir maxsus organlarni ham qamrab oladi. Ana shunday organlar
qatoriga Markaziy bank, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalarni kiritish
mumkin. Moliyaviy nazoratning oldida turgan eng asosiy vazifalar quyidagilardan
iborat: pul fondlarining o’lchami va moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyoj
o’rtasidagi mutanosiblikka (balanslilikka) ta’sir ko’rsatish; davlat byudjeti
oldidagi majburiyatlarning o’z vaqtida va to’liq bajarilishini ta’minlash; moliyaviy
resurslarni ko’paytirishning ichki xo’jalik rezervlarini qidirib topish; va boshqalar.
Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni tashkil
etishning asosiy prinsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga rioya qilishga
dunyoning har bir sivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Ularning tarkibiga
quyidagilar kiradi: mustaqillik; ob’yektivlik; kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik);
oshkoralik.
Moliyaviy nazoratning mustaqilligi nazorat organining moliyaviy jihatdan
mustaqilligi, nazorat organlari rahbarlarining vakolat muddatlarining parlament
muddatlaridan uzoqligi, shuningdek ularning konstitutsion xarakteri bilan
ta’minlanishi kerak. Ob’yektivlik va kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik)
nazoratchilar tomonidan amaldagi qonunchilikka so’zsiz itoat etilishini, taftish
ishlarini amalga oshirishning belgilangan standartlariga (andozalariga) qattiq rioya
etish asosida nazoratchilar ishining yuqori kasbiy darajada bo’lishini taqoza etadi.
Oshkoralik davlat nazoratchilarining jamotchilik va ommaviy axborot
vositalari bilan doimiy aloqada bo’lishini ko’zda tutadi.
Ana shu asosiy prinsiplardan amaliy xarakter kasb etuvchi moliyaviy
nazoratning quyidagi boshqa prinsiplari kelib chiqishi mumkin: natijalilik;
nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va mantiqiyligi;
nazorat sub’yektlarining sotib oluvchanmasligi; tekshirish va taftish aktlarida
keltirilgan ma’lumotlarning asoslanganligi va isbotlanganligi; preventivlik
(moliyaviy
buzilmalar
ehtimolining(
ogohlantiriluvchanligi);
moliyaviy
jinoyatlar bo’yicha shubhalanilayotgan shaxslarning aybsizlik (sudgacha)
prezumpsiyasi;
turli
nazorat
organlari
faoliyatlarining
muvofiqlashtiruvchanligi; va boshqalar.
Kontrol tushunchasi nazoratdan farq qilib, hamma vaqt yuqori organlar
tomonidan ularga bo’ysunuvchi quyi organlar faoliyatini tekshirish jarayonida
qo’llaniladi. Kontrol usulini qo’llash huquqiga ega bo’lgan organlar o’zlariga
bo’ysunuvchi ob’yektlarning moliyaviy, xo’jalik, tashkiliy va boshqa xildagi
faoliyatini o’rganib chiqib, ushbu faoliyat davomida ularning qonunlarga qay
darajada rioya qilinganligini aniqlay-dilar. Agar qonun buzilganligi aniqlansa,
aybdor shaxslarga nisbatan davlat majburlov choralarini (masalan, intizomiy
javobgarlik choralarini) bevosita qo’llashlari mumkin. Nazorat olib boruvchi
organlar esa, o’zlariga bo’ysunmagan ob’yektlar faoliyati ustidan nazorat
o’rnatishlari mumkin. Nazorat maxsus davlat nazorati organlari tomonidan yoki
prokuratura organlari tomonidan amalga oshiriladi. Nazorat jarayonida aniqlangan
kamchiliklar, qonun buzilishlari bevosita hal qilinmaydi yoki aybdor shaxslar
bevosita javobgarlikka tortilmaydi. Nazorat vaqtida aniqlangan kamchiliklar,
qonun buzilishlari to’g’risida nazorat olib borilgan organ (tashkilot) bo’ysungan
yuqori organga yoki tegishli davlat organlariga (masalan, sud, prokuratura
organlariga) murojaat qilish mumkin.
2. Moliyaviy nazoratning tasnifi.
Moliyaviy nazoratning muvaffaqiyatli va samarali o’tkazilishi uning tashkil
etilish darajasiga va nazoratning turlari, shakllari va uni o’tkazishning metodlariga
bog’liq.
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’yektlarga ko’ra uning quyidagi
turlari mavjud:
Umumdavlat moliyaviy nazorati;
idoraviy moliyaviy nazorat;
xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat;
jamoatchilik moliyaviy nazorati;
mustaqil moliyaviy nazorat.
Umumdavlat moliyaviy nazorati davlat hokimiyat organlari (prezident,
hukumat, Oliy majlis, Moliya vazirligi, Davlat soliq qo’mitasi, Davlat bojxona
qo’mitasi va boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Bu turdagi moliyaviy
nazoratning bosh maqsadi daromadlarning tushib turishi va davlat xarajatlarining
sarflanishi bo’yicha davlat va jamiyatning manfaatlarini ta’minlashdan iborat.
Idoraviy moliyaviy nazorat vazirliklarning nazorat-taftish boshqarmalari va
boshqa tarkibiy tuzilmalari tomonidan amalga oshirilib, shu idoraga bo’ysunuvchi
korxona, tashkilot va muassasalarning faoliyatini qamrab oladi.
Xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat korxona va tashkilotlarning iqtisodiy va
moliyaviy xizmatlari tomonidan o’tkaziladi. Bu yerda moliyaviy nazoratning
ob’yekti sifatida korxona, tashkilot va muassasalarning xo’jalik va moliyaviy
faoliyati maydonga chiqadi.
Jamoatchilik moliyaviy nazorati nodavlat tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladi. Nazoratning ob’yekti uning oldiga qo’yilgan vazifalarga muvofiq
ravishda aniqlanadi. Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik
firmalari va boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi. Moliyaviy nazoratning
shakllarini quyidagi mezonlar bo’yicha klassifikatsiya qilish qabul qilingan:
amalga oshirilish reglamenti; o’tkazilish vaqti; nazoratning sub’yektlari;
nazoratning ob’yektlari.
Amalga oshirilish reglamenti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari
quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
- majburiy (tashqi);
- tashabbuskorli (ichki).
Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan majburiy
(tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, masalan, asosan tashqi,
mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga oshiriladigan soliq tekshiruvlariga,
byudjet resurslaridan maqsadli foydalanish ustidan nazoratga, korxona va
tashkilotlarning
moliya-buxgalteriya
hisobotlari
ma’lumotlarini
majburiy
auditorlik tasdiqlanishiga va h.k.larga tegishli bo’lishi mumkin.
Tashabbuskorli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy qonunchilikdan kelib
chiqmasada, taktik va strategik maqsadlarga erishishda moliyaviy boshqaruvning
ajralmas qismi hisoblanadi.
O’tkazilish vaqti bo’yicha moliyaviy nazoratning shakllari quyidagilarni
o’z ichiga oladi:
-dastlabki;
-joriy (operativ);
-navbatdagi (kelgusi, so’nggi).
Dastlabki moliyaviy nazorat moliyaviy operatsiyalarning sodir bo’lishidan
oldin amalga oshiriladi va moliyaviy xatoliklarning oldini olish yoki ularni
ogohlantirishda muhim ahamiyatga ega. Moliyaviy nazoratning bu shakli
mablag’larning notejamli va nosamarali sarflanishining oldini olish uchun
xarajatlarning
moliyaviy
jihatdan
asoslangan
bo’lishini
ko’zda
tutadi.
Makrodarajada bunday nazoratga misol sifatida mamlakat iqtisodiy tarqqiyotining
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari bashoratlari asosida barcha darajadagi byudjetlarni
va nobyudjet fondlarining moliyaviy rejalarini tuzish va tasdiqlash jarayonini
ko’rsatish mumkin. Mikrodarajada esa ular moliyaviy rejalar va smetalar, kredit va
kassa arizalari, biznes-rejalarning moliyaviy bo’limlari, bashorat balanslarini
tuzish, hamkorlikdagi faoliyat to’g’risida shartnoma va h.k.lardan iborat bo’lishi
mumkin.
Joriy (operativ) moliyaviy nazorat pul bitimlari, moliyaviy operatsiyalar,
ssuda va subsidiyalarni berish va h.k.larning sodir bo’lish vaqtida amalga
oshiriladi. Moliyaviy nazoratning bu shakli mablag’larni olish va ularni sarflash
jarayonida vujudga kelishi mumkin bo’lgan qonunbuzarliklardan ogohlantiradi,
moliyaviy intizomning mustahkamlanishiga va pul hisob-kitoblarining o’z vaqtida
amalga oshirilishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bu yerda buxgalteriya xizmatlari katta
rol o’ynaydi.
Navbatdagi (kelgusi, so’nggi) moliyaviy nazorat moliyaviy hisobot va
buxgalteriya hujjatlarini tahlil va taftish qilish yo’li bilan amalga oshirilib, uning
bu shakli iqtisodiy sub’yektlar moliyaviy faoliyatining natijalarini, taklif etilgan
moliyaviy strategiya amalga oshirilganligining samaradorligini, moliyaviy
xarajatlarni ularning bashoratlari bilan qiyoslanishini va h.k.larni baholashga
mo’ljallangan.
Nazoratning sub’yeklari bo’yicha moliyaviy nazoratning quyidagi shakllari
bo’lishi mumkin:
Prezident moliyaviy nazorati;
hokimiyat qonunchilik organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish
organlarining moliyaviy nazorati;
ijroiya hokimiyat organlari moliyaviy nazorati;
moliya-kredit organlarining moliyaviy nazorati;
firmaviy-ichki moliyaviy nazorat;
auditorlik moliyaviy nazorati; va boshqalar
Nazoratning ob’yektlariga muvofiq ravishda moliyaviy nazoratning quyidagi
shakllari mavjud:
byudjet moliyaviy nazorati;
nobyudjet fondlar ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
soliqlar bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
valyuta operatsiyalari ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
kredit operatsiyalari bo’yicha moliyaviy nazorat;
sug’urta faoliyati bo’yicha moliyaviy nazorat;
investitsion faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat;
pul massasi ustida amlga oshiriladigan moliyaviy nazorat; va boshqalar.
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish jarayonida uning quyidagi metodlaridan
foydalaniladi:
tekshiruv;
tadqiq etish;
nadzor (nazorat);
moliyaviy holat tahlili;
kuzatish (monitoring); taftish.
Tekshiruv hisobot, balans va xarajat hujjatlari asosida moliyaviy xo’jalik
faoliyatning alohida masalalari bo’yicha amalga oshiriladi. Tekshiruv jarayonida
moliyaviy intizomning buzilganligi aniqlanadi va ularni barham berish borasida
choralar belgilanadi.
Tadqiq etish korxona va tashkilotlar faoliyatining ayrim tomonlarini qamrab
oladi. Tadqiq etish jarayonida bajarilgan ishlar, material, yoqilg’i va
energiyalarning sarflanish hajmlari nazorat tarzida o’lchanadi. Shuningdek, tadqiq
etish so’rash, kuzatish va inspeksiya qilish hollari orqali ham amalga oshirilishi
mumkin.
Nadzor (nazorat) moliyaviy faoliyatning ma’lum bir turiga (masalan, sug’urta,
investitsion, bank va boshqa faoliyatlar) litsenziya olgan iqtisodiy sub’yektlar
ustidan nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan nazoratni anglatadi. U
buzilishi litsenziyaning chaqirib olinishiga olib keladigan o’rnatilgan (belgilangan)
qoidalar va normativlarga rioya qilinishi ustidan nazoratni ko’zda tutadi.
Iqtisodiy tahlil moliyaviy nazoratni amalga oshirish metodi sifatida xo’jalik
faoliyatining natijalari, moliyaviy holatning ahvoliga umumiy baho berish va
ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini asoslash maqsadida davriy yoki yillik
moliyaviy va buxgalteriya hisobotlarini detallashtirilgan tarzda o’rganishni ko’zda
tutadi.
Taftish moliyaviy nazoratning ancha keng tarqalgan metodi sanalib,
nazoratning haqiqiy va hujjatli usullarini qo’llash yordamida amalga oshiriladigan
korxona, tashkilot va muassasalar moliya-xo’jalik faoliyatini o’zaro bog’langan
kompleks tekshiruvidan iboratdir. Sub’yekt xo’jalik faoliyatini qamrab olishning
to’liqligiga qarab taftishning quyidagi turlari bo’lishi mumkin: to’liq; qisman;
mavzuli; kompleksli.
3. Davlat moliyaviy nazorati.
O’zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasi
78-moddasining
8-bandiga
muvofiq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Vazirlar Mahkamasining taqdimoti
