MOLIYAVIY TAHLILNING O‘TKAZISH BOSQICHLARI

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

40

Faytl hajmi

385,4 KB


MOLIYAVIY TAHLILNING O‘TQAZISH BOSQICHLARI MUNDARIJA KIRISH Asosiy qism: I BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING ASOSLARI. 1.1 Moliyaviy tahlilning nazariy-uslubiy asoslari. 1.2 Moliyaviy tahlilni o’tkazish bosqichlari. II BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING XORIJIY TAJRIBALARI VA O’TQZISH BOSQICHLARI. 2.1 Moliyaviy tahlilni o’tkazishning xorij tajribasi …. 2.2 Tahlilni o’tkazishning xorij tajribasi. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
MOLIYAVIY TAHLILNING O‘TQAZISH BOSQICHLARI MUNDARIJA KIRISH Asosiy qism: I BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING ASOSLARI. 1.1 Moliyaviy tahlilning nazariy-uslubiy asoslari. 1.2 Moliyaviy tahlilni o’tkazish bosqichlari. II BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING XORIJIY TAJRIBALARI VA O’TQZISH BOSQICHLARI. 2.1 Moliyaviy tahlilni o’tkazishning xorij tajribasi …. 2.2 Tahlilni o’tkazishning xorij tajribasi. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Kirish Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida xo’jalik faoliyati tahlili ning roli keskin oshadi, chunki boshqarishda oldingi ma’muriy-buyrukbozlik tizimidan voz kechilib yangi, erkin iqtisodiy mexanizmlar orqali boshqarish tizimi shakllanadi. Oldingi tahlil asosan, reja ko’rsatkichlarini asoslashga, uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan edi. Bugungi kunda esa, har bir xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatini mustaqil ravishda boshqaradi. Bu o’z navbatida tahlilning rolini oshiradi. Xo’jalik faoliyati tahlili orqali har bir sub’ektda mavjud bo’lgan ichki va tashqi imkoniyatlar aniqlanadi, ularni amaliyotga safarbar qilish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. Xo’jalik faoliyati tahlili orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi hamda mamlakatning iqtisodiy salohiyati aniqlanadi. Bunda, tahlil uchun manba bo’lib, yig’ma statistik ma’lumot asos bo’la oladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilishdan maqsad korxona va birlashmalarning ish faoliyatiga ob’ektiv baho berish va xo’jalik yuritishning samaradorligini yanada oshirishdan iboratdir. Bunday tahlil natijalari korxonaning xo’jalik faoliyatini doimo nazorat qilib turishni, unga rahbarlik qilishda xatoga yo’l qo’ymaslikning oldini olishga xizmat qiladi. Shuningdek mamlakatimizda ko’zda tutilayotgan o’zgarishlar va raqamli iqtisodiyotga o’tish bosqichida ekanligimiz iqtisodiyot subyektlari faoliyatini chuqur tahlil etishni osonlashtiradi. Biroq bunig uchun avvalo moliyaviy tahlilni o’tkazishni to’g’ri tashkillashtirish va uning bosqichlarini bexato belgilash zarur. Xususan yangi kompyuter va dasturiy ta’minot imkoniyatlaridan optimal foydalanish tahlil jarayonini osonlashtirish bilan bir qatorda olingan natijalarning ishonchli va aniq bo’lishida juda muhimdir. Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa
Kirish Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida xo’jalik faoliyati tahlili ning roli keskin oshadi, chunki boshqarishda oldingi ma’muriy-buyrukbozlik tizimidan voz kechilib yangi, erkin iqtisodiy mexanizmlar orqali boshqarish tizimi shakllanadi. Oldingi tahlil asosan, reja ko’rsatkichlarini asoslashga, uning bajarilishini ta’minlashga qaratilgan edi. Bugungi kunda esa, har bir xo’jalik sub’ekti o’z faoliyatini mustaqil ravishda boshqaradi. Bu o’z navbatida tahlilning rolini oshiradi. Xo’jalik faoliyati tahlili orqali har bir sub’ektda mavjud bo’lgan ichki va tashqi imkoniyatlar aniqlanadi, ularni amaliyotga safarbar qilish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. Xo’jalik faoliyati tahlili orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi hamda mamlakatning iqtisodiy salohiyati aniqlanadi. Bunda, tahlil uchun manba bo’lib, yig’ma statistik ma’lumot asos bo’la oladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilishdan maqsad korxona va birlashmalarning ish faoliyatiga ob’ektiv baho berish va xo’jalik yuritishning samaradorligini yanada oshirishdan iboratdir. Bunday tahlil natijalari korxonaning xo’jalik faoliyatini doimo nazorat qilib turishni, unga rahbarlik qilishda xatoga yo’l qo’ymaslikning oldini olishga xizmat qiladi. Shuningdek mamlakatimizda ko’zda tutilayotgan o’zgarishlar va raqamli iqtisodiyotga o’tish bosqichida ekanligimiz iqtisodiyot subyektlari faoliyatini chuqur tahlil etishni osonlashtiradi. Biroq bunig uchun avvalo moliyaviy tahlilni o’tkazishni to’g’ri tashkillashtirish va uning bosqichlarini bexato belgilash zarur. Xususan yangi kompyuter va dasturiy ta’minot imkoniyatlaridan optimal foydalanish tahlil jarayonini osonlashtirish bilan bir qatorda olingan natijalarning ishonchli va aniq bo’lishida juda muhimdir. Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa
yo‘lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun dunyoda barcha sohalarga axborot texnologiyalari chuqur kirib bormoqda. Yurtimiz “Xalqaro axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish indeksi” bo‘yicha 2019-yilda 8 pog‘onaga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, hali juda ham orqadamiz. Aksariyat vazirlik va idoralar, korxonalar raqamli texnologiyalardan mutlaqo yiroq, desak, bu ham haqiqat. Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo‘ladi. Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, meni juda qattiq tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng og‘ir illat – korrupsiya balosini yo‘qotishda ham ular samarali vositadir. Buni barchamiz teran anglab olishimiz darkor. Davlat va jamiyat boshqaruvi, ijtimoiy sohada ham raqamli texnologiyalarni keng joriy etib, natijadorlikni oshirish, bir so‘z bilan aytganda, odamlar turmushini keskin yaxshilash mumkin.1 Xalqaro kapital va kredit bozorining shakllanishi, xorijiy investitsiyalarning ko‘payishi, eksport-import operatsiyalarining jadallashuvi, transmilliy korxonalar rolining ortib borishi bilan moliyaviy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarini belgilash, hisob ma’lumotlarini qiyosiyligini ta’minlash zaruriyati tobora ortib bormoqda. Axborotlarni olish va taqdim etishning eng muhim vositasi bu moliyaviy hisobotlardir.2 Bunday axborotlar xo‘jalik subyekti yoki tadbirkorlik subyektining moliyaviy ahvoli, uning hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil uchun Oliy Majlisga Murojaatnomasi 2 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
yo‘lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun dunyoda barcha sohalarga axborot texnologiyalari chuqur kirib bormoqda. Yurtimiz “Xalqaro axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish indeksi” bo‘yicha 2019-yilda 8 pog‘onaga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, hali juda ham orqadamiz. Aksariyat vazirlik va idoralar, korxonalar raqamli texnologiyalardan mutlaqo yiroq, desak, bu ham haqiqat. Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo‘ladi. Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi. Raqamli texnologiyalar nafaqat mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, meni juda qattiq tashvishga soladigan va bezovta qiladigan eng og‘ir illat – korrupsiya balosini yo‘qotishda ham ular samarali vositadir. Buni barchamiz teran anglab olishimiz darkor. Davlat va jamiyat boshqaruvi, ijtimoiy sohada ham raqamli texnologiyalarni keng joriy etib, natijadorlikni oshirish, bir so‘z bilan aytganda, odamlar turmushini keskin yaxshilash mumkin.1 Xalqaro kapital va kredit bozorining shakllanishi, xorijiy investitsiyalarning ko‘payishi, eksport-import operatsiyalarining jadallashuvi, transmilliy korxonalar rolining ortib borishi bilan moliyaviy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarini belgilash, hisob ma’lumotlarini qiyosiyligini ta’minlash zaruriyati tobora ortib bormoqda. Axborotlarni olish va taqdim etishning eng muhim vositasi bu moliyaviy hisobotlardir.2 Bunday axborotlar xo‘jalik subyekti yoki tadbirkorlik subyektining moliyaviy ahvoli, uning hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil uchun Oliy Majlisga Murojaatnomasi 2 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
mablag‘larining aylanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni retrospektiv tahlil etishni va prognozlashni, moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta’sirlar, subyekt faoliyat ko‘rsatadigan muhitdagi o‘zgarishlarga javoban qo‘llaydigan choralari, subyektning moliyaviy natijalarni saqlab qolish va ko‘paytirishga qaratilgan investitsion siyosati, dividend siyosati; uning faoliyatni moliyalashtirish manbalari va majburiyatlari holatini qamrab olgan kompleks moliyaviy tahlilini amalga oshirishni talab etadi. Moliyaviy tahlil investitsiyalar va kreditlarga doir qarorlarni qabul qilishga; subyektning bo‘lg‘usi pul oqimlariga; ularga ishonib topshirilgan resurslarga, majburiyatlarga; rahbar organlarning ishiga baho berishda biznes samaradorligi va boshqaruvning sifat menejmentiga erishishda muhim dastak vazifasini bajaradi. Hozirgi sharoitda moliyaviy tahlil korxona faoliyatining butun jabhalarini o‘zida qamrab oladi, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni samarali boshqarishga, xo‘jalik faoliyatida foydalanilmayotgan ichki rezervlarni aniqlashga imkon beradi. Raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida har bir korxona o‘zining iqtisodiy xatti- harakatlarini tahlil qilishi va tashqi bozor subyektlari, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, soliq organlari va boshqalarning xatti-harakat modelidan kelib chiqqan holda o‘z iqtisodiy strategiyasi va taktikasini shakllantirishi lozim. Har bir korxona moliyaviy tahlil asosida nafaqat raqobat sharoitida yashab qolish, balki foydali biznesni tashkil qilishga imkon beruvchi xo‘jalik faoliyati boshqaruvini tashkil qiladi yoki ertami-kechmi uning raqobatchilari bozorni egallab oladi va korxona o‘z faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘ladi. Bozor tamoyillari asosida ishlab chiqilgan moliyaviy tahlil tizimi bankrotlik haqida ogohlantirish va uni bartaraf etishning kuchli vositasi hisoblanadi. Iqtisodiy munosabatlarning globallashuvi sharoitida korxonalar boshqaruvida moliyaviy tahlilning o‘rni hamda ahamiyati tobora ortib bormoqda.
mablag‘larining aylanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni retrospektiv tahlil etishni va prognozlashni, moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta’sirlar, subyekt faoliyat ko‘rsatadigan muhitdagi o‘zgarishlarga javoban qo‘llaydigan choralari, subyektning moliyaviy natijalarni saqlab qolish va ko‘paytirishga qaratilgan investitsion siyosati, dividend siyosati; uning faoliyatni moliyalashtirish manbalari va majburiyatlari holatini qamrab olgan kompleks moliyaviy tahlilini amalga oshirishni talab etadi. Moliyaviy tahlil investitsiyalar va kreditlarga doir qarorlarni qabul qilishga; subyektning bo‘lg‘usi pul oqimlariga; ularga ishonib topshirilgan resurslarga, majburiyatlarga; rahbar organlarning ishiga baho berishda biznes samaradorligi va boshqaruvning sifat menejmentiga erishishda muhim dastak vazifasini bajaradi. Hozirgi sharoitda moliyaviy tahlil korxona faoliyatining butun jabhalarini o‘zida qamrab oladi, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni samarali boshqarishga, xo‘jalik faoliyatida foydalanilmayotgan ichki rezervlarni aniqlashga imkon beradi. Raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida har bir korxona o‘zining iqtisodiy xatti- harakatlarini tahlil qilishi va tashqi bozor subyektlari, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, soliq organlari va boshqalarning xatti-harakat modelidan kelib chiqqan holda o‘z iqtisodiy strategiyasi va taktikasini shakllantirishi lozim. Har bir korxona moliyaviy tahlil asosida nafaqat raqobat sharoitida yashab qolish, balki foydali biznesni tashkil qilishga imkon beruvchi xo‘jalik faoliyati boshqaruvini tashkil qiladi yoki ertami-kechmi uning raqobatchilari bozorni egallab oladi va korxona o‘z faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘ladi. Bozor tamoyillari asosida ishlab chiqilgan moliyaviy tahlil tizimi bankrotlik haqida ogohlantirish va uni bartaraf etishning kuchli vositasi hisoblanadi. Iqtisodiy munosabatlarning globallashuvi sharoitida korxonalar boshqaruvida moliyaviy tahlilning o‘rni hamda ahamiyati tobora ortib bormoqda.
I BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING ASOSLARI 1.1 Moliyaviy tahlilning nazariy-uslubiy asoslari Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini o‘rganish va tahlil etish orqali ularning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish va uni o‘stirish imkoniyatlarini baholashda, korxona ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatidan moliyaviy resurslarning kirimiga va ulardan moliyaviy holatni o‘stirishda foydalanish darajalariga, raqobatdoshlik, moliyaviy natijalarni kutilishini prognozlash va iqtisodiy rentabellikni xo‘jalik faoliyatining real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda oshirishning yo‘llarini belgilashga, moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishning chora-tadbirlarini belgilashga ahamiyat qaratiladi. Moliyaviy raqobatdoshlikka va to‘g‘ri moliyaviy siyosatni yuritishga korxona foydasini maksimallashtirish, kapital tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, mulkdorlar (qatnashchilar, ta’sischilar), investorlar va kreditorlar uchun moliyaviy holatning jozibadorligini oshirish, korxona boshqaruvi yuzasidan samarali mexanizmni shakllantirish, shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmining barcha imkoniyatlaridan foydalanish orqaligina erishish mumkin. O‘z navbatida, iqtisodiyot subyektlari faoliyatidagi erkinlik, natijaga egalik, rivojlanish va taraqqiyotning yangicha mazmuni boshqaruvning butun bir tizimini ham takomillashtirishni talab etmoqda. Bugungi kunda korxonalar oldida juda keng imkoniyatlar ochilmoqda. Nafaqat xo‘jalik yurituvchi subyektlar jamoasi, mulk egalari, investorlar balki butun bir davlatlar va jamoatchilik tizimi ham boshqaruvdagi o‘zgarish va rivojlanishdan manfaatdordirlar. Zamonaviy boshqaruvni: - yaqin va uzoq davriylikni qamrab olgan – rejalashtirish;
I BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING ASOSLARI 1.1 Moliyaviy tahlilning nazariy-uslubiy asoslari Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini o‘rganish va tahlil etish orqali ularning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish va uni o‘stirish imkoniyatlarini baholashda, korxona ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatidan moliyaviy resurslarning kirimiga va ulardan moliyaviy holatni o‘stirishda foydalanish darajalariga, raqobatdoshlik, moliyaviy natijalarni kutilishini prognozlash va iqtisodiy rentabellikni xo‘jalik faoliyatining real imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda oshirishning yo‘llarini belgilashga, moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishning chora-tadbirlarini belgilashga ahamiyat qaratiladi. Moliyaviy raqobatdoshlikka va to‘g‘ri moliyaviy siyosatni yuritishga korxona foydasini maksimallashtirish, kapital tarkibini optimallashtirish va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, mulkdorlar (qatnashchilar, ta’sischilar), investorlar va kreditorlar uchun moliyaviy holatning jozibadorligini oshirish, korxona boshqaruvi yuzasidan samarali mexanizmni shakllantirish, shuningdek, moliyaviy resurslarni jalb etishda bozor mexanizmining barcha imkoniyatlaridan foydalanish orqaligina erishish mumkin. O‘z navbatida, iqtisodiyot subyektlari faoliyatidagi erkinlik, natijaga egalik, rivojlanish va taraqqiyotning yangicha mazmuni boshqaruvning butun bir tizimini ham takomillashtirishni talab etmoqda. Bugungi kunda korxonalar oldida juda keng imkoniyatlar ochilmoqda. Nafaqat xo‘jalik yurituvchi subyektlar jamoasi, mulk egalari, investorlar balki butun bir davlatlar va jamoatchilik tizimi ham boshqaruvdagi o‘zgarish va rivojlanishdan manfaatdordirlar. Zamonaviy boshqaruvni: - yaqin va uzoq davriylikni qamrab olgan – rejalashtirish;
- mulk egalari va maqsadli foydalanuvchilarni moliyaviy va boshqa axborotlar bilan ta’minlovchi – buxgalteriya hisobi; - axborotlarni chuqur qayta ishlash, faoliyatga obyektiv baho berish, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlarni aniqlash orqali tezkor, joriy va istiqboldagi boshqaruv strategiyasini belgilab beruvchi – iqtisodiy tahlil; - faoliyatni yo‘lga qo‘yish va maqsadli boshqarishning aniq yechimlari va natijaviyligini ta’minlovchi, innovatsion va aqlli iqtisodni ta’minlashga imkon beruvchi – ilmiy faoliyat; - faoliyat samaradorligi va natijaviyligidan kelib chiqqan holda munosabatlarni muvofiqlashtirishning muhim mezoni bo‘lgan – mehnatni munosib rag‘batlantirish; - va boshqa (ijtimoiy, ekologik, texnikaviy, tashkiliy) jihatlarni qamrab olgan – murakkab tizim deb qarash lozim. Xo‘jalik yurituvchi subyektlari oldida turgan muhim vazifalarni hal etilishiga albatta axborotlar oqimi va ularni tahliliy xulosalariga tayangan zamonaviy boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish orqaligina erishiladi. Subyektlar qabul qiladigan iqtisodiy qarorlarda pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini aniq hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholash muhim masala hisoblanadi. Bu borada tahlil: - xo‘jalik yurituvchi subyektlariga ichki va tashqi ta’sir birliklarini hisobga olgan holda faoliyatning tizimli tahlilini amalga oshirishga; - xo‘jalik yurituvchi subyektlarining joriy va istiqboldagi ko‘zlangan maqsadlariga erishish yuzasidan mavjud imkoniyatlarni aniqlashga; - xo‘jalik yurituvchi subyektining rivojlanish tendensiyalari dinamikasiga baho berishga;
- mulk egalari va maqsadli foydalanuvchilarni moliyaviy va boshqa axborotlar bilan ta’minlovchi – buxgalteriya hisobi; - axborotlarni chuqur qayta ishlash, faoliyatga obyektiv baho berish, iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlarni aniqlash orqali tezkor, joriy va istiqboldagi boshqaruv strategiyasini belgilab beruvchi – iqtisodiy tahlil; - faoliyatni yo‘lga qo‘yish va maqsadli boshqarishning aniq yechimlari va natijaviyligini ta’minlovchi, innovatsion va aqlli iqtisodni ta’minlashga imkon beruvchi – ilmiy faoliyat; - faoliyat samaradorligi va natijaviyligidan kelib chiqqan holda munosabatlarni muvofiqlashtirishning muhim mezoni bo‘lgan – mehnatni munosib rag‘batlantirish; - va boshqa (ijtimoiy, ekologik, texnikaviy, tashkiliy) jihatlarni qamrab olgan – murakkab tizim deb qarash lozim. Xo‘jalik yurituvchi subyektlari oldida turgan muhim vazifalarni hal etilishiga albatta axborotlar oqimi va ularni tahliliy xulosalariga tayangan zamonaviy boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish orqaligina erishiladi. Subyektlar qabul qiladigan iqtisodiy qarorlarda pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini aniq hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholash muhim masala hisoblanadi. Bu borada tahlil: - xo‘jalik yurituvchi subyektlariga ichki va tashqi ta’sir birliklarini hisobga olgan holda faoliyatning tizimli tahlilini amalga oshirishga; - xo‘jalik yurituvchi subyektlarining joriy va istiqboldagi ko‘zlangan maqsadlariga erishish yuzasidan mavjud imkoniyatlarni aniqlashga; - xo‘jalik yurituvchi subyektining rivojlanish tendensiyalari dinamikasiga baho berishga;
- xo‘jalik yurituvchi subyektni kelgusida yanada rivojlantirish, mavjud imkoniyatlarini ishga solishning iqtisodiy, moliyaviy manbalarini izlab topish va amalga oshirishga yordam beradi. Tahlil – boshqaruv faoliyatining sifatini oshirish va samaradorligini ta’minlashning muhim dastagi sifatida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning barcha bosqichlarida ishtirok etadi. Tahlilning zamonaviy shaklida aniq vazifalarni hal etishda yuksak professionallik, iqtisodiy-matematik modellar, axborot texnologiyalari, murakkab analitik yechimlarga tayanishi lozim. Tahlil – xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida obyektiv reallikni, jarayonlar, erishilgan natijalar yuzasidan real analitik xulosalarni tayyorlash, aniq chora-tadbirlarni belgilash va amalga oshirishda inson omilining ham muhim ekanligini qayd etadi. O‘z navbatida tahlil: - boshqaruv jarayonini takomillashtirishga; - boshqaruv samaradorligini oshirishga; - boshqaruv sifatini ta’minlashga; - raqobatbardoshlikni oshirishga imkon beradi. Zamonaviy boshqaruvda tahlil – ilmlar va bilimlar tarmog‘ining ham muhim bo‘g‘ini sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish, yo‘qotishlarning oldini olish va zararsiz ishlash, iqtisodiy va moliyaviy holatni yaxshilash, tahlikalarga bardoshlikni oshirishni ham muhim dastagi sifatida qaraladi. Hozirgi vaqtda tahlil rivojlanishining yangi bir bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Bu borada tahlilning tubdan yangi nazariyasi, uslubiyoti, amaliyoti shakllanish jarayoni kechmoqda. O‘zbekiston va xorijlik olimlar tomonidan tahlilning boshqaruvda operativlikni ta’minlashga imkon beruvchi, joriy va istiqboldagi
- xo‘jalik yurituvchi subyektni kelgusida yanada rivojlantirish, mavjud imkoniyatlarini ishga solishning iqtisodiy, moliyaviy manbalarini izlab topish va amalga oshirishga yordam beradi. Tahlil – boshqaruv faoliyatining sifatini oshirish va samaradorligini ta’minlashning muhim dastagi sifatida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning barcha bosqichlarida ishtirok etadi. Tahlilning zamonaviy shaklida aniq vazifalarni hal etishda yuksak professionallik, iqtisodiy-matematik modellar, axborot texnologiyalari, murakkab analitik yechimlarga tayanishi lozim. Tahlil – xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida obyektiv reallikni, jarayonlar, erishilgan natijalar yuzasidan real analitik xulosalarni tayyorlash, aniq chora-tadbirlarni belgilash va amalga oshirishda inson omilining ham muhim ekanligini qayd etadi. O‘z navbatida tahlil: - boshqaruv jarayonini takomillashtirishga; - boshqaruv samaradorligini oshirishga; - boshqaruv sifatini ta’minlashga; - raqobatbardoshlikni oshirishga imkon beradi. Zamonaviy boshqaruvda tahlil – ilmlar va bilimlar tarmog‘ining ham muhim bo‘g‘ini sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyatini yo‘lga qo‘yish, yo‘qotishlarning oldini olish va zararsiz ishlash, iqtisodiy va moliyaviy holatni yaxshilash, tahlikalarga bardoshlikni oshirishni ham muhim dastagi sifatida qaraladi. Hozirgi vaqtda tahlil rivojlanishining yangi bir bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Bu borada tahlilning tubdan yangi nazariyasi, uslubiyoti, amaliyoti shakllanish jarayoni kechmoqda. O‘zbekiston va xorijlik olimlar tomonidan tahlilning boshqaruvda operativlikni ta’minlashga imkon beruvchi, joriy va istiqboldagi
rivojlanishini belgilab beruvchi, iqtisodiy va moliyaviy axborotlar oqimining shakliga (moliyaviy, boshqaruv) mos tushuvchi, kommunikatsiya texnologiyalar, matematik modellar, statistik metodlarga asoslangan shaklini yo‘lga qo‘yishga harakatlar qilinmoqda. Tahlilning raqobatdosh iqtisodiyotda, doiraviy kengligi yanada kuchayadi. Ayniqsa jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlari sharoitida ularning yuzaga kelishini makro va mikroko‘lamdagi sabablarini tahlil qilish zaruriyati yanada ortadi. Negaki, har bitta (iqtisodiy, moliyaviy, tashkiliy va h.k.) jarayondagi o‘zgarishlar sabab va oqibat, ichki va tashqi omillar ta’sirida tashxislanishi va yakuniy xulosalar bilan izohlanishi lozim. Bugungi kun iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlari oldiga texnik- texnologik taraqqiyotga, ilm fanga asoslangan iqtisodiyotni yo‘lga qo‘yishga undamoqda. Bu esa o‘z navbatida boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‘lga qo‘yishni, tadbirkorlikni faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni kuchaytirishni talab etadi. Bu vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy tahlilsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu borada avvalo, boshqaruvning o‘zini ham takomillashtirish masalasiga alohida ahamiyat qaratish lozim. Tahlilning boshqaruvdagi roli – boshqaruv subyektlariga boshqaruv obyektini (xo‘jalik jarayonlari va hodisalari, ularning samarasi va natijalari yuzasidan boshqaruvning) maqbul yechimlarini berish yuzasidan zaruriy axborotlar bilan ta’minlashdan iborat. Tahlilning boshqaruvdagi o‘rni – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xo‘jalik- tijorat-moliya faoliyatining joriy holatiga baho berish va uni kelgusida yanada rivojlantirish yuzasidan tizimli yechimlarni boshqaruv subyektlariga yetkazib berishdan iborat. Tahlilning boshqaruvdagi ahamiyatini – xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy, moliyaviy ahvoli, uning kelgusidagi kutilishlari, pul mablag‘lari kirimi va
rivojlanishini belgilab beruvchi, iqtisodiy va moliyaviy axborotlar oqimining shakliga (moliyaviy, boshqaruv) mos tushuvchi, kommunikatsiya texnologiyalar, matematik modellar, statistik metodlarga asoslangan shaklini yo‘lga qo‘yishga harakatlar qilinmoqda. Tahlilning raqobatdosh iqtisodiyotda, doiraviy kengligi yanada kuchayadi. Ayniqsa jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlari sharoitida ularning yuzaga kelishini makro va mikroko‘lamdagi sabablarini tahlil qilish zaruriyati yanada ortadi. Negaki, har bitta (iqtisodiy, moliyaviy, tashkiliy va h.k.) jarayondagi o‘zgarishlar sabab va oqibat, ichki va tashqi omillar ta’sirida tashxislanishi va yakuniy xulosalar bilan izohlanishi lozim. Bugungi kun iqtisodiyoti xo‘jalik subyektlari oldiga texnik- texnologik taraqqiyotga, ilm fanga asoslangan iqtisodiyotni yo‘lga qo‘yishga undamoqda. Bu esa o‘z navbatida boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‘lga qo‘yishni, tadbirkorlikni faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni kuchaytirishni talab etadi. Bu vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy tahlilsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Bu borada avvalo, boshqaruvning o‘zini ham takomillashtirish masalasiga alohida ahamiyat qaratish lozim. Tahlilning boshqaruvdagi roli – boshqaruv subyektlariga boshqaruv obyektini (xo‘jalik jarayonlari va hodisalari, ularning samarasi va natijalari yuzasidan boshqaruvning) maqbul yechimlarini berish yuzasidan zaruriy axborotlar bilan ta’minlashdan iborat. Tahlilning boshqaruvdagi o‘rni – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xo‘jalik- tijorat-moliya faoliyatining joriy holatiga baho berish va uni kelgusida yanada rivojlantirish yuzasidan tizimli yechimlarni boshqaruv subyektlariga yetkazib berishdan iborat. Tahlilning boshqaruvdagi ahamiyatini – xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy, moliyaviy ahvoli, uning kelgusidagi kutilishlari, pul mablag‘lari kirimi va
chiqimidagi ijobiy farqlanishlar, kapital hajmini oshirishdagi kompleks o‘rganishlarning zaruriyligini ifodalaydi.3 Moliyaviy-iqtisodiy tahlilning asosiy ko‘rsatkichlari (mezonlari) 5. Tahlil uchun quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar (mezonlar) qo‘llaniladi: a) to‘lov qobiliyati yoki qoplash koeffitsiyenti — Tqk; b) o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti — O‘ak; v) aktivlarning va xarajatlarning rentabellilik koeffitsiyenti — Ark, Xrk. Shuningdek, quyidagi qo‘shimcha ko‘rsatkichlar ham qo‘llanilishi mumkin: o‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti — O‘qk; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti — Qfk; asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti — Avek. 6. To‘lash muddati kelgan kundan boshlab uch oydan ortiq muddat o‘tgan pulli majburiyatlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati o‘tgan kreditorlik qarzlari qonun hujjatlari yoki shartnomalarga muvofiq majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar va kreditorlarning pulli majburiyatlar bo‘yicha talablarini amalga oshirish yuzaga kelgan vaqtdan boshlab korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy holatini tahlil qilish uchun ma’lumotlar taqdim etish tartibi to‘g‘risidagi nizomga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida belgilanadi. 7. To‘lov qobiliyati (qoplash) koeffitsiyenti korxonaning nafaqat debitorlar bilan o‘z vaqtida hisob-kitob qilish va tayyor mahsulotni qulay sharoitda sotish sharti bilan, balki boshqa moddiy joriy (aylanma) mablag‘lar elementlari sharoitida baholanuvchi qisqa muddatli majburiyatlarni to‘lash imkoniyatlariga egaligini ko‘rsatadi. Koeffitsiyentning kamayishi korxona to‘lov imkoniyatlarining pasayganligini ko‘rsatadi. 3 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
chiqimidagi ijobiy farqlanishlar, kapital hajmini oshirishdagi kompleks o‘rganishlarning zaruriyligini ifodalaydi.3 Moliyaviy-iqtisodiy tahlilning asosiy ko‘rsatkichlari (mezonlari) 5. Tahlil uchun quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar (mezonlar) qo‘llaniladi: a) to‘lov qobiliyati yoki qoplash koeffitsiyenti — Tqk; b) o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti — O‘ak; v) aktivlarning va xarajatlarning rentabellilik koeffitsiyenti — Ark, Xrk. Shuningdek, quyidagi qo‘shimcha ko‘rsatkichlar ham qo‘llanilishi mumkin: o‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti — O‘qk; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti — Qfk; asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti — Avek. 6. To‘lash muddati kelgan kundan boshlab uch oydan ortiq muddat o‘tgan pulli majburiyatlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha muddati o‘tgan kreditorlik qarzlari qonun hujjatlari yoki shartnomalarga muvofiq majburiy to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar va kreditorlarning pulli majburiyatlar bo‘yicha talablarini amalga oshirish yuzaga kelgan vaqtdan boshlab korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy holatini tahlil qilish uchun ma’lumotlar taqdim etish tartibi to‘g‘risidagi nizomga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida belgilanadi. 7. To‘lov qobiliyati (qoplash) koeffitsiyenti korxonaning nafaqat debitorlar bilan o‘z vaqtida hisob-kitob qilish va tayyor mahsulotni qulay sharoitda sotish sharti bilan, balki boshqa moddiy joriy (aylanma) mablag‘lar elementlari sharoitida baholanuvchi qisqa muddatli majburiyatlarni to‘lash imkoniyatlariga egaligini ko‘rsatadi. Koeffitsiyentning kamayishi korxona to‘lov imkoniyatlarining pasayganligini ko‘rsatadi. 3 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: Tqk = Joriy (aylanma) aktivlar = A2 , bunda: Joriy majburiyatlar P2 - Umm A2 — joriy (aylanma) aktivlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulot, pul mablag‘lari, debitorlik qarzlari va boshqalar), balans aktivining II bo‘lim, 390-satri; P2 — majburiyatlar, balans passivining II bo‘lim, 770-satri; Umm — uzoq muddatli majburiyatlar, balans passivining II bo‘lim, 490 satri. Agar to‘lov qobiliyati koeffitsiyenti hisobot davrining yakuniga kelib 1,25 qiymatidan past bo‘lsa, shu ko‘rsatkich bo‘yicha korxona to‘lovga qodir emas, deb hisoblanadi. 8. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti moliyaviy barqarorlik, korxona egalari va kreditorlar manfaatlariga mos kelishi uchun zarur bo‘lgan korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligidan dalolat beradi. Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: O‘ak = (P1 + Uqk2) - A1 , bunda: A2 A1 — uzoq muddatli aktivlar (asosiy mablag‘lar, nomoddiy aktivlar, kapital qo‘yilmalar va boshqalar) balans aktivining I bo‘lim, 130-satri; P1 — o‘z mablag‘larining manbalari (ustav kapitali, zaxira kapitali, qo‘shimcha kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar) balans passivining I bo‘lim, 480-satri; Uqk2 — uzoq muddatli aktivlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli qarz va kreditlar (buxgalteriya balansining 570 va 580-satrlari bo‘yicha hisoblab chiqariladi).
Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: Tqk = Joriy (aylanma) aktivlar = A2 , bunda: Joriy majburiyatlar P2 - Umm A2 — joriy (aylanma) aktivlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulot, pul mablag‘lari, debitorlik qarzlari va boshqalar), balans aktivining II bo‘lim, 390-satri; P2 — majburiyatlar, balans passivining II bo‘lim, 770-satri; Umm — uzoq muddatli majburiyatlar, balans passivining II bo‘lim, 490 satri. Agar to‘lov qobiliyati koeffitsiyenti hisobot davrining yakuniga kelib 1,25 qiymatidan past bo‘lsa, shu ko‘rsatkich bo‘yicha korxona to‘lovga qodir emas, deb hisoblanadi. 8. O‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti moliyaviy barqarorlik, korxona egalari va kreditorlar manfaatlariga mos kelishi uchun zarur bo‘lgan korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligidan dalolat beradi. Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: O‘ak = (P1 + Uqk2) - A1 , bunda: A2 A1 — uzoq muddatli aktivlar (asosiy mablag‘lar, nomoddiy aktivlar, kapital qo‘yilmalar va boshqalar) balans aktivining I bo‘lim, 130-satri; P1 — o‘z mablag‘larining manbalari (ustav kapitali, zaxira kapitali, qo‘shimcha kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqalar) balans passivining I bo‘lim, 480-satri; Uqk2 — uzoq muddatli aktivlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan uzoq muddatli qarz va kreditlar (buxgalteriya balansining 570 va 580-satrlari bo‘yicha hisoblab chiqariladi).
Ushbu kasr surati korxona o‘z mablag‘lari summasining qancha qismi aylanma mablag‘larga yo‘naltirilgani, maxraji — barcha aylanma mablag‘lar summasini ko‘rsatadi. Ushbu koeffitsiyentning eng kam qiymati — 0,2. Agar o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti hisobot davri oxirida 0,2 dan kam qiymatga ega bo‘lsa, u holda korxona o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanmagan sanaladi. 9. Xarajatlar va aktivlarning rentabellik koeffitsiyenti korxonaning moliya- xo‘jalik faoliyatining foydalilik (zararlilik) darajasini ko‘rsatadi. Xarajatlar rentabelligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida hisoblanadi: Xrk = Stf , bunda: X Stf — foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shaklning 240-satr 5-ustuni yoki foyda solig‘ini to‘lagunga qadar zarar, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shaklning 240-satr 6-ustuni “ — ” belgisi bilan; X — jami xarajatlar, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shakldan satrlar (020 “6-ustun” + 040 “6-ustun” + 170 “6-ustun” + 230 “6-ustun”) yig‘indisi; Aktivlar rentabelligi koeffitsiyenti faqat yil yakunlariga ko‘ra quyidagi formula asosida hisoblanadi: Ark = Stf , bunda: O‘b O‘b — balansning jami aktivi yoki passivining o‘rtacha qiymati bo‘lib, o‘rtacha arifmetik yoki o‘rtacha xronologik formula bo‘yicha hisoblangan. Agar hisobot davri uchun rentabellik koeffitsiyentlari: noldan past (manfiy ko‘rsatkich) chiqsa, korxona zarar ko‘rib ishlayotgan;
Ushbu kasr surati korxona o‘z mablag‘lari summasining qancha qismi aylanma mablag‘larga yo‘naltirilgani, maxraji — barcha aylanma mablag‘lar summasini ko‘rsatadi. Ushbu koeffitsiyentning eng kam qiymati — 0,2. Agar o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti hisobot davri oxirida 0,2 dan kam qiymatga ega bo‘lsa, u holda korxona o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanmagan sanaladi. 9. Xarajatlar va aktivlarning rentabellik koeffitsiyenti korxonaning moliya- xo‘jalik faoliyatining foydalilik (zararlilik) darajasini ko‘rsatadi. Xarajatlar rentabelligi koeffitsiyenti quyidagi formula asosida hisoblanadi: Xrk = Stf , bunda: X Stf — foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shaklning 240-satr 5-ustuni yoki foyda solig‘ini to‘lagunga qadar zarar, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shaklning 240-satr 6-ustuni “ — ” belgisi bilan; X — jami xarajatlar, “Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot” 2-son shakldan satrlar (020 “6-ustun” + 040 “6-ustun” + 170 “6-ustun” + 230 “6-ustun”) yig‘indisi; Aktivlar rentabelligi koeffitsiyenti faqat yil yakunlariga ko‘ra quyidagi formula asosida hisoblanadi: Ark = Stf , bunda: O‘b O‘b — balansning jami aktivi yoki passivining o‘rtacha qiymati bo‘lib, o‘rtacha arifmetik yoki o‘rtacha xronologik formula bo‘yicha hisoblangan. Agar hisobot davri uchun rentabellik koeffitsiyentlari: noldan past (manfiy ko‘rsatkich) chiqsa, korxona zarar ko‘rib ishlayotgan;
0,05 dan past chiqsa, korxona past rentabelli (monopol korxonalardan tashqari) hisoblanadi. 10. O‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti (joriy moliyaviy mustaqillikda) qarz mablag‘larini o‘z manbalari orqali qaytarish bilan ta’minlanganlik darajasini belgilaydi. Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: O‘qk = P1 P2 - Umm Agar o‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti hisobot davri yakunida 1 dan past qiymatga ega bo‘lsa, bu hol korxonada moliyaviy tavakkalchilik mavjudligidan guvohlik beradi. Koeffitsiyentning pasayib borishi korxona moliyaviy tavakkalchiligining oshib borishini ko‘rsatadi. 11. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini bildiruvchi ko‘rsatkichdir: Qfk = Qhaq. , bunda: Qloyiha - (Qijara + Qkonserv.) Qhaq. — ishlab chiqarilgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat)ning hisobot davridagi taqqoslanadigan qiymat ko‘rinishidagi haqiqiy hajmi; Qloyiha — belgilangan vaqt davomida asosiy texnologik uskunalardan to‘liq foydalanish va belgilangan ish rejimiga rioya qilish orqali erishish mumkin bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish)ning taqqoslanadigan qiymat ko‘rinishidagi eng ko‘p hajmi; Qijara — ijaraga berilgan quvvatlarga to‘g‘ri keluvchi mahsulot (taqqoslanadigan) hajmlari;
0,05 dan past chiqsa, korxona past rentabelli (monopol korxonalardan tashqari) hisoblanadi. 10. O‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti (joriy moliyaviy mustaqillikda) qarz mablag‘larini o‘z manbalari orqali qaytarish bilan ta’minlanganlik darajasini belgilaydi. Koeffitsiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi: O‘qk = P1 P2 - Umm Agar o‘z va qisqa muddatli qarz mablag‘larining nisbat koeffitsiyenti hisobot davri yakunida 1 dan past qiymatga ega bo‘lsa, bu hol korxonada moliyaviy tavakkalchilik mavjudligidan guvohlik beradi. Koeffitsiyentning pasayib borishi korxona moliyaviy tavakkalchiligining oshib borishini ko‘rsatadi. 11. Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasini bildiruvchi ko‘rsatkichdir: Qfk = Qhaq. , bunda: Qloyiha - (Qijara + Qkonserv.) Qhaq. — ishlab chiqarilgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat)ning hisobot davridagi taqqoslanadigan qiymat ko‘rinishidagi haqiqiy hajmi; Qloyiha — belgilangan vaqt davomida asosiy texnologik uskunalardan to‘liq foydalanish va belgilangan ish rejimiga rioya qilish orqali erishish mumkin bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish)ning taqqoslanadigan qiymat ko‘rinishidagi eng ko‘p hajmi; Qijara — ijaraga berilgan quvvatlarga to‘g‘ri keluvchi mahsulot (taqqoslanadigan) hajmlari;
Qkonserv. — konservatsiya qilingan quvvatlarga to‘g‘ri keluvchi mahsulot (taqqoslanadigan) hajmlari. Agar ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti hisobot davrida 0,5 dan yoki o‘rtacha tarmoqnikidan past bo‘lsa, u holda korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past hisoblanadi. 12. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti asosiy fondning davr uchun eskirish ulushini bildiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga nisbatan eskirish qiymati asosida aniqlanadi: Avek = E , bunda: A E — asosiy vositalarning eskirishi — balans aktivining 011-satri, A — asosiy vositalarning dastlabki qiymati — balans aktivining 010-satri. Agar asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti ko‘rilayotgan davr oxirida 0,5 qiymatidan oshsa, korxonaning asosiy vositalari sezilarli darajada eskirgan hisoblanadi. Moliyaviy tahlil oldiga qo‘yiladigan asosiy vazifalar:4 - xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yaqin va uzoq davriylikdagi reja, prognoz ko‘rsatkichlarini (ilmiy, iqtisodiy jihatdan) asoslash; - reja va prognoz ko‘rsatkichlarining bajarilishiga, natijaga erishish yuzasidan ularning ta’sirchanligiga baho berish; - xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslarga, ularning samaradorligiga baho berish; - faoliyatning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga, erishilgan natijalariga baho berish; 4 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
Qkonserv. — konservatsiya qilingan quvvatlarga to‘g‘ri keluvchi mahsulot (taqqoslanadigan) hajmlari. Agar ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti hisobot davrida 0,5 dan yoki o‘rtacha tarmoqnikidan past bo‘lsa, u holda korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi past hisoblanadi. 12. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti asosiy fondning davr uchun eskirish ulushini bildiruvchi ko‘rsatkich bo‘lib, asosiy vositalarning boshlang‘ich narxiga nisbatan eskirish qiymati asosida aniqlanadi: Avek = E , bunda: A E — asosiy vositalarning eskirishi — balans aktivining 011-satri, A — asosiy vositalarning dastlabki qiymati — balans aktivining 010-satri. Agar asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti ko‘rilayotgan davr oxirida 0,5 qiymatidan oshsa, korxonaning asosiy vositalari sezilarli darajada eskirgan hisoblanadi. Moliyaviy tahlil oldiga qo‘yiladigan asosiy vazifalar:4 - xo‘jalik yurituvchi subyektlarning yaqin va uzoq davriylikdagi reja, prognoz ko‘rsatkichlarini (ilmiy, iqtisodiy jihatdan) asoslash; - reja va prognoz ko‘rsatkichlarining bajarilishiga, natijaga erishish yuzasidan ularning ta’sirchanligiga baho berish; - xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslarga, ularning samaradorligiga baho berish; - faoliyatning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga, erishilgan natijalariga baho berish; 4 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
- xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholash; - xo‘jalik yurituvchi subyektning likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o‘zgarishlariga munosabat bildira olishini moliyaviy holatga ta’sirini baholash. - iqtisodiy natijaviylikni o‘stirish, faoliyatning tijorat hisobdorligi, daromadlarni orttirish va moliyaviy holatni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarini aniqlash va ularni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilash; - belgilangan chora-tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tahlilning vazifasi ushbu yuqorida ta’kidlangan vazifalar bilan cheklanmaydi. Bozor sharoitida korxonalar faoliyati shu darajada serqirraki, tahlil jarayonida uning hamma jihatlarini o‘rganish lozim bo‘ladi. Shu sababli ham, moliyaviy tahlilning vazifasi ham ko‘p qirralidir. Biz esa shu kabi vazifalarning ayrimlarini sanab o‘tdik xolos. Ko‘rinib turibdiki, moliyaviy tahlilning vazifasi bozor munosabatlari shakllanayotgan bugungi sharoitda ham, kelajakda ham korxonalar xo‘jalik faoliyatini uzluksiz yaxshilab borishi uchun iqtisodiy dastak sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishda fanning muhim prinsiplari sifatida quyidagilar tarkiblanadi. Mazkur tamoyillar mikro ko‘lamdagi tahlilning barcha turlariga xosdir. Tamoyillar Tasnifi Davlat manfaati nuqtayi nazaridan yondashish tamoyili Iqtisodiy hodisalarni, xo‘jalik jarayonlari natijalarini baholashda davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va xalqaro siyosatlarini va qonunchiliklarini inobatga olish lozimligini tasniflaydi
- xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablag‘larini ko‘paytirish, ularning ko‘payish vaqtini hisob-kitob qilish va natijaga erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholash; - xo‘jalik yurituvchi subyektning likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o‘zgarishlariga munosabat bildira olishini moliyaviy holatga ta’sirini baholash. - iqtisodiy natijaviylikni o‘stirish, faoliyatning tijorat hisobdorligi, daromadlarni orttirish va moliyaviy holatni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarini aniqlash va ularni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlarini belgilash; - belgilangan chora-tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirishdan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tahlilning vazifasi ushbu yuqorida ta’kidlangan vazifalar bilan cheklanmaydi. Bozor sharoitida korxonalar faoliyati shu darajada serqirraki, tahlil jarayonida uning hamma jihatlarini o‘rganish lozim bo‘ladi. Shu sababli ham, moliyaviy tahlilning vazifasi ham ko‘p qirralidir. Biz esa shu kabi vazifalarning ayrimlarini sanab o‘tdik xolos. Ko‘rinib turibdiki, moliyaviy tahlilning vazifasi bozor munosabatlari shakllanayotgan bugungi sharoitda ham, kelajakda ham korxonalar xo‘jalik faoliyatini uzluksiz yaxshilab borishi uchun iqtisodiy dastak sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishda fanning muhim prinsiplari sifatida quyidagilar tarkiblanadi. Mazkur tamoyillar mikro ko‘lamdagi tahlilning barcha turlariga xosdir. Tamoyillar Tasnifi Davlat manfaati nuqtayi nazaridan yondashish tamoyili Iqtisodiy hodisalarni, xo‘jalik jarayonlari natijalarini baholashda davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va xalqaro siyosatlarini va qonunchiliklarini inobatga olish lozimligini tasniflaydi
Ilmiylik Dialektik bilish nazariyasiga asoslanishi, ishlab chiqarishni rivojlantirishning iqtisodiy qonunlari talablarini hisobga olishi, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini, ilg‘or tajribalarni va iqtisodiy tadqiqotning eng yangi usullarini hisobga olishi lozim Tizimlilik O‘rganilayotgan obyekt murakkab dinamik tizim va u bir qator mayda unsurlardan va ularning o‘zaro bog‘lanishidan tashkil topgan deb qaralishi lozim Kopmlekslik Tahlil qilinayotgan obyektning barcha birliklari, bo‘g‘inlari va tomonlarini hisobga olish hamda ularning o‘zaro bog‘liqliklarini atroflicha o‘rganishni taqozo qiladi Obyektivlik, aniqlik va ishonchlilik Haqiqatni aks ettiradigan ishonchli va tasdiqlangan tahlil ishonchli, tekshirilgan va real voqelikni aks ettiruvchi ma’lumotlarga asoslanishi zarur. Faqat shundagina tahlil natijalari talabga javob beradi. Shu sababli ham korxonada doimo hisob, nazorat (audit) takomillashtirib borilishi talab etiladi Ta’sirchanlik Tahlil ishlab chiqarish jarayonlarining borishiga uning natijalariga bevosita aralashishi, rezervlarni, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni qidirib topishga bevosita ta’sir ko‘rsatishi lozimligini ifoda etadi Rejalilik Bu tamoyilga muvofiq korxonalarda amalga oshiriladigan analitik ishlar rejalashtirilishi, uni bajaruvchilar o‘rtasida taqsimlanishi va nazorat qilib borilishi lozimligini ifoda etadi Samaradorlik Tahlilni o‘tkazish uchun ketgan sarf-xarajatlar bir necha barobar qoplanishi kerakligini ifoda etadi Operativlik Bu tamoyil iqtisodiy tahlilni o‘tkazish, qarorlar qabul qilish va ularni amaliyotga joriy qilishda aniq va
Ilmiylik Dialektik bilish nazariyasiga asoslanishi, ishlab chiqarishni rivojlantirishning iqtisodiy qonunlari talablarini hisobga olishi, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini, ilg‘or tajribalarni va iqtisodiy tadqiqotning eng yangi usullarini hisobga olishi lozim Tizimlilik O‘rganilayotgan obyekt murakkab dinamik tizim va u bir qator mayda unsurlardan va ularning o‘zaro bog‘lanishidan tashkil topgan deb qaralishi lozim Kopmlekslik Tahlil qilinayotgan obyektning barcha birliklari, bo‘g‘inlari va tomonlarini hisobga olish hamda ularning o‘zaro bog‘liqliklarini atroflicha o‘rganishni taqozo qiladi Obyektivlik, aniqlik va ishonchlilik Haqiqatni aks ettiradigan ishonchli va tasdiqlangan tahlil ishonchli, tekshirilgan va real voqelikni aks ettiruvchi ma’lumotlarga asoslanishi zarur. Faqat shundagina tahlil natijalari talabga javob beradi. Shu sababli ham korxonada doimo hisob, nazorat (audit) takomillashtirib borilishi talab etiladi Ta’sirchanlik Tahlil ishlab chiqarish jarayonlarining borishiga uning natijalariga bevosita aralashishi, rezervlarni, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni qidirib topishga bevosita ta’sir ko‘rsatishi lozimligini ifoda etadi Rejalilik Bu tamoyilga muvofiq korxonalarda amalga oshiriladigan analitik ishlar rejalashtirilishi, uni bajaruvchilar o‘rtasida taqsimlanishi va nazorat qilib borilishi lozimligini ifoda etadi Samaradorlik Tahlilni o‘tkazish uchun ketgan sarf-xarajatlar bir necha barobar qoplanishi kerakligini ifoda etadi Operativlik Bu tamoyil iqtisodiy tahlilni o‘tkazish, qarorlar qabul qilish va ularni amaliyotga joriy qilishda aniq va
tezkorlikni taqozo qiladi Demokratik Tahlilni o‘tkazishga korxonaning keng jamoatchiligini jalb qilish va tahlil natijalarini muhokama qilishda keng jamoatchilik ishtirokini taqozo qiladi Moliyaviy tahlil tamoyillari 5 1.1-jadval Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatini tahlil qilish natijasiga asoslanib ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilinadi va u tufayli boshqaruv sistemasi boshqariladigan obyektning faoliyatini zaruriyatga qarab o‘zgartiradi. Qabul qilingan qaror boshqaruv jarayonining asosidir. Yangi xo‘jalik yili uchun ishlab chiqilgan reja bu korxonani kelajakda rivojlanishini ta’minlaydigan qarordir. Korxonalarning xo‘jalik faoliya- tini tahlil qilish jarayonida korxonada qabul qilingan biznes-rejalarning asoslanganligi tekshiriladi, rejada ko‘zda tutilmagan imkoniyatlar aniqlanadi. Moliyaviy va boshqaruv tahlili rejalashtirish darajasini talab darajasiga ko‘taradi, uni yana ham ilmiy asoslanganlik darajasini ta’min- laydi. Shuning uchun ham rejalashtirish bilan tahlil o‘rtasidagi bog‘liqlik aniq ko‘rinib turadi. Biznes-reja tuzish korxona faoliyatining tahlili bilan boshlanadi va yakunlanadi. Biznes-rejaning aniq va puxta ishlab chiqilishi korxonalarning iqtisodiy rivojlanishiga zamin yaratib beradi. Tabiat va jamiyatdagi voqelikni o‘rganuvchi va ularning tadqiq qilish obyekti deb qarovchi alohida fanning o‘zi amal qiladigan tamo- yillari mavjud bo‘ladi. Tamoyillar o‘rganiladigan obyektni bir butunligi, realligi va voqeligini tavsiflaydi. Shu jihatdan tahlilning ham iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda o‘zi amal qiladigan tamoyillari bor. Mazkur tamoyillar tahlil fani obyektlarining 5 A.V.VAXOBOV, A.T.IBROXIMOV, N,F,ISHONQULOV TOSHKENT 2023-YIL
tezkorlikni taqozo qiladi Demokratik Tahlilni o‘tkazishga korxonaning keng jamoatchiligini jalb qilish va tahlil natijalarini muhokama qilishda keng jamoatchilik ishtirokini taqozo qiladi Moliyaviy tahlil tamoyillari 5 1.1-jadval Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatini tahlil qilish natijasiga asoslanib ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilinadi va u tufayli boshqaruv sistemasi boshqariladigan obyektning faoliyatini zaruriyatga qarab o‘zgartiradi. Qabul qilingan qaror boshqaruv jarayonining asosidir. Yangi xo‘jalik yili uchun ishlab chiqilgan reja bu korxonani kelajakda rivojlanishini ta’minlaydigan qarordir. Korxonalarning xo‘jalik faoliya- tini tahlil qilish jarayonida korxonada qabul qilingan biznes-rejalarning asoslanganligi tekshiriladi, rejada ko‘zda tutilmagan imkoniyatlar aniqlanadi. Moliyaviy va boshqaruv tahlili rejalashtirish darajasini talab darajasiga ko‘taradi, uni yana ham ilmiy asoslanganlik darajasini ta’min- laydi. Shuning uchun ham rejalashtirish bilan tahlil o‘rtasidagi bog‘liqlik aniq ko‘rinib turadi. Biznes-reja tuzish korxona faoliyatining tahlili bilan boshlanadi va yakunlanadi. Biznes-rejaning aniq va puxta ishlab chiqilishi korxonalarning iqtisodiy rivojlanishiga zamin yaratib beradi. Tabiat va jamiyatdagi voqelikni o‘rganuvchi va ularning tadqiq qilish obyekti deb qarovchi alohida fanning o‘zi amal qiladigan tamo- yillari mavjud bo‘ladi. Tamoyillar o‘rganiladigan obyektni bir butunligi, realligi va voqeligini tavsiflaydi. Shu jihatdan tahlilning ham iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o‘rganishda o‘zi amal qiladigan tamoyillari bor. Mazkur tamoyillar tahlil fani obyektlarining 5 A.V.VAXOBOV, A.T.IBROXIMOV, N,F,ISHONQULOV TOSHKENT 2023-YIL
obyektivligini, mantiqliligini, shakl-mazmunini, miqdor-sifatini va shu kabi jihatlarni tavsiflab real voqelikni yagona tushunchasini hosil qiladi.6 Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiy tahlil fanining boshqaruvdagi o‘rni ortib bormoqda. Iqtisodiy tahlil fani boshqa fanlar zamirida vujudga keldi va ko‘pgina fanlarga nisbatan yangidir. Iqtisodiy tahlil fani mustaqil fan sifatida shakllandi va rivojlandi. Shunga qara- may, respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyin iqtisodiy tahlil fani mazmuni va tarkibi jihatidan tubdan o‘zgardi. Rejali iqtisodiyot sharoitida barcha fanlar singari iqtisodiy tahlil fani ham rejaning bajarilishini nazorat qilish, unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, yuqoridan ko‘r- ko‘rona tushirilgan rejani asoslashga qaratilgan edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tahlil haqiqatdan ham amaliyotda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, mulk va ish egalariga xizmat qiladigan bo‘ldi. Oldinlari korxonalarning xo‘jalik faoliyati yuqori tashkilot va davlat nuqtayi- nazaridan tahlil qilingan bo‘lsa, endilikda bevosita shu korxona, uning mehnat jamoasi va mulk egasi nuqtayi-nazaridan tahlil qilinadigan bo‘ldi, biroq barcha hollarda ham davlatning manfaati hisobga olinadi, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida ham korxona bilan davlat o‘rtasidagi aloqalar erkin ravishda o‘zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarga asoslanadi. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy jarayonlar va munosabatlardagi bunday o‘zgarishlar har bir fan va iqtisodiy mexanizmlar mazmunini sifat jihatidan yangilashni, tubdan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Iqtisodiy tahlil xo‘jalik munosabatlaridagi obyektiv zarurat talabidan kelib chiqqan aniq fan bo‘lishiga qaramasdan boshqa fanlardagi umumiy qonuniyatlar, usul-uslublar, tamoyillar kabilarga rioya qiladi, ya’ni ko‘pgina fanlar bilan o‘zaro bog‘liq. Jumladan, iqtisodiy tahlil umumiqtisodiy nazariya fani bilan bevosita aloqadordir, chunki, obyekt- larni iqtisodiy tahlil qilish umumiqtisodiy qonunlarga 6 A.V. Vahobov, N.F. Ishonqulov, A.T. Ibrohimov; “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” – T.: «Iqtisod- Moliya», 2013
obyektivligini, mantiqliligini, shakl-mazmunini, miqdor-sifatini va shu kabi jihatlarni tavsiflab real voqelikni yagona tushunchasini hosil qiladi.6 Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiy tahlil fanining boshqaruvdagi o‘rni ortib bormoqda. Iqtisodiy tahlil fani boshqa fanlar zamirida vujudga keldi va ko‘pgina fanlarga nisbatan yangidir. Iqtisodiy tahlil fani mustaqil fan sifatida shakllandi va rivojlandi. Shunga qara- may, respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyin iqtisodiy tahlil fani mazmuni va tarkibi jihatidan tubdan o‘zgardi. Rejali iqtisodiyot sharoitida barcha fanlar singari iqtisodiy tahlil fani ham rejaning bajarilishini nazorat qilish, unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, yuqoridan ko‘r- ko‘rona tushirilgan rejani asoslashga qaratilgan edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tahlil haqiqatdan ham amaliyotda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, mulk va ish egalariga xizmat qiladigan bo‘ldi. Oldinlari korxonalarning xo‘jalik faoliyati yuqori tashkilot va davlat nuqtayi- nazaridan tahlil qilingan bo‘lsa, endilikda bevosita shu korxona, uning mehnat jamoasi va mulk egasi nuqtayi-nazaridan tahlil qilinadigan bo‘ldi, biroq barcha hollarda ham davlatning manfaati hisobga olinadi, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida ham korxona bilan davlat o‘rtasidagi aloqalar erkin ravishda o‘zaro manfaatli iqtisodiy munosabatlarga asoslanadi. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy jarayonlar va munosabatlardagi bunday o‘zgarishlar har bir fan va iqtisodiy mexanizmlar mazmunini sifat jihatidan yangilashni, tubdan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Iqtisodiy tahlil xo‘jalik munosabatlaridagi obyektiv zarurat talabidan kelib chiqqan aniq fan bo‘lishiga qaramasdan boshqa fanlardagi umumiy qonuniyatlar, usul-uslublar, tamoyillar kabilarga rioya qiladi, ya’ni ko‘pgina fanlar bilan o‘zaro bog‘liq. Jumladan, iqtisodiy tahlil umumiqtisodiy nazariya fani bilan bevosita aloqadordir, chunki, obyekt- larni iqtisodiy tahlil qilish umumiqtisodiy qonunlarga 6 A.V. Vahobov, N.F. Ishonqulov, A.T. Ibrohimov; “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” – T.: «Iqtisod- Moliya», 2013
asoslanadi va umumqabul qilingan kategoriyalardan foydalaniladi. Umumiqtisodiy nazariya fanida kategoriyalar va atamalarning mohiyati hamda mazmuni ochib beriladigan bo‘lsa, iqtisodiy tahlilda esa ushbu kategoriyalar va atamalar fanning usul-uslublaridan foydalangan holda turli tomondan o‘rganiladi. Misol uchun, mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi katego- riyasini oladigan bo‘lsak, umumiqtisodiy nazariya fanida ushbu katego- riyani mohiyati va mazmuni nimadan iborat ekanligi, qanday aniqla- nishi, tarkibi nimalardan iborat bo‘lishini bilib olishimiz mumkin. Iqtiso- diy tahlil fanida esa mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ko‘rsatki- chini davrlar, ularning tarkibidagi o‘zgarishlar hamda o‘zgarishlarga ta’sir etgan omillar va shu kabilar bo‘yicha tahlil qilishimiz mumkin. Tabiat, jamiyat va tafakkurni rivojlanishi haqidagi falsafiy ta’limotlardan ham tahlilda foydalaniladi, ya’ni umumiy rivojlanish, o‘rganilayotgan jarayonga dialektik qarash va hokazolar. Moliyaviy tahlil quyidagilar bilan o‘zaro aloqadordir: 1. Buxgalteriya hisobi va audit. 2. Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish. 3. Mikro va makroiqtisod. 4. Rejalashtirish (biznes-reja tuzish). 5. Statistika va informatika. 6. Moliya, bank, soliq masalalari 7. Iqtisodiy matematika va kompyuter asoslari 8. Qonun hujjatlari Buxgalteriya hisobi mulkchilikning va xo‘jalik yuritishning turli shakllaridagi korxonalar faoliyatini yalpi, uzluksiz va hujjatlarga asos- langan holda aks ettirish tizimidir. Tahlilda ushbu tizimda shakllanti- rilgan ma’lumotlardan keng ko‘lamda
asoslanadi va umumqabul qilingan kategoriyalardan foydalaniladi. Umumiqtisodiy nazariya fanida kategoriyalar va atamalarning mohiyati hamda mazmuni ochib beriladigan bo‘lsa, iqtisodiy tahlilda esa ushbu kategoriyalar va atamalar fanning usul-uslublaridan foydalangan holda turli tomondan o‘rganiladi. Misol uchun, mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi katego- riyasini oladigan bo‘lsak, umumiqtisodiy nazariya fanida ushbu katego- riyani mohiyati va mazmuni nimadan iborat ekanligi, qanday aniqla- nishi, tarkibi nimalardan iborat bo‘lishini bilib olishimiz mumkin. Iqtiso- diy tahlil fanida esa mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ko‘rsatki- chini davrlar, ularning tarkibidagi o‘zgarishlar hamda o‘zgarishlarga ta’sir etgan omillar va shu kabilar bo‘yicha tahlil qilishimiz mumkin. Tabiat, jamiyat va tafakkurni rivojlanishi haqidagi falsafiy ta’limotlardan ham tahlilda foydalaniladi, ya’ni umumiy rivojlanish, o‘rganilayotgan jarayonga dialektik qarash va hokazolar. Moliyaviy tahlil quyidagilar bilan o‘zaro aloqadordir: 1. Buxgalteriya hisobi va audit. 2. Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish. 3. Mikro va makroiqtisod. 4. Rejalashtirish (biznes-reja tuzish). 5. Statistika va informatika. 6. Moliya, bank, soliq masalalari 7. Iqtisodiy matematika va kompyuter asoslari 8. Qonun hujjatlari Buxgalteriya hisobi mulkchilikning va xo‘jalik yuritishning turli shakllaridagi korxonalar faoliyatini yalpi, uzluksiz va hujjatlarga asos- langan holda aks ettirish tizimidir. Tahlilda ushbu tizimda shakllanti- rilgan ma’lumotlardan keng ko‘lamda
foydalaniladi. Demak, mazkur fan iqtisodiy tahlilni eng asosiy axborot bazasi bo‘lib hisoblanadi. Moliya, bank, soliq, investitsiya, qimmatli qog‘ozlar, birja ishi sohalari bilan moliyaviy tahlil bevosita bog‘liq. Chunki, korxonalar faoliyati davlat budjeti bilan majburiy hisob-kitoblar, kredit olish va ularni to‘lash, investitsiyalarni jalb qilish yoki ularni sotish, qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etish, birja va bozordagi holatni uzluksiz o‘rganish bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu faoliyatni iqtisodiy tahlil qilish ularning o‘ziga xos jihatlarini bilishni talab qiladi. Bu esa, iqtisodiy tahlilning samarali bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Axborot texnologiyalari asosida iqtisodiy tahlil ishlari dasturlanib, kompyuter vositalarida amalga oshiriladi. Bunda iqtisodiy tahlil fanining usul va uslublari, belgilangan maqsad va vazifalar axborot texnologiyalari va informatika fanlari talablari asosida dastur- lanadi. Kompyuterlar yordamida amalga oshirilgan tahlil ishlari o‘ta tez va aniq bajariladi hamda mutaxassislar mehnatini yengillashtirib beradi. Korxonalarning faoliyatini tahlil qilish yuqori tashkilotlarning bilvosita vazifasi bo‘lib, ular korxonalarning hisobotini tasdiqlaydi hamda ularning ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini baholab, tegishli qarorlar qabul qiladi.
foydalaniladi. Demak, mazkur fan iqtisodiy tahlilni eng asosiy axborot bazasi bo‘lib hisoblanadi. Moliya, bank, soliq, investitsiya, qimmatli qog‘ozlar, birja ishi sohalari bilan moliyaviy tahlil bevosita bog‘liq. Chunki, korxonalar faoliyati davlat budjeti bilan majburiy hisob-kitoblar, kredit olish va ularni to‘lash, investitsiyalarni jalb qilish yoki ularni sotish, qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etish, birja va bozordagi holatni uzluksiz o‘rganish bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu faoliyatni iqtisodiy tahlil qilish ularning o‘ziga xos jihatlarini bilishni talab qiladi. Bu esa, iqtisodiy tahlilning samarali bo‘lishida muhim ahamiyatga ega. Axborot texnologiyalari asosida iqtisodiy tahlil ishlari dasturlanib, kompyuter vositalarida amalga oshiriladi. Bunda iqtisodiy tahlil fanining usul va uslublari, belgilangan maqsad va vazifalar axborot texnologiyalari va informatika fanlari talablari asosida dastur- lanadi. Kompyuterlar yordamida amalga oshirilgan tahlil ishlari o‘ta tez va aniq bajariladi hamda mutaxassislar mehnatini yengillashtirib beradi. Korxonalarning faoliyatini tahlil qilish yuqori tashkilotlarning bilvosita vazifasi bo‘lib, ular korxonalarning hisobotini tasdiqlaydi hamda ularning ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatini baholab, tegishli qarorlar qabul qiladi.
1.2 Moliyaviy tahlilni o’tkazish bosqichlari Moliyaviy-xo‘jalik faoliyati: - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot (ish, xizmatlar) hajmining, quvvatlardan foydalanish darajasining, resurslar naqdligi va ulardan samarali foydalanishni, xodimlarning tarkibi va mehnat unumining, mahsulot tannarxining, foyda hajmi va rentabellik darajasining, moliyaviy holatning murakkab tuzilmasidir; - tashkil topishdan likvidlik jarayonigacha bo‘lgan davrda korxonani iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishning resurslar bazasini shakllantirish va ulardan foydalanishning maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatidir; - xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o‘zgarishlariga munosabat bildira olishidagi keng qamrovli faoliyatdir. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining tahlili – xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusida pul mablag‘larini va ularning ekvivalentini ko‘paytirish imkoniyatini, moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida to‘lay olishi, kreditlarga bo‘lgan ehtiyojni, daromadlar bilan pul oqimlarini oqilona taqsimlashni, iqtisodiy resurslardagi potensial o‘zgarishlarni baholashni, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyekt keyinchalik o‘zining moliyaviy ahvolini qanchalik muvaffaqiyat bilan yaxshilay olishini baholashning muhim usulidir. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining tuzilmaviy ko‘rinishi quyidagi bog‘lanishlarda ifoda etiladi. 1 Resurs- lar tahlili Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi tahlili Ishlab chiqarish va sotishni tahlili Moli- yaviy natija tahlili Likvid- lik tahlili To‘lov layoqati tahlili Moli- yaviy holat tahlili 2 ... ... ... ... ... ... ... Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishning siklik jarayoni7 2.2-jadval 7 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
1.2 Moliyaviy tahlilni o’tkazish bosqichlari Moliyaviy-xo‘jalik faoliyati: - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot (ish, xizmatlar) hajmining, quvvatlardan foydalanish darajasining, resurslar naqdligi va ulardan samarali foydalanishni, xodimlarning tarkibi va mehnat unumining, mahsulot tannarxining, foyda hajmi va rentabellik darajasining, moliyaviy holatning murakkab tuzilmasidir; - tashkil topishdan likvidlik jarayonigacha bo‘lgan davrda korxonani iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirishning resurslar bazasini shakllantirish va ulardan foydalanishning maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatidir; - xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to‘lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o‘zgarishlariga munosabat bildira olishidagi keng qamrovli faoliyatdir. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining tahlili – xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusida pul mablag‘larini va ularning ekvivalentini ko‘paytirish imkoniyatini, moliyaviy majburiyatlarni o‘z vaqtida to‘lay olishi, kreditlarga bo‘lgan ehtiyojni, daromadlar bilan pul oqimlarini oqilona taqsimlashni, iqtisodiy resurslardagi potensial o‘zgarishlarni baholashni, shuningdek xo‘jalik yurituvchi subyekt keyinchalik o‘zining moliyaviy ahvolini qanchalik muvaffaqiyat bilan yaxshilay olishini baholashning muhim usulidir. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining tuzilmaviy ko‘rinishi quyidagi bog‘lanishlarda ifoda etiladi. 1 Resurs- lar tahlili Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi tahlili Ishlab chiqarish va sotishni tahlili Moli- yaviy natija tahlili Likvid- lik tahlili To‘lov layoqati tahlili Moli- yaviy holat tahlili 2 ... ... ... ... ... ... ... Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishning siklik jarayoni7 2.2-jadval 7 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishning asosiy maqsadi – xo‘jalik subyektining muhim (axborot beruvchi) ko‘rsatkichlari orqali faoliyat natijaviyligiga, foyda va zararlarga, pul mablag‘lari oqimiga va moliyaviy holatiga obyektiv baho berish, yo‘l qo‘yilgan xato, kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish orqali uni kelgusida yanada yaxshilash choralarini ko‘rishdan iborat. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatni tahlil etishda faoliyat samaradorligi va natijaviyligiga ta’sir etuvchi omillarga alohida ahamiyat qaratiladi. Ularni obyektiv va subyektiv omillarga tarkiblash mumkin. Subyektiv (ichki) omillar deyilganda korxonalarning amaliy faoliyati bevosita bog‘liqlikda yuqori samaradorlikka va natijaviylikka erishish mumkin bo‘lgan omillar kiradi. Bunday ta’sir birliklariga mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, rag‘batlantirish, moddiy resurslardan tejab foydalanish, xarajatlarni iqtisod qilish, quvvatlardan foydalanish, to‘lovlar intizomiga rioya qilishning o‘ziga bog‘liq bo‘lgan jihatlari kiradi. Obyektiv (tashqi) omillar deyilganda, korxona faoliyatiga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan omillar tushuniladi, ya’ni davlat siyosatining o‘zgarib turishi, bozordagi talab-taklifning o‘zgarishi, inflyatsiya va hokazo jihatlar. Axborot manbalardan foydalangan holda o‘rganish deganda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining aniq o‘lchangan, jamlangan, umumlashtirilgan hisobot holiga keltirilgan axborotlardan, shuningdek hisobdan tashqari (rejalar, normalar va h.k.) turli manbalardan foydalangan holda o‘rganish tushuniladi. Davriy o‘rganish deganda uni axborot manbalarining tahliliyligida operativ, joriy va istiqbolli o‘rganishning zaruriyati nazarda tutiladi. Moliyaviy tahlilni o‘tkazish, albatta uning tartibini aniqlab olishni taqozo qiladi. Mazkur tartiblarni quyidagi bosqichlarda tasniflash mumkin.
Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil etishning asosiy maqsadi – xo‘jalik subyektining muhim (axborot beruvchi) ko‘rsatkichlari orqali faoliyat natijaviyligiga, foyda va zararlarga, pul mablag‘lari oqimiga va moliyaviy holatiga obyektiv baho berish, yo‘l qo‘yilgan xato, kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish orqali uni kelgusida yanada yaxshilash choralarini ko‘rishdan iborat. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatni tahlil etishda faoliyat samaradorligi va natijaviyligiga ta’sir etuvchi omillarga alohida ahamiyat qaratiladi. Ularni obyektiv va subyektiv omillarga tarkiblash mumkin. Subyektiv (ichki) omillar deyilganda korxonalarning amaliy faoliyati bevosita bog‘liqlikda yuqori samaradorlikka va natijaviylikka erishish mumkin bo‘lgan omillar kiradi. Bunday ta’sir birliklariga mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, rag‘batlantirish, moddiy resurslardan tejab foydalanish, xarajatlarni iqtisod qilish, quvvatlardan foydalanish, to‘lovlar intizomiga rioya qilishning o‘ziga bog‘liq bo‘lgan jihatlari kiradi. Obyektiv (tashqi) omillar deyilganda, korxona faoliyatiga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan omillar tushuniladi, ya’ni davlat siyosatining o‘zgarib turishi, bozordagi talab-taklifning o‘zgarishi, inflyatsiya va hokazo jihatlar. Axborot manbalardan foydalangan holda o‘rganish deganda moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining aniq o‘lchangan, jamlangan, umumlashtirilgan hisobot holiga keltirilgan axborotlardan, shuningdek hisobdan tashqari (rejalar, normalar va h.k.) turli manbalardan foydalangan holda o‘rganish tushuniladi. Davriy o‘rganish deganda uni axborot manbalarining tahliliyligida operativ, joriy va istiqbolli o‘rganishning zaruriyati nazarda tutiladi. Moliyaviy tahlilni o‘tkazish, albatta uning tartibini aniqlab olishni taqozo qiladi. Mazkur tartiblarni quyidagi bosqichlarda tasniflash mumkin.
1-bosqich Tahlilning obyekti, maqsadi va vazifalari belgilab olinadi, tahlil rejasi tuziladi 2-bosqich Tahlil obyektini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar tanlanadi, tartiblanadi va tizimlashtiriladi 3-bosqich Tahlil uchun zarur bo‘lgan axborotlar yig‘iladi va tayyorlanadi (ishonchliligi tekshiriladi, taqqoslanma ko‘rinishga keltiriladi) 4-bosqich Xo‘jalik faoliyatining natijalari reja, o‘tgan yil, ilg‘or korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi 5-bosqich Omilli tahlil o‘tkaziladi va natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi birliklar hisob-kitob qilinadi 6-bosqich Faoliyat samaradorligini oshirishda foydalanilmayotgan va istiqboldagi imkoniyatlar aniqlanadi 7-bosqich Turli omillar ta’sirini, aniqlangan va ishlatilmayotgan imkoniyatlarni hisobga olib, xo‘jalik faoliyatini baholash amalga oshiriladi va aniq chora-tadbirlar belgilanadi Moliyaviy tahlil bosqichlari8 2.3-jadval Tashqi moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti asosida, ichki moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti va tezkor hisobotlar asosida olib boriladi. Ichki boshqaruv tahlili esa tezkor hisobotlar va boshqaruv hisoboti asosida olib boriladi. Xo’jalik faoliyati tahlili ning maqsadi bu korxonani hisobotlar orqali o’tgan davrda, tahlil qilinayotgan vaqtda va kelajakda erishilgan va erishiladigan moliyaviy 8 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
1-bosqich Tahlilning obyekti, maqsadi va vazifalari belgilab olinadi, tahlil rejasi tuziladi 2-bosqich Tahlil obyektini tavsiflaydigan ko‘rsatkichlar tanlanadi, tartiblanadi va tizimlashtiriladi 3-bosqich Tahlil uchun zarur bo‘lgan axborotlar yig‘iladi va tayyorlanadi (ishonchliligi tekshiriladi, taqqoslanma ko‘rinishga keltiriladi) 4-bosqich Xo‘jalik faoliyatining natijalari reja, o‘tgan yil, ilg‘or korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi 5-bosqich Omilli tahlil o‘tkaziladi va natijaviy ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi birliklar hisob-kitob qilinadi 6-bosqich Faoliyat samaradorligini oshirishda foydalanilmayotgan va istiqboldagi imkoniyatlar aniqlanadi 7-bosqich Turli omillar ta’sirini, aniqlangan va ishlatilmayotgan imkoniyatlarni hisobga olib, xo‘jalik faoliyatini baholash amalga oshiriladi va aniq chora-tadbirlar belgilanadi Moliyaviy tahlil bosqichlari8 2.3-jadval Tashqi moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti asosida, ichki moliyaviy tahlil buxgalteriya hisobi va hisoboti va tezkor hisobotlar asosida olib boriladi. Ichki boshqaruv tahlili esa tezkor hisobotlar va boshqaruv hisoboti asosida olib boriladi. Xo’jalik faoliyati tahlili ning maqsadi bu korxonani hisobotlar orqali o’tgan davrda, tahlil qilinayotgan vaqtda va kelajakda erishilgan va erishiladigan moliyaviy 8 M.Y.Raximov, N.N.Qalandarova “Moliyaviy tahlil” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2019
natijalari va moliyaviy holatiga baho berish hamda iqtisodiy tashxis quyidagidan iboratdir. Moliyaviy tahlilning asosiy bosqichlari:9 1. Tahlilning maqsadini aniqlash va o’nga yondoshish yo’llarini belgilash. Bu bosqichda koxonani ko’rsatkichlari ularning xalq xo’jaligi, tarmoq bo’yicha miqdorlariga, o’tgan davr va rejadagi xajmlariga. Boshqa turdagi korxonalar ko’rsatkichlariga solishtirish. 2. Tahlil uchun qilingan axborotlar sifatiga baho berish. Bu bosqichda axborotlarning to’g’riligini hisobotlardagi ko’rsatkichlarning tahlil talablariga javob bera olishligi tekshiriladi. 3. Tahlilning usullaridan foydalangan holda tahlil o’tkazish va uning natijalarini rasmiylashtirish. Ushbu bosqichda bevosita tahlil o’tkaziladi va unda uning usullari majmuasidan foydalaniladi, tegishli xulosa. Tahlilni tashkil etish shakli sifatida ichki moliyaviy tahlilni tashkil etilishi va tashqi moliyaviy tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir. Tashqi moliyaviy tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishni xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib berish imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega bo‘lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontragentlar, mulk egalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi moliyaviy tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi: - tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko‘pligi; - tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli tumanligi; 9 © B.Isroilov, T.Abdibayeva, «Xo’jalik faoliyati tahlili» o’quv-uslibiy taminot hujjatlari SA Toshkent 2015 y
natijalari va moliyaviy holatiga baho berish hamda iqtisodiy tashxis quyidagidan iboratdir. Moliyaviy tahlilning asosiy bosqichlari:9 1. Tahlilning maqsadini aniqlash va o’nga yondoshish yo’llarini belgilash. Bu bosqichda koxonani ko’rsatkichlari ularning xalq xo’jaligi, tarmoq bo’yicha miqdorlariga, o’tgan davr va rejadagi xajmlariga. Boshqa turdagi korxonalar ko’rsatkichlariga solishtirish. 2. Tahlil uchun qilingan axborotlar sifatiga baho berish. Bu bosqichda axborotlarning to’g’riligini hisobotlardagi ko’rsatkichlarning tahlil talablariga javob bera olishligi tekshiriladi. 3. Tahlilning usullaridan foydalangan holda tahlil o’tkazish va uning natijalarini rasmiylashtirish. Ushbu bosqichda bevosita tahlil o’tkaziladi va unda uning usullari majmuasidan foydalaniladi, tegishli xulosa. Tahlilni tashkil etish shakli sifatida ichki moliyaviy tahlilni tashkil etilishi va tashqi moliyaviy tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir. Tashqi moliyaviy tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishni xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib berish imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega bo‘lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontragentlar, mulk egalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi moliyaviy tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi: - tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko‘pligi; - tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli tumanligi; 9 © B.Isroilov, T.Abdibayeva, «Xo’jalik faoliyati tahlili» o’quv-uslibiy taminot hujjatlari SA Toshkent 2015 y
- hisobga olish va hisobotlarning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy jihatlarining belgilanganligi; - tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar bazasiga tayangan holda o‘tkalishi; - qo‘yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi; - axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi. Tashqi moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida korxona aktivlari, o‘z mablag‘lari manbai va majburiyatlarining o‘zgarishi, to‘lov layoqati va likvidlilik darajasi, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligi, moliyaviy va iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligi, foyda va rentabellik darajasi, pul oqimi va xususiy kapitalning o‘zgarishlari, korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi. Ichki moliyaviy tahlil – korxonaning ichki bo‘limlari, xodimlari tomonidan o‘tkazilib o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami bilan tashqi moliyaviy tahlildan farq etadi. Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar bazasi va o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami tashqi moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat chop etiladigan moliyaviy hisobotlargina emas‚ balki moliyaviy hisobning barcha manbalari va hisobdan tashqari manbalarni ham kiritish mumkin. O‘rganiladigan masalalar ko‘lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning qiziqishlari doirasidan kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin. Ichki moliyaviy tahlilning o‘ziga xos jihatlari: - tahlil subyektlarining tor guruhi; - tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan yo‘naltirilganligi;
- hisobga olish va hisobotlarning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy jihatlarining belgilanganligi; - tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar bazasiga tayangan holda o‘tkalishi; - qo‘yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi; - axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi. Tashqi moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma’lumotlari asosida korxona aktivlari, o‘z mablag‘lari manbai va majburiyatlarining o‘zgarishi, to‘lov layoqati va likvidlilik darajasi, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligi, moliyaviy va iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligi, foyda va rentabellik darajasi, pul oqimi va xususiy kapitalning o‘zgarishlari, korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi. Ichki moliyaviy tahlil – korxonaning ichki bo‘limlari, xodimlari tomonidan o‘tkazilib o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami bilan tashqi moliyaviy tahlildan farq etadi. Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar bazasi va o‘rganiladigan masalalarning ko‘lami tashqi moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat chop etiladigan moliyaviy hisobotlargina emas‚ balki moliyaviy hisobning barcha manbalari va hisobdan tashqari manbalarni ham kiritish mumkin. O‘rganiladigan masalalar ko‘lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning qiziqishlari doirasidan kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin. Ichki moliyaviy tahlilning o‘ziga xos jihatlari: - tahlil subyektlarining tor guruhi; - tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan yo‘naltirilganligi;
- teran moliyaviy tahlilni o‘tkazishda axborotlarning keng doirasidan foydalanish imkoniyatining yuqoriligi; - tahlilni o‘tkazish bo‘yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq reglamentlari (tartiblari) belgilanmagan usullardan foydalanish imkoniyatlari; - aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy tahlilni o‘tkazish imkoniyati mavjudligi; - boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil etilishi. Moliyaviy tahlil mazmuni bo‘yicha to‘liq moliyaviy tahlil va tematik moliyaviy tahlil turlariga ajratiladi. To‘liq moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida jihatlarini va akspektlarini o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil predmetiga: aktivlardan samarali foydalanish, aktivlarni moliyalashtirishda alohida manbalardan optimal foydalanish darajasi, to‘lov layoqati va moliyaviy barqarorlik holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi masalalarni kiritish mumkin. Moliyaviy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to‘liq (bir butunlikdagi) moliyaviy tahlili, alohida bo‘limlar va birliklar moliyaviy holatining tahlili (iqtisodiy javobgarlik markazlari bo‘yicha) hamda alohida moliyaviy jarayonlar tahlilini tarkiblash mumkin. O‘tkazish davri bo‘yicha moliyaviy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil turlariga tarkiblanadi. Oldingi moliyaviy tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida olingan moliyaviy jarayonlar bo‘yicha shart- sharoitlarni bilish bilan bog‘lanadi (masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning to‘lov layoqatini baholash).
- teran moliyaviy tahlilni o‘tkazishda axborotlarning keng doirasidan foydalanish imkoniyatining yuqoriligi; - tahlilni o‘tkazish bo‘yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq reglamentlari (tartiblari) belgilanmagan usullardan foydalanish imkoniyatlari; - aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy tahlilni o‘tkazish imkoniyati mavjudligi; - boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil etilishi. Moliyaviy tahlil mazmuni bo‘yicha to‘liq moliyaviy tahlil va tematik moliyaviy tahlil turlariga ajratiladi. To‘liq moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida jihatlarini va akspektlarini o‘rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil predmetiga: aktivlardan samarali foydalanish, aktivlarni moliyalashtirishda alohida manbalardan optimal foydalanish darajasi, to‘lov layoqati va moliyaviy barqarorlik holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi masalalarni kiritish mumkin. Moliyaviy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to‘liq (bir butunlikdagi) moliyaviy tahlili, alohida bo‘limlar va birliklar moliyaviy holatining tahlili (iqtisodiy javobgarlik markazlari bo‘yicha) hamda alohida moliyaviy jarayonlar tahlilini tarkiblash mumkin. O‘tkazish davri bo‘yicha moliyaviy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil turlariga tarkiblanadi. Oldingi moliyaviy tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida olingan moliyaviy jarayonlar bo‘yicha shart- sharoitlarni bilish bilan bog‘lanadi (masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning to‘lov layoqatini baholash).
Joriy (operativ) moliyaviy tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta’sir etish yuzasidan o‘tkaziladigan tahlil turidir. Istiqbolli moliyaviy tahlil – amaldagi holatni o‘rganish asosida moliyaviy holat va uning alohida birliklari bo‘yicha kelajakdagi o‘zgarishlarning kutilishlarini baholab beruvchi tahlil turidir. Moliyaviy tahlilni tashkil etish bosqichlarini iqtisodiy tahlil va uning tarkibiy qismlariga nisbatan yagona asosda birday belgilash to‘g‘ri, lekin aynan moliyaviy tahlil yuzasidan uni quyidagi ketma- ketlikda o‘tkazish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. 1. Moliyaviy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish; 2. Moliyaviy tahlil yuzasidan ma’lumotlar bazasini to‘plash; 3. Moliyaviy tahlilni bevosita o‘tkazish bosqichi; 4. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi; 5. Qarorlar tayyorlash bosqichi; 6. Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi. Iqtisodiy tahlilni yoki moliyaviy tahlilni tashkil etishdagi yondashuvlar turlicha bo‘lganligi bilan ularning mazmuni albatta bitta jihatga ya’ni tahlilni sifatli va foydali o‘tkazishga qaratilgan. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda albatta har bitta tarmoqning va sohaning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Jumladan, xo‘jalik subyektlarining faoliyat turlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Farqlanish nafaqat ularning faoliyat turida‚ balki mulkiy shaklida, kapitalda qatnashishi, mulkiy taqsimotida, ko‘lamida ham mavjud. Moliyaviy hisobotlar bir xil shakl va mazmunni ifoda etgani bilan ularning qatorlari, qatorlarning shakllanish tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Joriy (operativ) moliyaviy tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta’sir etish yuzasidan o‘tkaziladigan tahlil turidir. Istiqbolli moliyaviy tahlil – amaldagi holatni o‘rganish asosida moliyaviy holat va uning alohida birliklari bo‘yicha kelajakdagi o‘zgarishlarning kutilishlarini baholab beruvchi tahlil turidir. Moliyaviy tahlilni tashkil etish bosqichlarini iqtisodiy tahlil va uning tarkibiy qismlariga nisbatan yagona asosda birday belgilash to‘g‘ri, lekin aynan moliyaviy tahlil yuzasidan uni quyidagi ketma- ketlikda o‘tkazish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. 1. Moliyaviy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish; 2. Moliyaviy tahlil yuzasidan ma’lumotlar bazasini to‘plash; 3. Moliyaviy tahlilni bevosita o‘tkazish bosqichi; 4. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi; 5. Qarorlar tayyorlash bosqichi; 6. Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi. Iqtisodiy tahlilni yoki moliyaviy tahlilni tashkil etishdagi yondashuvlar turlicha bo‘lganligi bilan ularning mazmuni albatta bitta jihatga ya’ni tahlilni sifatli va foydali o‘tkazishga qaratilgan. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda albatta har bitta tarmoqning va sohaning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Jumladan, xo‘jalik subyektlarining faoliyat turlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Farqlanish nafaqat ularning faoliyat turida‚ balki mulkiy shaklida, kapitalda qatnashishi, mulkiy taqsimotida, ko‘lamida ham mavjud. Moliyaviy hisobotlar bir xil shakl va mazmunni ifoda etgani bilan ularning qatorlari, qatorlarning shakllanish tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Moliyaviy holat va natijaviylikni baholashda bu jihatlarni farqlanishi muhim o‘rin tutmasa ham, aslida masalaning yechimi uning quyi bo‘g‘iniga, faoliyatning turiga, xususiyatiga, taqsimotning shakliga, mulkiy va moliyaviy munosabatlarga borib taqaladi. Iqtisodiyotning u yoki bu tarmog‘i yagona maqsadda birlashsa ham, boshqa munosabatlarda tubdan farq qiladi. Bu jihat farqlanishlar albatta moliyaviy tahlilda hisobga olinishi lozim. Axborotlar bazasida ham farqlanishni kuzatish mumkin. Masalan kichik biznes subyektlari soddalashtirilgan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va yuritadilar, yirik biznes subyektlari esa umumbelgilangan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va taqdim etadilar. Shu bilan birgalikda ularning soni va mazmunida, auditorlik xulosalarining olinishida ham farqlanishlar kuzatiladi. Moliyaviy hisobotlarga auditorlik xulosalarining olinishida ham majburiy va majburiy bo‘lmagan tarkibini guruhlash mumkin. Moliyaviy tahlil bosqichlari. Moliyaviy tahlil o‘tkazish metodikasi quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Moliyaviy holat va natijaviylikni baholashda bu jihatlarni farqlanishi muhim o‘rin tutmasa ham, aslida masalaning yechimi uning quyi bo‘g‘iniga, faoliyatning turiga, xususiyatiga, taqsimotning shakliga, mulkiy va moliyaviy munosabatlarga borib taqaladi. Iqtisodiyotning u yoki bu tarmog‘i yagona maqsadda birlashsa ham, boshqa munosabatlarda tubdan farq qiladi. Bu jihat farqlanishlar albatta moliyaviy tahlilda hisobga olinishi lozim. Axborotlar bazasida ham farqlanishni kuzatish mumkin. Masalan kichik biznes subyektlari soddalashtirilgan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va yuritadilar, yirik biznes subyektlari esa umumbelgilangan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va taqdim etadilar. Shu bilan birgalikda ularning soni va mazmunida, auditorlik xulosalarining olinishida ham farqlanishlar kuzatiladi. Moliyaviy hisobotlarga auditorlik xulosalarining olinishida ham majburiy va majburiy bo‘lmagan tarkibini guruhlash mumkin. Moliyaviy tahlil bosqichlari. Moliyaviy tahlil o‘tkazish metodikasi quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. Dastlabki baholash. Dastlabki baholashda axborotlar ishonchligini baholashni, moliyaviy hisobotlarni o‘qish va uning muhim ko‘rsatkichlar tizimini baholashni, aylanma mablag‘lar va uzoq muddatli aktivlar, o‘z va qarz mablag‘lari bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar tizimini mutlaq ifodasi bilan chuqur tahlil etish orqali aniq xulosalarni shakllantirish nazarda tutiladi. 2. Ekspress-tahlil. Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash asosida korxonaning joriy va istiqbolli to‘lovga qobilligini, ish va bozor aktivligini o‘rganish asosida korxonaning moliyaviy ahvoliga baho berishni anglatadi. Ekspress-tahlilning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati, rivojlanish dinamikasini operativ, vizual baholashdan iborat. Ekspress-tahlilni amalga oshirish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: - rasmiy xususiyatlarga ko‘ra hisobotni ko‘rish; - auditor xulosasi bilan tanishish; - korxona hisob siyosati bilan tanishish; - hisobotdagi “og‘riqli”(muammoli) bandlarni aniqlash va ularni dinamik baholash; - asosiy ko‘rsatkichlar bilan tanishish; - tushuntirish xatini o‘qish; - haqqoniy balans ma’lumotlari asosida mulkiy va moliyaviy holatni baholash; - tahlil natijalari bo‘yicha xulosalarni shakllantirish. Ekspress-tahlilda quyidagi muhim o‘zgarishlarga ahamiyat qaratiladi: davr oxiriga balans jamining davr boshiga nisbatan o‘sishiga; aylanma aktivlarning o‘sishi uzoq muddatli aktivlarning o‘sishidan yuqori bo‘lishiga; xususiy kapitalning qarz kapitalidan ortiq bo‘lishiga; xususiy kapitalning o‘sishi qarz kapitalining o‘sishidan yuqori bo‘lishiga; debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining o‘sishi bir xilda bo‘lishiga; aylanma aktivlarda o‘z mablag‘lari hissasi yuqori bo‘lishiga; qoplanmagan zarar qatori bo‘lmasligiga va h.k.
1. Dastlabki baholash. Dastlabki baholashda axborotlar ishonchligini baholashni, moliyaviy hisobotlarni o‘qish va uning muhim ko‘rsatkichlar tizimini baholashni, aylanma mablag‘lar va uzoq muddatli aktivlar, o‘z va qarz mablag‘lari bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar tizimini mutlaq ifodasi bilan chuqur tahlil etish orqali aniq xulosalarni shakllantirish nazarda tutiladi. 2. Ekspress-tahlil. Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash asosida korxonaning joriy va istiqbolli to‘lovga qobilligini, ish va bozor aktivligini o‘rganish asosida korxonaning moliyaviy ahvoliga baho berishni anglatadi. Ekspress-tahlilning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati, rivojlanish dinamikasini operativ, vizual baholashdan iborat. Ekspress-tahlilni amalga oshirish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: - rasmiy xususiyatlarga ko‘ra hisobotni ko‘rish; - auditor xulosasi bilan tanishish; - korxona hisob siyosati bilan tanishish; - hisobotdagi “og‘riqli”(muammoli) bandlarni aniqlash va ularni dinamik baholash; - asosiy ko‘rsatkichlar bilan tanishish; - tushuntirish xatini o‘qish; - haqqoniy balans ma’lumotlari asosida mulkiy va moliyaviy holatni baholash; - tahlil natijalari bo‘yicha xulosalarni shakllantirish. Ekspress-tahlilda quyidagi muhim o‘zgarishlarga ahamiyat qaratiladi: davr oxiriga balans jamining davr boshiga nisbatan o‘sishiga; aylanma aktivlarning o‘sishi uzoq muddatli aktivlarning o‘sishidan yuqori bo‘lishiga; xususiy kapitalning qarz kapitalidan ortiq bo‘lishiga; xususiy kapitalning o‘sishi qarz kapitalining o‘sishidan yuqori bo‘lishiga; debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining o‘sishi bir xilda bo‘lishiga; aylanma aktivlarda o‘z mablag‘lari hissasi yuqori bo‘lishiga; qoplanmagan zarar qatori bo‘lmasligiga va h.k.
3. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlil. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy vazifasi – qaysi mahsulot turlari, qaysi xarajat turlari, qaysi javobgarlik markazlari tufayli o‘zgarishlar yuzaga kelganligini va bu borada rahbarlar qanday yo‘l tutishi lozimligiga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi – xo‘jalik yurituvchi subyektining joriy davrdagi natijalarini, ularning kelgusidagi kutilishlarini, moliyaviy holatini keng qamrovli tavsiflashga, baholashga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagilarga qaratilgan: - xo‘jalik subyektining iqtisodiy va moliyaviy holatini baholash; - xo‘jalik subyektining iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil etish; - mulkiy holatini baholash (analitik balansni tuzish, balansning vertikal tahlili, balansning gorizontal tahlili, mulkiy holatdagi sifat o‘zgarishlari tahlili); - moliyaviy holatni baholash (likvidlik va to‘lovga layoqatlilikni baholash, moliyaviy barqarorlikni baholash); - moliyaviy xo‘jalik faoliyati natijaviyligini baholash (ish aktivligi, foyda va rentabellikni baholash, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi holatini baholash)ni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy tahlilni quyidagi bosqichlardan iborat algoritmini belgilash mumkin: - tahlil uchun zarur bo‘lgan axborotlarni yig‘ish; - axborotlarni qayta ishlash, ko‘rsatkichlarni tanlash va ularni tahliliyligini ta’minlash; - moliyaviy hisobotlarning gorizontal, vertikal, trend tahlilini o‘tkazish; - moliyaviy hisobotlar ko‘rsatkichlari asosida moliyaviy koeffitsiyentlarni hisob-kitob qilish, ularning qiyosiy tahlilini qilish, o‘zgarishlarni omilli tahlilini amalga oshirish;
3. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlil. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy vazifasi – qaysi mahsulot turlari, qaysi xarajat turlari, qaysi javobgarlik markazlari tufayli o‘zgarishlar yuzaga kelganligini va bu borada rahbarlar qanday yo‘l tutishi lozimligiga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi – xo‘jalik yurituvchi subyektining joriy davrdagi natijalarini, ularning kelgusidagi kutilishlarini, moliyaviy holatini keng qamrovli tavsiflashga, baholashga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagilarga qaratilgan: - xo‘jalik subyektining iqtisodiy va moliyaviy holatini baholash; - xo‘jalik subyektining iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil etish; - mulkiy holatini baholash (analitik balansni tuzish, balansning vertikal tahlili, balansning gorizontal tahlili, mulkiy holatdagi sifat o‘zgarishlari tahlili); - moliyaviy holatni baholash (likvidlik va to‘lovga layoqatlilikni baholash, moliyaviy barqarorlikni baholash); - moliyaviy xo‘jalik faoliyati natijaviyligini baholash (ish aktivligi, foyda va rentabellikni baholash, qimmatli qog‘ozlar bozoridagi holatini baholash)ni o‘z ichiga oladi. Moliyaviy tahlilni quyidagi bosqichlardan iborat algoritmini belgilash mumkin: - tahlil uchun zarur bo‘lgan axborotlarni yig‘ish; - axborotlarni qayta ishlash, ko‘rsatkichlarni tanlash va ularni tahliliyligini ta’minlash; - moliyaviy hisobotlarning gorizontal, vertikal, trend tahlilini o‘tkazish; - moliyaviy hisobotlar ko‘rsatkichlari asosida moliyaviy koeffitsiyentlarni hisob-kitob qilish, ularning qiyosiy tahlilini qilish, o‘zgarishlarni omilli tahlilini amalga oshirish;