P A G E MOLIYAVIY TAHLILNING TURLARI SHAKLLARI VA ULARNING BOSHQARISHDAGI ROLI M U N D A R I J A Kirish I. BOB. MOLIYAVIY TAHLIL TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA 1.1. Moliyaviy tahlil to‘g‘risida tushuncha, uning metodi va usullari 1.2. Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan oddiy-an’anaviy usullar va ularni turli modellarda qo‘llanilishi II. BOB. MOLIYAVIY TAHLILNING IQTISODIY-MATEMATIK USULLARI 2.1. Moliyaviy tahlilning iqtisodiy-matematik usullari va ularni qo‘llashning o‘ziga xos jihatlari 2.2. Logarifmlash usuli Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati P A G E Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda global iqtisodiy sharoitlarning murakkablashishi, raqobatning kuchayishi va iqtisodiy xatarlarning ortishi korxonalar uchun moliyaviy barqarorlik va samaradorlikka bo‘lgan talabni oshirmoqda. Moliya tahlili esa bu borada muhim vosita bo‘lib, korxonaning moliyaviy holatini chuqur o‘rganish, moliyaviy qarorlarni asoslash va kelajak uchun ishonchli prognozlar tuzish imkonini beradi. Shuningdek, moliya tahlili korxona boshqaruviga aniq ma'lumotlar asosida qarorlar qabul qilishda yordam beradi, bu esa o‘z navbatida rentabellikni oshirish va xatarlarni minimallashtirishga xizmat qiladi. Moliya tahlilining turli shakllari va uslublari korxonaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, moliyaviy jarayonlarni chuqurroq tahlil qilish va samaradorlikni oshirish imkoniyatini beradi. Ayniqsa, bu tahlil shakllari moliyaviy boshqaruvda mol-mulkdan to‘g‘ri foydalanish, qarz mablag‘larini optimallashtirish va investitsion qarorlarni asoslash uchun zarur bo‘lgan tahliliy asosni yaratadi. Shu sababli, moliya tahlilining turlari va shakllari orqali korxonalar barqaror va samarali faoliyat yuritish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mazkur mavzuni o‘rganishning dolzarbligi, moliya tahlilining korxonalar boshqaruvidagi strategik ahamiyatiga va ularning moliyaviy salohiyatini oshirishdagi roliga bog‘liq bo‘lib, bu korxonalarni barqarorlikka va uzoq muddatli rivojlanishga olib keladi. Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — moliya tahlilining turli turlari va shakllarini o‘rganish orqali ularning korxona boshqaruvidagi rolini va samaradorligini aniqlashdir. Bu orqali korxonalarda moliyaviy holatni baholash, mavjud resurslardan samarali foydalanish, moliyaviy xatarlarni boshqarish va uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlash uchun qanday tahliliy uslublar qo‘llanilishini tushunishdir. Shuningdek, ishning maqsadlaridan biri — moliya tahlilining turli yondashuvlarini tadqiq qilish va ularni korxona faoliyatiga qo‘llash natijasida samaradorlikni oshirishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqishdir. Bu maqsadga erishish uchun korxona misolida amaliy tahlillar olib borish va tahlil natijalariga P A G E asoslanib, boshqaruv qarorlarini yaxshilash imkoniyatlarini o‘rganish rejalashtirilgan. Kurs ishining manbalari. Mazkur kurs ishining manbalari moliya tahlili va boshqaruv nazariyasiga oid ilmiy adabiyotlar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar,  Ilmiy adabiyotlar va darsliklar: Moliya tahlili, iqtisodiy tahlil, moliyaviy boshqaruv va korporativ moliya bo‘yicha fundamental darsliklar va asoslarni beradi.  Mahalliy va xorijiy maqolalar: Moliya tahlilining turlari, metodlari va amaliy qo‘llanilishiga bag‘ishlangan ilmiy maqolalar va izlanishlar. Xususan, tahlil metodlarini rivojlantirish va yangilash bo‘yicha yangi yondashuvlar haqida ma’lumot beruvchi maqolalar.  Korxona moliyaviy hisobotlari: Amaliy qismda tanlangan korxonalar uchun moliyaviy hisobotlar va balanslarni tahlil qilish orqali ish uchun zaruriy amaliy dalillar keltiriladi.  Internet manbalari: Xalqaro moliya tahlili standartlari, yangi moliyaviy ko‘rsatkichlar va uslublar haqida ma’lumot beruvchi ishonchli internet manbalar, jumladan, moliya va boshqaruv sohasidagi yetakchi tashkilotlarning saytlaridan olingan yangiliklar va hisobotlar.  Davlat statistika qo‘mitasi va iqtisodiy tadqiqot institutlari ma’lumotlari: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi va boshqa iqtisodiy tadqiqot markazlarining iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlari, ular bo‘yicha statistik tahlillar. Bu manbalar kurs ishida to‘g‘ri ilmiy yondashuvni ta’minlash, nazariy va amaliy asoslarni birlashtirish, shuningdek, aniq va ishonchli ma'lumotlar asosida xulosalar chiqarish imkonini beradi. P A G E Kurs ishining ob'ekti. Korxona moliyaviy holatini baholash va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida qo‘llaniladigan moliya tahlili usullari va yondashuvlari hisoblanadi. Ishda moliya tahlilining turli shakllari va turlari (gorizontal, vertikal, ko‘rsatkichlar asosidagi tahlil va boshqalar) o‘rganiladi va ular qanday qilib korxonaning moliyaviy barqarorligi, rentabelligi, likvidligi va umumiy samaradorligini oshirishda qo‘llanilishi tahlil qilinadi. Amaliy qismda ma’lum bir korxona yoki tashkilotning moliyaviy hisobotlari va ko‘rsatkichlari asosida moliyaviy tahlil uslublarini qo‘llash orqali tahlil jarayonining real vaziyatlarga qanday ta’sir qilishi o‘rganiladi. Bu usul korxonaning moliyaviy faoliyatini yaxshilash va boshqaruv samaradorligini oshirish uchun imkoniyatlar yaratadi. I BOB. MOLIYAVIY TAHLIL TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA Respublikamiz iqtisodiyotidagi tub o'zgarishlari albatta xukumatimiz tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy isloxotlarning natijasi deyish mumkin. Bu o'zgarishlarni nafaqat Iqtisodiy, umowy, siyosiy sohada halki xayotimizning barcha jabhalarda ko'rish mumkin Ana shu qatorda bu iqtisodiy isloxotlarga va ular ta'siridagi o'zgarishlarga alohida ahamiyat qaratishni lozim topdik. Uning Davlatimizning bozor iqtisodiyotiga o'tishdagi tamoyillardan biri sifatida qaralishi ham bejiz emas. Bugungi kunda korxona va tashkilotlarga berilgan imkoniyatlar, ularning o'z maqsadlariga erishishdagi har qanday suniy to'siqlarni bartaraf etilishi, erkinlik va mustaqillikni qaror topishi, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatini yo'lga qo'yish va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Korxona va tashkilotlar xo'jalik faoliyatini tashkil etish va boshqarishda muhim dastak hisoblangan iqtisodiy tahlilning roli ham oshib bormoqda. Buni nimalarda ko'rish mumkin? Bugungi iqtisodiyot, rejali iqtisodiyot davridan farqli ravishda tahlilchilar oldiga bir qadar murakkab vazifalarni qo'ymoqda. Ta'minot P A G E jarayonidan tortib korxona moliyaviy holatiga qadar bo'lgan kompleks jarayon qat'iy rejalashtirilgan bir sharoitda tahlilni mazmunini faqat uning o'zgarishlarini va o'zgarish sabablarini o'rganishdangina iborat deyish mumkin. Uning bugungi mazmunini esa quyidagicha izohlash mumkin. Iqtisodiy tahlil korxona xo'jalik moliya faoliyatidagi ro'y bergan, ro'y berayotgan va ro'y beradigan barcha jarayonlarni ularning samaradorligi va natijaviyligini ichki va tashki omillar ta'sirida axborotlarda ifodalangan ko'rsatkichlar tizimidan foydalangan holda davriy o'rganish tashkil etadi. Ya'ni bunda, rejaga nisbatan o'zgarishlar va o'zgarish sabablarini o'rganish tahlilni vazifalar qatorida bir bo'g'inni tashkil etadi halos. Iqtisodiy jarayon boshlangunga qadar, ya'ni korxona o'z faoliyatini boshlashdan oldingi bozorni o'rganish marketing tadqiqotlarini olib borishi, raghatchi va xamkorlar, ishni tashkil etish joyi, o'rnini belgilash kabi masalalar ham tahlil ob'ekti hisoblanadi. Iqtisodiy tahlilning ob'ekti va uning ko'lami, sub'ektlari va ularning manfaatlari, mazmuni va vazifalari o'zgardi, uslubiy asosi takomillashdi, tashkiliy asosiy qayta qurildi, nazariy asosi boyitildi, xuquqiy asosi qurilmoqda. Bu o'zgarishlar albatta uni yangi asosda turish zaruriyatini yuzaga chiqarmoqda Iqtisodiy tahlilni boshqaruvning muxim dastagi sifatidagi roli tobora oshib bormoqda Boshqaruvning barcha bo'g'inlarida uning axbarot manbalariga talab kuchaymoqda Iqtisodiy tahlilni boshqaruv va moliyaviy tahlil qismiga bo'linishi ham uning takomillashuvidagi bir ko'rinishdir. Iqtisodiy tahlilni moliyaviy qismiga bag'ishlangan ushbu o'quv qo'llanmada moliyaviy tahlilni ob'ekti, sub'ektlari, magsadi, mazmuni va vazifalari aniq ochib berilgan. Moliyaviy tahlilni axborot manbalar va ularga qo'yiladigan talablar, moliyaviy hisobot shakllarini o'qish, gorizontal va vertikal tahlil etish, trend va asos tahlili, moliyaviy koefitsentlar va omalli tahlil etish, daromad-xarajat-natija aloqadorligi va uning tahlil etishni uslubiy asoslari, firma va kompaniyalarning P A G E bozor va ish faolligini tahlil etish, kreditga qobillik va to'lov layoqatini tahlili, investitsion faoliyat tahlili kabi masalalar amaliy asosda bayon etilgan. O‘zbekiston Respublikasida jamiyat taraqqiyotining barcha jabhalarida, eng avvalo iqtisodiy sohada islohotlarni yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirish borasida aniq dastur ishlab chiqilgan. Bu, Respublika iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan barcha soha korxonalarining foyda ko‘rish maqsadida, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishi yoki xizmat ko‘rsatishini talab etadi. Bu, o‘z navbatida, xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini, unda sodir bo‘ladigan iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlarni va munosabatlarni muntazam ravishda tahlil qilib borishni taqozo etadi. Respublikaning iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishishida muhim omil, ishlab chiqarish hajmining o‘sishi, pul qadrsizlanishini pasaytirish, eksport hajmini oshirish va boshqa shu kabi makroiqtisodiy o‘sishni ta’minlash bilan birga mamlakatda faoliyat yuritayotgan har bir korxona, firma, kompaniyalarni xo‘jalik subyektlari sifatida rivojlantirishni taqozo etadi. Korxona, firma va kompaniyalarning iqtisodiy mustaqil hamda moliyaviy barqaror faoliyat ko‘rsatishlarida ularni oqilona boshqarish, hisob-kitob yuritilishini bozor iqtisodiyoti talablariga moslash, moliyaviy menejment ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, bor moddiy, moliyaviy va mehnat boyliklaridan samarali foydalangan holda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishni tashkil etish, natijada yuqori foyda olib, davlat budjeti oldidagi majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarish, rezervlar tashkil etish eng dolzarb vazifalardan sanaladi. Shu bois, bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish har birimizdan buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit haqida ma’lum bilimga ega bo‘lishimizni talab etadi. Tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyati hisobkitoblarning puxtaligiga, pul oqimlarining oqilona boshqarilishiga, moliyaviy masalalardagi qarorlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida qabul qilinishiga hamda moliyaviy tahlilning sifatli tashkil etilishiga uzviy bog‘liqdir. Ayniqsa, bozorni to‘g‘ri o‘rganishda, hamkorlarning moliyaviy ishonchliligini bilishda, o‘zaro hisob-kitob ishlarida yutqazib qo‘ymaslik va P A G E boyliklardan o‘rinli foydalana olishda kompleks iqtisodiy tahlilning natijalariga asoslanib boshqaruv qarorlarini belgilash, foyda olishning zaruriy sharti ekanligi tajribada bir necha bor isbotlangan. Iqtisodiy tahlil boshqaruvning bir funksiyasi sifatida mavjud axborotlarga tayanadi, ammo axborotlar hali hech narsani hal qilmaydi. 2.1. Moliyaviy tahlil to‘g‘risida tushuncha, uning metodi va usullari Moliyaviy tahlil — korxona yoki tashkilotning moliyaviy holatini baholash, samaradorligini aniqlash va moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni tahlil qilish jarayonidir. Bu tahlil orqali korxonaning moliyaviy barqarorligi, rentabellik darajasi, likvidligi va xatarlari o‘rganiladi. Moliyaviy tahlil orqali mavjud moliyaviy resurslardan qanday foydalanilayotgani, qarz va investitsiyalarning rentabelligi, moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘sish va rivojlanish dinamikasi aniqlanadi. Moliyaviy tahlil metodlari Moliyaviy tahlil bir necha asosiy metodlarga ega bo‘lib, har biri korxonaning moliyaviy holatini turli nuqtai nazardan baholash imkonini beradi:  Gorizontal tahlil – bu usulda moliyaviy hisobotdagi ko‘rsatkichlar ma’lum vaqt oralig‘ida (o‘tgan va joriy davrlar o‘rtasida) taqqoslanadi. Bu dinamik o‘zgarishlarni aniqlashga va ko‘rsatkichlarning o‘sish yoki pasayish tendensiyalarini baholashga yordam beradi.  Vertikal tahlil – bu usulda har bir hisobot elementi umumiy miqdorga nisbatan foizda ifodalanadi, bu esa hisobotning tarkibini aniqlash va xarajatlar va daromadlarning ichki tuzilishini ko‘rish imkonini beradi.  Trend tahlili – bu usul bir necha yillik davr uchun ma’lumotlarni taqqoslash orqali ko‘rsatkichlarning o‘sish yoki pasayish tendensiyalarini aniqlaydi. P A G E iy ko‘rsatkichlar tahlili – bu usulda moliyaviy ko‘rsatkichlar nisbatlarda Moliyaviy tahlilda turli usullar qo‘llaniladi, ulardan asosiylari quyidagilardir: – moliyaviy hisobot elementlarini o‘zaro bog‘liqliklar orqali tahlil qilishni nazarda tutadi. Bu usul orqali moliyaviy jarayonlar va natijalar o‘rtasidagi – statistik ko‘rsatkichlar va matematik modellashtirish yordamida moliyaviy ko‘rsatkichlarni hisoblash va ularning dinamikasini tahlil qilish uchun qo‘llaniladi.  Ko‘rsatkichlar usuli – bu usul orqali korxonaning moliyaviy salohiyatini o‘lchaydigan nisbiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi va ularni tahlil qilish orqali korxonaning rentabellik, likvidlik va moliyaviy barqarorligi o‘rganiladi. Moliyaviy tahlil usullari va metodlari korxonaning moliyaviy holatini har tomonlama o‘rganish, qaror qabul qilishda chuqur tahliliy asos yaratish va moliyaviy M o l i y a v i y t a h l Moliyaviy tahlilning metodlari orasida gorizontal, vertikal, trend va nisbiy ko‘rsatkichlar tahlili asosiy o‘rin tutadi. Gorizontal tahlilda ko‘rsatkichlar ma’lum vaqt oralig‘ida taqqoslanib, o‘zgarish dinamikasi aniqlanadi. Vertikal tahlilda har bir ko‘rsatkich umumiy miqdorga nisbatan foizda hisoblanib, moliyaviy hisobotning ichki tuzilishi o‘rganiladi. Trend tahlili bir necha yillik ko‘rsatkichlarni taqqoslab, ular o‘zgarishining barqarorlik darajasini baholashga xizmat qiladi. Nisbiy ko‘rsatkichlar tahlilida moliyaviy ko‘rsatkichlar nisbatda ifodalanib, ular orqali P A G E korxonaning rentabellik, likvidlik, qarzdorlik kabi asosiy moliyaviy xususiyatlari aniqlanadi. Moliyaviy tahlilning usullari esa korxonaning moliyaviy jarayonlarini chuqurroq o‘rganishga yo‘naltirilgan. Tahliliy usulda moliyaviy hisobotlarning o‘zaro bog‘liqliklari tahlil qilinadi va korxona faoliyatining samaradorligi baholanadi. Statistik usulda statistik ko‘rsatkichlar va matematik modellar orqali moliyaviy jarayonlar tahlil qilinadi. Ko‘rsatkichlar usuli esa moliyaviy ko‘rsatkichlarni hisoblash va ular asosida korxonaning moliyaviy ahvolini chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi. Moliyaviy tahlilning turli metod va usullari korxonaning moliyaviy holatini baholash, samaradorlikni oshirish va xatarlardan himoya qilish uchun asos yaratadi. Shu bilan birga, moliyaviy tahlil boshqaruvga aniqlik kiritib, resurslardan samarali foydalanish va korxonaning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Moliyaviy tahlil korxonaning moliyaviy faoliyatini keng ko‘lamda baholash, moliyaviy natijalarni chuqur tahlil qilish va qaror qabul qilish jarayonini takomillashtirish maqsadida amalga oshiriladi. U ko‘rsatkichlarning o‘zgarish dinamikasini, moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini va ularning oqibatlarini batafsil o‘rganishga imkon beradi. Moliyaviy tahlil jarayonida olingan natijalar korxona boshqaruviga qarorlarni aniq asoslab qabul qilish, xatarlarga tayyor turish va bozor o‘zgarishlariga moslashishga xizmat qiladi. 1.2.Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan oddiy-an’anaviy usullar va ularni turli modellarda qo‘llanilishi. Moliyaviy tahlilda qo‘llaniladigan oddiy, an’anaviy usullar korxonaning moliyaviy holatini baholashda, moliyaviy jarayonlarni samarali boshqarishda, va maqsadli qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu usullar korxonaning P A G E iqtisodiy holatini soddalashtirilgan ko‘rsatkichlar orqali baholashga yordam beradi. Ularning asosiy turlari va turli modellardagi qo‘llanilishiga quyidagilar kiradi: 1. Gorizontal tahlil (vaqtinchalik tahlil) Gorizontal tahlil vaqt o‘tishi bilan korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlarni kuzatishga asoslangan. Bu usul yordamida moliyaviy hisobotlarning o‘tgan davrlar ko‘rsatkichlari bilan joriy ko‘rsatkichlari solishtiriladi. Modellarda qo‘llanilishi: Gorizontal tahlil strategik rejalashtirish va prognoz modellarida keng qo‘llaniladi. O‘tgan davr ko‘rsatkichlarini tahlil qilib, korxonaning kelajakdagi tendensiyalarini aniqlash imkonini beradi. 2. Vertikal tahlil (strukturaviy tahlil) Vertikal tahlil hisobotdagi har bir elementni umumiy miqdorga nisbatan foizda ifodalab, har bir ko‘rsatkichning tarkibini baholash imkonini beradi. Bu usul orqali moliyaviy hisobotlarning strukturasi o‘rganiladi. Modellarda qo‘llanilishi: Ushbu usul moliyaviy ko‘rsatkichlar modeli va balans tahlili modelida qo‘llaniladi. U kompaniyaning ichki tuzilishini tushunish, daromad va xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ko‘rish uchun ishlatiladi. 3. Trend tahlili (dinamik tahlil) Trend tahlili ma’lum bir davr davomida moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘sish yoki pasayish tendensiyalarini aniqlashga yordam beradi. Bu usul ko‘rsatkichlarning tarixiy o‘zgarishlarini o‘rganish orqali korxonaning kelajakdagi holatini prognozlash uchun ishlatiladi. Modellarda qo‘llanilishi: Trend tahlili uzoq muddatli strategik modellar, iqtisodiy prognozlash va investitsion modellar uchun ishlatiladi. Ma’lum davr mobaynida tahlil qilingan ma’lumotlar korxonaning rivojlanish istiqbollarini belgilashga yordam beradi. 4. Nisbiy ko‘rsatkichlar tahlili (moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili) Bu usul korxonaning moliyaviy salohiyatini nisbiy ko‘rsatkichlar orqali baholashni nazarda tutadi. Moliyaviy koeffitsiyentlar korxonaning likvidlik, rentabellik, qarzdorlik va faoliyat samaradorligini o‘lchaydi. Modellarda qo‘llanilishi: Bu usul kapital P A G E tuzilmasi modellarida, likvidlik va rentabellik modellarida keng qo‘llaniladi. Masalan, qarzdorlik koeffitsiyenti moliyaviy xatarlarni aniqlashda yordam beradi, likvidlik koeffitsiyentlari esa korxonaning to‘lov qobiliyatini baholaydi. 5. Qiyosiy tahlil (bench-marking) Qiyosiy tahlilda korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlari boshqa kompaniyalar yoki sanoat standartlari bilan solishtiriladi. Bu usul orqali kompaniyaning bozordagi o‘rni va raqobatbardoshlik darajasini baholash imkonini beradi. Modellarda qo‘llanilishi: Qiyosiy tahlil strategik raqobatbardoshlik modellarida va korxona rivojlanishining dinamikasini boshqa kompaniyalar bilan qiyoslash imkoniyatini yaratadigan sanoat modellarida qo‘llaniladi. 6. Indeks usuli Indeks usuli orqali ko‘rsatkichlarning o‘sishi yoki pasayishi miqdori o‘lchanadi. Bu usul ko‘rsatkichlarning nisbiy o‘zgarishini hisoblash orqali natijalarni umumiy indekslarga nisbatan tahlil qilish imkonini beradi. Modellarda qo‘llanilishi: Indeks usuli iqtisodiy holat va sharoitni tahlil qilish modellarida qo‘llaniladi. Bu usul bozorning o‘zgarishlar bilan qanday bog‘liq ekanini ko‘rsatib beradi va moliyaviy barqarorlikni baholashda yordam beradi. Oddiy va an’anaviy usullar, turli modellarda qo‘llanilib, moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish, rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash va moliyaviy qarorlarni asoslash uchun muhim tahliliy vositalar hisoblanadi. Bular orqali korxona boshqaruviga samarali strategik yo‘nalishlar va xatarlarga nisbatan tayyorlikni ta’minlashda yordam beriladi. II. BOB. MOLIYAVIY TAHLIL TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA 1.1. Moliyaviy tahlil to‘g‘risida tushuncha, uning metodi va usullari Kishilik jamiyatining vujudga kelishi insoniyat ongining takomil- lashib borishiga turtki bo‘ldi. Insoniyat ongining rivojlanishi natijasida borliqni o‘rganish borasida turli fikr va qarashlar paydo bo‘la boshlagan. Fikrlar shakllanib, takomillashib borishi natijasida ma’lum bir fanlarga asos solingan. Har qanday fanning vujudga kelishi uchun hayotiy zarurat tug‘ilishi lozim. P A G E Shu tufayli, fanning shakllanishi biror-bir shaxsning ijod mahsuli bo‘lib qolmasdan, balki obyektiv jarayonga tayanadi. Xo‘jalik faoliyatini Moliyaviy tahlil qilish fani ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan buxgalteriya hisobi va statistika kabi fanlar asosida vujudga kelgan, bu uchun esa obyektiv shart-sharoitlar yaratilgan. Buxgalteriya hisobi bo‘yicha birinchi asar XV asrda Reguzda paydo bo‘lgan. Bunga misol qilib Vendrikt Katrulinning 1458-yilda nashr qilingan «Savdo va xususiy savdogar» nomli kitobini keltirish mumkin. Buxgalteriya hisobiga bag‘ishlangan ikkinchi asar 1494-yilda Venet- siyada nashrdan chiqqan bu Luka Pacholinning «Schotlar va yozuvlar haqida»gi kitobidir. Ushbu kitoblarda buxgalteriya hisobining savdo va kredit operatsiyalari yoritilgan. Bu fan xo‘jalik yuritishda asosiy dastak sifatida hamon takomillashib va zamonaviylashib kelmoqda. Barcha fanlar qatori buxgalteriya hisobi ham o‘z tarixi davomida takomillashib, bir qancha boshqa fanlarning vujudga kelishi uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qildi, chunki, ishlab chiqarishning kon- sentratsiyalashuvi, korxonalarning yiriklashuvi, xo‘jalik faoliyatining kengayishi, iqtisodiy jarayonlarning murakkablashuvi hisob ishlarini takomillashtirish zaruratini tug‘dirdi. Shu bois, XVI-XVII asrlarda bux- galteriya hisobiga bag‘ishlangan kitoblar Gollandiya, Fransiya, Angliya kabi mamlakatlarda chop etildi. Natijada buxgalteriya Yer kurrasining bir qismida emas, balki barcha mamlakatlarda keng yoyila boshladi. Rossiyada buxgalteriya hisobiga bag‘ishlangan asarlar XVIII asrda paydo bo‘la boshlagan. Chet el adabiyotlari rus tiliga tarjima qilingan- dan so‘nggina, rus olimlari ham bu fanga bag‘ishlangan asarlarni chop etishga kirishganlar. Rus olimlarining buxgalteriya hisobiga bag‘ishlangan asarlari XIX asrda paydo bo‘la boshlagan. Bunga V.S. Nemchinovning 1840-yilda nashrdan chiqqan, ikki qismdan iborat «Hisob fani» asarini misol qilib keltirish mumkin. Bu kitobda savdo korxonalari hisobi tizimi batafsil yoritilgan. Shundan so‘ng, asta-sekinlik P A G E bilan buxgalteriya hisobining prinsiplari boshqa tarmoqlar bo‘yicha ham yozila boshlagan. 1861-yilda Klinchening «Qishloq xo‘jaligi buxgalteriyasi», 1863-yilda «Idora bo‘limi yo‘riqnomasi» kitoblari dunyoga kelgan. Bu asarlar safini F. V. Yezerskiy o‘zining «Uch tizimli buxgalteriya» (1870-yil), P.I. Reynbot «Fabrika schotchiligi» (1875-yil), A.V. Prokofyev «Ikkiyoqlama buxgalteriya kursi» (1884-yil) kitoblari bilan kengaytirgan. Shu davrdagi ishlab chiqarish taraqqiyoti iqtisodiy jarayonlarni to‘g‘ri va to‘liq hisobga olishni talab qiladi, ammo ishlab chiqarishning takomillashib borishi, korxonalar o‘rtasida erkin raqobatning vujudga kelishi, buxgalteriya ma’lumotlarini chuqurroq o‘rganishni va uni to‘g‘ri tushuntirish zaruratini tug‘diradi. Bu esa, o‘z navbatida, tahlil element- larining vujudga kelishini taqozo etdi, chunki «tijorat sirini» takomil- lashtirish borasidagi juda ko‘p savollarga buxgalteriya hisobi va statis- tika fani javob berishga qiynalib qolardi. Korxonalarni to‘g‘ri, oqilona boshqarish, uning moliyaviy holatini yaxshilash, raqobatbardoshlik quvvatini oshirish xo‘jalik faoliyatini chuqurroq o‘rganishni talab qildi. Bu esa buxgalteriya balansi va boshqa hisobotlarda ifodalangan ba’zi ko‘rsatkichlarga izoh berishni talab qildi, aynan shu hozirgi tahlil fanining vujudga kelishi uchun obyektiv asos bo‘lgan. Tahlilning elementlari birinchi marta 1880-yildan chiqa boshlagan «Счётoвoдствo» jurnalida paydo bo‘la boshlagan. Shunday qilib, tahlil- ning ba’zi elementlari mavjud bo‘lgan – «Balansshunoslik» fani paydo bo‘lgan. Fanning «Balansshunoslik» deb nomlanishiga esa asos bo‘lgan, chunki, o‘sha paytlarda xo‘jalik faoliyatining natijasi, asosan, buxgal- teriya balansida ifoda etilgan. Balans ma’lumotlariga korxonaning mab- lag‘i yoki ular manbayining ma’lum muddatda o‘zgarishi aniqlanadi, lekin shu o‘zgarishlar nima evaziga sodir bo‘layotganligi, ularga qaysi omillar ta’sir ko‘rsatayotganligi korxona egalari uchun muhim bo‘lib boradi, bu esa balansdagi ko‘rsatkichlarni batafsil tahlil qilish zaruratini vujudga keltiradi. Jamiyatda ishlab chiqarish taraqqiyotni rivojlantirish bilan bir qatorda P A G E iqtisodiy krizislar va raqobatni ham vujudga keltirdi. Bu borada mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov quyidagi fikrlarni bayon etgan: «...davom etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini va uning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini e’tiborga olgan holda, bank-moliya tizimining barqarorligini ta’minlash muhim ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda. 2010-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng muhim maqsadi va asosiy ustuvor vazifasi – bu islohotlarni davom ettirish va chuqur- lashtirish, mamlakatimizni yangilash va modernizatsiya qilish, 2009- 2012-yillarga mo‘ljallangan. «Inqirozga qarshi choralar dasturi» ni so‘z- siz bajarish va shu asosda iqtisodiy rivojlanishning yuqori va barqaror sur’atlarini, samaradorligini hamda makroiqtisodiy muvozanatni ta’min- lashdan iboratdir».1 Bunday sharoitda har bir korxona faoliyatining moliyaviy barqa- rorligi, undagi «tijorat siri» muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sharoitda buxgalteriya balansi ma’lumotlari yetarli bo‘lmay qoladi. Buxgalteriya balansi bilan birgalikda boshqa ko‘rsatkichlarni ifodalaydigan hisobotlar ham vujudga kela boshladi va tahlilning ko‘lami kengaydi. Shu vaqtgacha faqat buxgalteriya balansi tahlil qilingan bo‘lsa, endi unga boshqa hisobotlar tahlili ham qo‘shilib «hisobot tahlili» vujudga keldi. Shu tarzda tahlil shakllanib, rivojlanib bordi va mustaqil fan sifatida shakl topdi. Moliyaviy tahlil fani mustaqil fan sifatida shakllangunga qadar o‘ziga xos bir qancha nomlarga ega bo‘ldi. Moliyaviy tahlilning vujudga kelishi tarixi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlar, uning fan sifatida shakllanishi va nomining ham takomillashib borganligidan dalolat beradi. Shu yo‘l bilan Moliyaviy tahlil shakllandi va mustaqil fanga aylandi. Tahlil fani rivojlangunga qadar bir qancha evolutsion yo‘llarni bosib o‘tdi. Mazkur evolutsion yo‘l orqali tahlil fani bugungi kungi holatga keldi. Ushbu fan o‘zining evolutsion rivojlanish yo‘li davomida bir qancha nomlar bilan atalgan. Dastavval, xo‘jalik subyektlarining, asosan, balans ma’lumot- larini tahlil etish maqsadiga qaratilganligi bois, tahlil fani «Balans- shunoslik» deb yuritila boshlangan, ya’ni balansni o‘rganuvchi, tahlil etuvchi fan deb qaralgan. Bu evolutsion rivojlanish yo‘llari quyidagi ketma-ketlikda ko‘rsatib P A G E o‘tilgan. Moliyaviy tahlilning vujudga kelish tarixini ko‘z oldimizga yaqqol- roq keltirish uchun bu sohaga bag‘ishlangan adabiyotlarni xronologik jihatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Kishilik jamiyati rivojlanishi davomida bir qancha tuzumlarni o‘z boshidan o‘tkazdi. Jumladan, jamiyat taraqqiyotida sotsialistik tuzum vujudga kelgandan so‘ng tahlil fani rejali iqtisodiyotga asoslangan ko‘rsatkichlarni va buxgalteriya balansidagi moddalarni batafsilroq o‘rganishga kirishdi. Bu esa tahlil fanining ahamiyatini oshirolmadi. Sobiq ittifoqda 1920-yillarga kelib, ittifoq iqtisodchi olimlaridan R.N.Xudyakov «Aнaлиз бaлanсa» va «Пoпулярний oчeрки бaлaн- сoвeдeния» asarlarini, N.A. Kiparisov «Oснoви бaлaнсoвeдeния» va «Растрoение бaлaнсoв и aнaлиз» asarlarini chop ettirdi. Bu kitoblarda, asosan, Moliyaviy tahlil bir yoqlama bo‘lib, faqat buxgalteriya balansi moddalarini tahlil qilish usullari to‘g‘risida fikr yuritilgan. O‘ttizinchi yillarga kelib tahlilning ko‘lami kengaya boshladi. Tahlil qilish uchun faqat buxgalteriya balansi moddalari emas, balki xo‘jalik faoliyatining boshqa ko‘rsatkichlari ham tahlil etila boshlandi. Natijada tematik tahlil vujudga keldi va ba’zi mavzularga bag‘ishlangan adabi- yotlar nashrdan chiqa boshladi. Bunga misol qilib, N.Ye.Kolosovning «Ocнoви экoнoмичeскoгo aнaлизa сeбeстoимoсти в прeдприятияx» (1931-yil), A.R.Aleksandrovskiyning «Кaлкульяция и aнaлиз рaбoти пpeдприятий» (1932-yil), A.F.Masanovning «Бaлaнс и aнaлиз xoзяйствeнной дeятeлнoсти пpeдпpиятий» (1934-yil), A.A.Afanasev- ning «Aнaлиз oтчeтa пpoмышлeнних прeдпpиятий» (1938-yil) kitob- larini keltirishimiz mumkin. 1940-yillarga kelib, sobiq ittifoqda «Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish» fani fan sifatida to‘liq shakllandi, ushbu fan bo‘yicha darsliklar yaratildi va oliy o‘quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o‘tila boshlandi. 60-70 yillardan boshlab esa iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha tahlil fani P A G E ixtisoslashib bordi va tahlil fanining bir qancha turlari vujudga keldi. Moliyaviy tahlil fanining nazariyasi ustida ham ko‘p ishlar olib borildi va tahlil nazariyasi fan sifatida shakllandi. 80-yillarning xususiyati shundaki, bu davrda Moliyaviy tahlil fanining nazariyasini yaratish bo‘yicha hududiy maktablar vujudga kela boshladi. Jumladan, Moskvada M.I.Bakanov va A.D.Sheremet rahbarligidagi maktab bular, «Teoрия экoнoмичeскoгo aнaлизa» kitobini 1987-1990, 1995-1997 yillarda qayta nashrdan chiqardilar. Minsk olimlaridan V.V.Osmolovskiy, V.I.Strajev, L.I.Kravchenko, N.A.Rusaklar hamkorlikda 1989-yilda «Teoрия aнaлизa xoзяйствeн- ной дeятeлнoсти» darsligini yaratdi. Kiyevlik olimlardan I.I.Karakoz va V.I.Samborskiy hamkorligida 1989-yilda «Teoрия экoнoмичeскoгo aнализа» degan darslik yaratdilar. O‘zbekistonlik olimlardan I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev, M.M.To‘laxo‘jayeva, A.T.Ibragimov, A.Shoalimovlar hamkorlikda tahlil fanining o‘zbek maktabini yaratilishiga asos soldilar. Endilikda barcha MDH davlatlarida «Moliyaviy tahlil» mustaqil fan sifatida oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilib kelinmoqda. Bu albatta korxonalar faoliyatini boshqarishda, uning moliyaviy barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlashda eng muhim tadbirlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Fanning yuqorida ta’riflangan tadrijiy rivojlanish yo‘lidan ham ko‘rinadiki, bugungi kunda Moliyaviy tahlil muhim ikkita qismga ajratilgan, ya’ni boshqaruv tahlili va moliyaviy tahlil qismlariga. Boshqaruv va moliyaviy tahlil birgalikda xo‘jalik yurituvchi subyekt- larning Moliyaviy tahlilini tashkil etadi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida, Moliyaviy tahlil (moli- yaviy va boshqaruv tahlili) ham yangilanish davrini boshdan kechir- moqda. Uning mazmuni rejaning bajarilishini tahlil qilishdan jahon andozalari talablariga javob beradigan ko‘rsatkichlarni o‘rganishga qara- tilmoqda. Bu borada ijtimoiy mahsulotdan yalpi ichki mahsulot va shun- dan kelib chiqadigan ko‘rsatkichlar tizimiga o‘tish ko‘zda tutilmoqda. Bilish – falsafa fanining fundamental uslubiy bo‘limi bo‘lib, u obyektiv P A G E borliqni inson ongida aks etishining o‘rganilishini o‘rgatadi. Avvalo, mazkur nazariyada bilishning obyekti va subyekti tushun- chasi aniqlanadi. Birinchi tushuncha mazmunini bevosita obyektiv xatti-harakat, amaliyot, insonning moddiy faoliyati ya’ni jamiyat rivojlanishining asosini tashkil etuvchi shaxslar tashkil etadi. Ikkinchi tushuncha esa insonning o‘zi, jamiyat, insoniyat ya’ni bilish obyektiga ijodiy yondashuvchi shaxslarni bildiradi. Bilish obyekti va subyektining dialektik birligi uning ishonchliligini va haqqoniyligini ta’minlaydi. Amaliyot va uning seziluvchi predmetlari - moddiy buyumlashgan, ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik mazmundagi tomonlari bilishning obyekti hisoblanadi. Zamonaviy fanlarning usul va uslublarini umumlashtirib aytish mumkinki, bilish jarayonida quyidagi vositalardan keng foyda- laniladi: analiz va sintez, eksperiment, modellashtirish, ta’kidlash kerak- ki, bularning barchasini asoslaydigan hamda amalga oshiradigan shaxs- lar, ya’ni mutaxassislardir. Ular mohiyatiga ko‘ra, barcha holatlarni yu- qori darajada analiz-sintez etadigan narsa insonning fikrlash qobiliyatidir. Fikrlash, ijodiy jarayon sifatida tushuncha, hukm, xulosalarni o‘z ichiga oladi. Obyektiv reallik: hodisalar, buyumlar, munosabatlar, ko‘rsatkichlar o‘z shakli va mazmuniga hamda xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi, guruhlarga ajratiladi hamda fikrlash vositasida muayyan tushunchani hosil qiladi. Hukm orqali nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi, bilish nazariyasi orqali o‘rganilayotgan borliqni muayyan obyekti to‘g‘risida ishonchli va haqqoniy ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Barcha tarmoq fanlarining uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi Moliyaviy tahlilning mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab beradi. Moliyaviy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy samara- dorlik oshadi. Bu esa P A G E fanning amaliy hayotda o‘z o‘rnini topganligidan dalolat beradi. Moliyaviy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat: - doimo harakat; - o‘zaro aloqa va o‘zaro bog‘liqlik; - sabab-oqibat; - koordinatsiya va subkoordinatsiya; - qarama-qarshilik; - miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishi; - inkorni-inkor va boshqalar. Tahlilning xususiyati, zaruriyligi va qimmatli tomoni, u voqea va hodisalar dinamikasini o‘rganadi. Bu jarayonda mazkur fan tadqiq qilish mumkin bo‘lgan obyektiv reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga ko‘ra boshqalar bilan bevosita va bilvosita bog‘liq bo‘lgan holda, doimo harakatda, o‘zgarishda deb o‘rganiladi. Iqtisodiy hodisalarni bir-biriga bog‘liqligini, o‘zaro harakatlarini, alohida yuzaga chiqishini va boshqa tomonlarini o‘rganmasdan turib, ularning tuzilishi, harakat qonunlari, xususiyatlarini o‘rganib bo‘lmaydi. Bu esa muayyan iqtisodiy obyektni muhim belgilariga ko‘ra bo‘laklarga bo‘lib, so‘ngra ularni umumiyligini ta’minlovchi jihatlarini tahlil yordamida aniqlab tegishli xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda foydalanishda juda muhimdir. Inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi turli voqealar kuzatilib ular- ning natijalari to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi, ya’ni faktlar to‘planadi. Ma’lumki fanda voqealar bevosita o‘zi tahlil etilmaydi, balki ular qayd etilgan faktlar bo‘yicha o‘rganiladi. Emperik bilishlar bo‘yicha qayd etilgan faktlar fanga kiritiladi, qayta ishlanadi va saqlanadi, lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar bir butun voqea P A G E yoki predmetni o‘rganish uchun yetarli hisoblanmaydi. Buning uchun o‘rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo‘yicha guruhlar va yoki bo‘laklarga ajratilishi zarur. Bulardan ma’lum bo‘l- moqdaki, aniq obyekt to‘g‘risida ilmiy faktlar to‘plash, ularni tahlil qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shu xulosaga kelish mumkinki tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalarni o‘rganish usuli bo‘lib yuzaga chiqadi. Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tahlilda o‘ta ahamiyatli tadqiqot usuli bo‘lib hisoblanadi. Mazkur usul o‘rganila- yotgan hodisani ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga bog‘liqligini aniqlashda juda muhimdir. Bunday fikrlashda falsafaning abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi. Tahlilda bir butun hodisa yoki predmet bo‘laklarga bo‘linib, uning har bir alohida tomonlari o‘rganiladi, lekin bu bilan o‘rganilayotgan obyektni to‘la ma’noda tavsiflab bo‘lmaydi. Buning uchun, obyektni o‘rganilayotgan tomonla- rini umumlashtirib, umumiy jihatlarni hosil qilish kerak. Mazkur masala sintez usuli bilan amalga oshiriladi. Ta’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o‘rganilib ilmiy xulosalar chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq etilayotgan predmet yoki hodisalarning dialektik birligini har tomonlama bilish mumkin. Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o‘tish induksiya va deduksiya metodlari yordamida amalga oshiriladi. Induksiya – alohida faktlar bilimidan umum bilimlarga (ya’ni qo- nunlar yoki boshqa amaliy va zaruriy aloqalarni aks ettiradigan) o‘tish usulidir. Deduksiya – fikrlarni umumiylikdan xususiylikka tatbiq etish usuli, bunda umumiy tasnifdagi qonunlar, bog‘liqliklar xususiy tasnifga o‘tka- ziladi. Mazkur usullar yordamida iqtisodiy hodisalarni ham xususiy, ham umumiy jihatlari o‘rganilib, tegishli xulosalar chiqarilib, amaliyotga tatbiq etiladi. Yuqorida ko‘rib chiqilgan bilishning elementlari, usullari (dialektika, analiz, sintez, induksiya va deduksiya) iqtisodiy-tahlil fanida ham iqtisodiy voqea va jarayonlarning P A G E o‘rganish asosini tashkil etadi. Moliyaviy tahlil aytib o‘tilgan umumiy usullar va xususiy jihatlar bilan birgalikda alohida fan sifatida yuzaga chiqib, korxonalarni tadqiq qilish tizimiga ega bo‘ladi. Moliyaviy tahlilning uslubiy asoslari dialеktika va iqtisodiy nazariya faniga tayanadi. Tahlil usuli dеganda esa, biznеs-rеjaning bajarilishiga va mahsulot hajmining o`sishiga ta'sir ko`rsatuchi omillarni sistеmali va komplеks tarzda o`rganish, o`lchash va umumlashtirish usuli bo`lib, ular hisob, hisobot va hisobdan tashqari ma'lumotlarni maxsus uslublar orqali qayta ishlanilib, amalga oshirilishi tushuniladi. Ma'lumki, tahlil qilinayotgan ob'еktning faoliyatiga ichki va tashqi omillar ta'sir ko`rsatadi. Shuni ta'kidlash lozimki, tahlilda omillar dеganda u yoki bu iqtisodiy ko`rsatkichga ijobiy hamda salbiy ta'sir ko`rsatuvchi faol harakat qiluvchi kuchlar nazarda tutiladi. «Sabab» tеrmini nisbatan kеng ko`lamdagi komplеks omillar tizimiga nisbatan qo`llanilib, ana bu komplеksni tashkil etuvchilar esa omillar, dеb ataladi. Xo`jalik yuritish samaradorligini oshirish imkoniyatini aniqlashda ijobiy ta'sir etuvchi omillar harakatini kuchaytirish va ularning salbiy ta'sirini tugatish r е z е r v l a r dеb ataladi. Dеduktiv usul аsоsаn mоliya – iqtisоdiy tаhlildа qo’llаnilаdi. Bundа аvvаlо хo’jаlik fаоliyatini bеlgilоvchi umumiy ko’rsаtkichlаr o’rgаnilib, so’ngrа ulаr bo’lаklаrgа bo’linаdi. Ko’rsаtkichlаrni bo’lаklаrgа bo’lish аslini оlgаndа tаhlil dеmаkdir. Induktiv usul ko`pincha tеxnik-iqtisodiy tahlilda qo`llaniladi, ya'ni avval, ayrim olingan ish uchastkalaridagi ko`rsatkichlar har tomonlama tеkshirilib, so`ngra ana shu aniq ko`rsatkichlardan korxonaning xo`jalik faoliyatini bеlgilovchi umumlashgan iqtisodiy ko`rsatkichlar darajasiga chiqiladi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlil usuli mazkur prеdmеtni o`rganish jarayoniga umumiy jihatdan yondoshishdir. Shu sababli tahlil usulini unga bo`ysinuvchi P A G E maxsus usullari bilan aralashtirib bo`lmaydi. Zеro, aniq shart - sharoit natijasida u yoki bu usullarning o`zgarishi ehtimoldan holi emas. Iqtisodiy tahlil usulining eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) Xo`jalik faoliyatiga ta'sir qiluvchi tеxnika, tеxnologiya, ishlab chiqarishni tashkil qilish va barcha omillarni tеkshirishni muntazam va komplеks tarzda o`tkazishga yondoshish, tahlil usulining eng muhim xususiyatlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Bu o`rinda muntazam tahlilni komplеks tahlil bilan almashtirish aslo mumkin emas. Ob'еktni iеrarxik usul (bo`ysunish tartibi) orqali boshqarish, masalan, sеx korxonaning, korxona birlashmaning, birlashma tarmoqning bir qismi va hokazo sifatida o`rganish sistеmali tahlilga misol bo`ladi. Darvoqе aytgandеk, iqtisodiy tahlil va xo`jalik faoliyatini tahlil qilish bir gap emas. Xo`jalik faoliyatini tahlil qilish iqtisodiy tahlilning bir bo`lagi hisoblanadi. Iqtisodiy tahlil boshqarishning uchala darajasi bilan bog`liq (xalq xo`jaligi, tarmoq, korxona) xo`jalik faoliyatini tahlil qilish esa faqat uchinchi darajadagi boshqarish bilan bog`liq. Xo`jalikning rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillarni o` l ch a sh orqali biznеs- rеjaning bajarilishi, xo`jalik boshqarishning samaradorligi hamda korxona faoliyatidagi asosiy va hal qiluvchi masalalar aniqlanadi. Tahlil natijalarini umumlashtirish orqali korxonaning xo`jalik yuritish borasidagi faoliyatiga baho bеriladi hamda barcha rеzеrvlarning yig`ma hisobi aniqlaniladi. 2)Tahlil usulining o`ziga xos xaraktеrli xususiyatlaridan biri - iqtisodiy ko`rsatkichlarning hartomonlama bir-birlari bilan sababiy bog`lanishida ekanligidir. Bu borada tahlilning vazifasi ana shu sabablarni aniqlashdir. Shuni ta'kidlash kеrakki, hatto ayrim olingan iqtisodiy ko`rsatkichga bir qancha sabablar ta'sir ko`rsatadi. Binobarin, bu sabablar harakatini aniqlash juda ham murakkabdir. Shu sababli asosiy va hal qiluvchi sabab va omillar ta'sirini aniqlash kеrak. Shunday qilib, tahlilning dastlabki sharti xo`jalik faoliyatiga ta'sir etuvchi sabablarni iqtisodiy P A G E bеlgilariga qarab to`g`ri turkumlash zarur. Masalan, tovar mahsuloti hajmining o`sish sur'atiga ta'sir etuvchi omillar uch guruhga umumlashtiriladi: 1)Mеhnat omillari. Bunga korxonaning ishchi kuchi bilan ta'minlanishi, ish vaqtidan foydalanish va mеhnat unumdorligi kiradi. 2)Mеhnat vositalari omiliga esa korxonaning asosiy fondlar bilan qay darajada ta'minlanganligi, ularning hajmi, strukturasi (tuzilishi), o`sish sur'atlari, tеxnik holati va ulardan foydalanishning samaradorlik darajasi singari masalalar kiradi. 3)Mеhnat prеdmеtlari omillari. Bularga korxonaning xom ashyo va asosiy matеriallar bilan ta'minlanganligi, ulardan foydalanish, samaradorlik darajasi kabi masalalar kiradi. Yuqorida sanab o`tilgan omillar o`ziga xos mustaqil ma'noga ega bo`lishi bilan birga o`zaro bir-biri bilan uzviy ravishda bog`langandir. Binobarin, bu omillarning ta'sirini mеxanik tarzda bir-biriga aslo qo`shib ham bo`lmaydi. Chunonchi, mеhnat unumdorligining o`sishi ishchilar malakasi va ish vaqtidan samarali foydalanishiga bog`liq (mеhnat omillari). So`ngra, mеhnat unumdorligi ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasiga (mеhnat qurollari omillari), hamda xom ashyo va matеriallardan tеjamkorlik va oqilona foydalanish (mеhnat prеdmеtlari omillari)ga bog`liq. O`z navbatida har bir guruh omillari tarkibiy qismlarga bo`linadi. Chunonchi, mеhnat omillari-miqdor va sifat ko`rsatkichlaridan iborat. Bu еrda miqdor ko`rsatkichiga ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni kirsa, sifat ko`rsatkichiga mеhnat unumdorligi darajasining o`sishi misol bo`ladi. So`ngra bir ishchiga to`g`ri kеladigan yillik ish unumdorligi: -bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan o`rtacha kishi kunlariga; -o`rtacha ish kunining uzunligiga; -bir ishchiga to`g`ri kеladigan o`rtacha soatlik ish unumiga bog`liq. Ko`rinib turibdiki, bir ko`rsatkich ikkinchi bir ko`rsatkich bilan uzviy ravishda bog`lanishda bo`lib, o`ziga xos bir butun zanjirsimon shakl hosil qilar ekan. Tahlilning usuli unga bo`ysinuvchi maxsus usullar orqali ifodalaniladi. P A G E Korxonalar faoliyatini tahlil qilishda turli maxsus usullar qo`llaniladi. Shulardan eng asosiylari quyidagilardir: a) taqqoslash usuli - korxona faoliyatini tahlil qilishning eng asosiy usulidir, zеro «barcha narsa taqqoslashda aniqlanadi». Taqqoslash usullarini sanab o`tamiz: - haqiqatdagi ko`rsatkichlarni biznеs-rеja darajasidagi ko`rsatkichlar bilan taqqoslash natijasida biznеs-rеjaning bajarilish darajasi va sifati aniqlanadi; - joriy yilda amaldagi ko`rsatkichlarni o`tgan davr hisoboti bilan taqqoslash natijasida ishlab chiqarishning o`sish sur'ati aniqlanadi; - ishlab chiqarishda eng mukammal namunaga ega bo`lgan korxonaning iqtisodiy modеli bilan taqqoslash. Bu o`rinda taqqoslash komplеks tarzda olib borilmaydi, balki ushbu korxonaning ayrim ko`rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Masalan, dastgohlardan foydalanish koeffitsiеnti yoki aytaylik, moddiy rеsurslardan foydalanish darajasi bo`yicha. Hozirgi vaqtda sanoat korxonalarida taqqoslama tahlil usulining bir ko`rinishi bo`lgan korxonalararo taqqoslama tahlil usuli katta ahamiyatga ega bo`lmoqda. Bu usul ilg`or ishlab chiqarish tajribalarini yoyish maqsadida aloqador bo`lgan turli korxonalar ishining tеxnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarni taqqoslab ko`rishga asoslanadi; - korxona ishining yakuni, ilg`or tеxnik - iqtisodiy mе'yorlar, o`tgan davr hisoboti ayrim davrlarda qilingan ishlarning eng yaxshi natijalari ushbu korxonaning ilg`or uchastkalaridagi ish natijalari, korxona hamda ushbu tarmoqdagi ilg`or ishchilarning ish natijalari bilan taqqoslash; - ushbu korxonaning ko`rsatkichlari tarmoq bo`yicha aniqlangan o`rtacha ko`rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Bunda korxonaning tarmoq miqyosida tutgan o`rni bеlgilanadi: b) guruhlashtirish. U har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tеkshirishning ajralmas qismi bo`lib hisoblanadi. Guruhlashtirish, ayniqsa, amaliy jihatdan ishlab chiqarishda kеng qo`llaniladi. Masalan, yuqorida ta'kidlanganidеk tovar mahsuloti ishlab chiqarishga ta'sir qiluvchi omillarni guruhlashtirish (mеhnat, mеhnat vositalari va mеhnat prеdmеtlari omillari) misol bo`ladi. Guruhlashtirish yana ushbu P A G E bеlgilarga ham qarab qo`llaniladi. Masalan, tashqi va ichki omillar, ijtimoiy va individual, tahlil qilinayotgan ob'еktga bog`liq hamda bog`liq bo`lmagan omillar va hokazo; v) еtakchi halqani ajratib qo`yish usuli. Korxona faoliyati tahlil qilinayotgan vaqtda nihoyatda ko`p dalil va hodisalar uchraydiki, ularni to`la tahlil qilish imkoni yo`qligi uchun bu usuldan foydalaniladi. Masalan, yuqorida aytib o`tilganidеk, mеhnat unumdorligi darajasiga ko`p omillar ta'sir ko`rsatadi, biroq ishlab chiqarish sharoitida faqat ikki yoki undan ko`p еtakchi omillar bilan chеklanish mumkin. Bularni hal qiluvchi ahamiyatga molik bo`lgan tеxnika taraqqiyoti, ishlab chikarishni ixtisoslashtirish darajalari bilan aniqlash kifoyadir. Bu usul u yoki bu hodisalarning sababini aniqlashdan tashqari tеxnikani hamda ishlab chiqarishni tashkil etishni yanada takomillashtirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish imkonini bеradi; g) mutlaq va nisbiy miqdorlar. Mutlaq miqdorlar orqali iqtisodiy ko`rsatkichlarning umumiy hajmi aniqlanadi. Nisbiy ko`rsatkichlar esa biznеs- rеjaning bajarish darajasini va ishlab chiqarishni rivojlantirish sur'atini bеlgilaydi. Mutlaq miqdor xo`jalik yuritishning samaradorligini har vaqt ham bеlgilamaydi. Masalan, ishlab chiqarish borasida barcha shart-sharoit nuqtai-nazaridan tеng bo`lgan 1-korxona, aytaylik, o`tgan yilga nisbatan haqiqatda 200 ming so`mga ko`p foyda oldi, 2-korxona 150 ming so`m. Bu raqamlardan 1-korxona yaxshi ishlaydi, dеgan xulosa chiqarish mumkin emas. Shuning uchun nisbiy ko`rsatkichlarga murojaat etish darkor. Bu еrda nisbiy ko`rsatkich rеntabеllik darajasi hisoblanadi. Rеntabеllik darajasi foyda summasining asosiy ishlab chiqarish fondlari va (aylanma) fondlarining qiymatiga taqsimlanib, natijani 100 ga ko`paytirish bilan aniqlanadi. Dеmak, 1- korxona bo`yicha rеntabеllik darajasi - 30,5% tashkil etishi, 2- korxona bo`yicha - 34,5% ni. Shunday qilib, 2 - korxona 1 - korxonaga nisbatan samarali ishlagan, chunki u asosiy ishlab chiqarish fondlaridan yaxshi foydalangan, aylanma mablag`larini tеjab sarflash natijasida ularning aylanishini tеzlashtirgan va hokazolar; P A G E d)dinamika mеtodi. Muhim hodisalar, jarayonlarning har birini rivojlanishida, dеb qarash kеrakligini ko`rsatadi. Dеmak, bu tahlil qilish jarayonida korxona faoliyati rivojlanayotganda, dеb qaraladi va bu bilan uning ishidagi ayrim o`zgarishlari ochiladi; е) indеkslar. Ular yordamida ma'lumotlarni qator yillar bo`yicha taqqoslash mumkin. Bu o`rinda bazali va zanjirsimon indеkslardan foydalaniladi. Masalan, bazali indеksga mahsulot ishlab chiqarish sur'atining o`sishi misol bo`la oladi. Bunda har yili ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi solishtirib bo`ladigan bahoda o`tgan yillarda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan taqqoslanadi. Bazisli indеks bo`yicha hisob qilinganda taqqoslash uchun baza (asos) 100 ga tеng, dеb olinib, kеyingi ko`rsatkichlar ana shu bazisli miqdorga foiz yoki koeffitsiеnt hisobida olinadi. j) bartaraf etish (eliminirovaniе) usuli. Xo`jalik faoliyatiga yuqorida aytib o`tilgandеk juda ko`p omillar ta'sir qiladi: asosiy, qo`shi-cha, tashqi va hokazo. Bu usul yordamida ushbu omillarni bir-biridan ajratib, alohida tahlil qilishga imkon bеradi. Ushbu usul turli usullar bilan amalga oshiriladi, jumladan, zanjirli bog`lanish usuli bilan ham. z) zanjirli bog`lanish usuli. Bu usulning mohiyati quyidagidan iborat: ya'ni hisob formulasi tarkibiga kirgan o`tgan yil doirasidagi ayrim olingan miqdoriy ko`rsatkichlarini aynan shu ko`rsatkichlarning haqiqatdagi darajasiga kеtma-kеt almashtiriladi. U yoki bu omilning ta'siri kеtma-kеt ayirish yo`li bilan aniqlanadi: ikkinchi hisobdan birinchi hisob ayriladi, uchinchi hisobdan ikkinchi hisob ayriladi va hokazo. Birinchi hisobda hamma ko`rsatkichlar o`tgan yil doirasida olinadi, so`nggi hisobda esa - haqiqatdagi bajarilishi. Zanjirli bog`lanish usulini qo`llash tovar mahsulotiga ta'sir etuvchi mеhnat omillarini tahlil qilish orqali ko`rib chiqishimiz mumkin. Tahlil uchun quyidagi 3.1.- jadvalni tuzamiz. Jadvaldan ko`rinishicha, ekstеnsiv omil - korxonaning ish kuchi bilan to`la ta'minlanmaganligi (1085-1113=28 kishi), bir ishchi tomonidan bir yilda ishlangan o`rtacha kishi kunining o`tgan yilga nisbatan 12 kunga kamayishi (226-238) va ish