MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALARNING ROLI VA AHAMIYATI Reja: 1. Moliyaviy texnologiyalar va ularning turlari 2. Bank mahsulotlariga talab va uni shakllantirish omillari 3. Bank xizmatlarining turlari 4. Bank mahsulotlari bozorini o‘rganishning asosiy yo‘nalishlari. Tayanch iboralar: moliyaviy texnologiya, bank mahsuloti, bank xizmati, ekotizim, blokcheyn, masofaviy xizmat, internet tizimi, raqamli bank. 1. Moliyaviy texnologiyalar va ularning turlari Milliy bozorda jahon global tendensiyalardan so‘ng “ekotizim” deb ataladigan yangi hodisa paydo bo‘ldi. Bu yarim tuzilgan aktivlar to‘plami emas va aniq iyerarxiyasi va markazlashuvi bilan Janubiy Koreya chayebollarining ham o‘xshashi emas, umuman olganda, u korporativ markazdan pastga boshqaruv vertikallari bilan bog‘langan sanoat yoki moliyaviy guruhlar to‘plami ham emas. Chunki biznes XXI asr kontekstiga eng organik tarzda mos keladigan shakllami o‘zi mustaqil ravishda topadi. Ushbu yangi model uchun eng adekvat tushuncha bu “ekotizim” atamasidir. O'tmishdagi vertikal tuzilmalardan farqli o‘laroq, ekotizim shartli ravishda tarmoqsimondir. Uning elementlari turli miqyosda va profillarda bo‘lishi mumkin, lekin ular bir-biri bilan barqaror aloqalarni hosil qiladi, bir-birini qo‘llab-quvvatlaydi va to‘ldiradi. O‘zaro integratsiyaga intiladigan turli platformalar tarmog‘i paydo bo‘lmoqda. Eng muhim ishtirokchilar o‘zlari atrofida asosiy faoliyatni yaratadilar va o‘z diqqatlarini jalb qilish markazlariga aylanadilar, lekin ular to'liq hukmronlik qilishga intilmaydilar. Mikro darajada, fintex ekotizimlari fintex mahsulotlarining ekotizimlari bilan ifodalanadi, ular o‘ziga xos “markazlar” bo‘lib, ularning keyingi o‘sishiga yordam beradi. Fintex mahsulotining belgilangan ekotizimi boshqa mahsulotlarga o‘z interfeysidan o‘z qiymatini oxirgi iste’molchisiga yetkazadigan vositachi sifatida foydalanish imkonini beradi. Odamlaming ehtiyoj- larini qondirish uchun muayyan yechimni taqdim etishga majbur bo‘lgan kompaniyalar buni ma’lum bir fintex mahsuloti orqali amalga oshiradilar, bu esa, o‘z navbatida, fintex mahsulotini ishlab chiquvchilarga uning narxini o‘sishida muhim afzallik beradi. Fintex mahsulotining narxi ishlab chiqaruvchi kompaniyaning sa’y-harakatlarisiz o'sadi, ya’ni kompaniya o‘zining yangi funksiyalarini rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlash va ilgari surish uchun qo'shimcha resurslarini ajratishga hojat yo‘q. Ekotizim yordamida tadbirkor mahsulotning foydalanuvchi uchun odatiy iste’moliga aylanish ehtimolini oshiradi. Tadbirkor boshqa mahsulotlardan iste’molchi uchun o‘z interfeysidan foydalanishga ruxsat berib, foydalanuvchilarga yangi xususiyatlami taqdim etmoqda. Bu shuni anglatadiki, ular ko‘proq narsalami qilishni, xizmatda ko‘proq vaqt sarflashni va mahsulotni yaxshilaydigan ma’lumotlami qoldirishni va ulaming kundalik hayotining bir qismiga aylanishini o‘rganadilar. Oziq-ovqat ekotizimlari g‘oyasi o‘zaro foydalanuvchilar tomonidan taqdim etiladigan qiymatni tavsiflaydi. Bu innovatsion rivojlanish va uni tarqatish jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, shuningdek, yangi mazmunli mahsulotlami yaratish uchun cheksiz imkoniyatlami taqdim etadi. Shunday qilib, tadbirkor yangi mahsulot yoki xizmatni yaratayotib, nafaqat uning funksionalligini yaxshilashga, balki kelajakdagi ekotizimini shakllantirishga ham e’tibor qaratishi kerak. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, ekotizim nafaqat individual fintex mahsuloti uchun (mikrodarajada), balki butun fintex bozori uchun ham (makro darajada) taalluqlidir. Iqtisodiyotda ekotizimlaming yaratilish jarayoni va hodisalami tahlil qilishning fanlararo evolyutsion yondashuviga mos keladi, shuning uchun uni “evolyutsion iqtisod” deb atashadi. Umuman olganda, “Ekotizim” atamasi iqtisodiyotga biologiyadan kirib kelgan. Ekotizim ning asosiy g‘oyasi o‘zaro bog‘liqlikdir. O‘zaro bog‘liqlik tufayli ekotizimning elementlari o‘sadi. Shu bilan birga, ekotizimning yashash imkoniyati u bilan bog‘liq bo‘lgan tirik organizmlar sonining ko‘payishi bilan ortadi (iqtisodiy nuqtai nazardan, bu korxonalar, tashkilotlar yoki boshqa muassasalar). Masalan, R.Ayres tabiiy jarayonlar va iqtisodiyotning turli tarmoqlaridagi korxonalaming faoliyat sohalari o‘rtasida o‘xshashliklami keltirib chiqaradi1. Korxonalar tabiatan tirik organizmlarga o‘xshashdir. Ular xuddi tirik organizmlar kabi moddiy resurslarni iste’mol qiladilar, ulami qayta ishlaydilar, tayyor mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqaradilar, qo‘shimcha mahsulotlar yaratadilar va ma’lum manfaatlar uchun bir-biri bilan raqobatlashadilar. T. Pauyer, G. Jeijian turli ekotizimlaming afzalliklarini hisobga olib, quyidagilami ta’kidlaydilar: Tabiatda har xil turlar bir-biriga yordam berib, butun jamiyat uchun foyda keltiradi. Masalan, marjon rifida marjon polipidan yaratilgan jamoa mavjud. Shunday qilib, biznesda ekotizim ko‘pincha ko‘plab aloqalarga ega bo‘lgan bitta kompaniya asosida 1 Ayres, R. Hayotiy aylanish metaforasi to‘g‘risida: Ekologiya va iqtisod bir-biridan ajralib turadigan joyda / R. Ayres // Ekologik iqtisod. - 2004. - № 48. 425-438 b. quriladi2.” Ilmiy adabiyotlarda “ekotizim” tushunchasining ko‘plab ta’riflari mavjudligiga qaramay, umumiy qabul qilingan tushuncha haligacha o‘z aksini topmagan. Ekotizimlami tasniflash va ularning xususiyatlari bilan bog‘liq yo‘nalishlar yetarlicha o‘rganilmagan. Masalan, M. Yakobides, S. Sennamo, A. Gaver, R. Adner, M. Ian- siti, R. Leven, J. Mur kabi mualliflaming ishlariga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkinki, ekotizim bu tegishli mahsulot va xizmatlarni taklif qiluvchi o‘zaro hamkorlik qiluvchi va raqobatchi firmalar tizimidir3. R. Adnerning fikricha, innovatsion ekotizimlar o‘zaro bog‘liq mexanizmlari sifatida qaraladi, ular orqali firmalar o‘zlarining individual takliflarini mijozlarga yo‘naltirilgan izchil yaxlitlikka birlashtiradi.10 Kompaniyalaming ekotizimlardagi o‘zaro aloqalarini o‘rganishga qaratilgan yondashuvlar orasida tarmoq yondashuvi muhim ahamiyatga ega. Masalan, M.Y. Sheresheva o‘z tadqiqotlarida tarmoq konsepsiyasining evolyutsiyasini kuzatib boradi va firmalararo bog‘liqlik tabiati- ga oid turli nazariy qarashlami o‘rganadi. E. Autio va LDW Tomaslarning ishlarida ekotizim fokal firma (o‘zaro vertikal bog‘langan firmalar) bilan bog‘langan o‘zaro aloqador tashkilotlar tarmog‘i yoki ishlab chiqaruvchi va uchinchi tomon ishtirokchilarini o‘z ichiga olgan platforma sifatida ta’riflanadi hamda ular innovatsiyalar orqali yangi qiymat yaratadi. M. Yakobids, K. Kennamo va A. Gaverlar o‘z ishlarida o‘zaro aloqador ekotizimlarni turli tarmoqlardagi korxonalarning ekotizimlarda (markaziy firmalaming sezilarli kuchiga qaramasdan) elementlarining yo‘qligida bir-birini to‘ldirishi, boshqaruv iyerarxiyasi, an’anaviy kompaniyalardagi boshqaravga o‘xshash tashkiliy shakl va muvofiqlashtirishi kabi xususiyatlarining muhimligini ta’kidlaydilar4. Ushbu mualliflarning fikricha, ekotizimning ta’rifi o‘zaro munosabatlaming ma’lum bir turini tashkil etishi va uning tarkibiy xususiyat- larini aks ettirishi kerak. Ulaming fikriga 2 Quwat, T. Ekotizim: Tarmoqli biznesning 12 tamoyili asosida yashash / T. Power, G. Jerjian. - Pearson Education Ltd., 2001. -289 b. 3 Yakobides, M. Ekotizimlar nazariyasi tomon/М. Jacobides, C. Cennamo, A- Gawer I I Stratcgik boshqaruv jumali. - 2018 .- jild . 39, iss. 8. 2255-2276 b. 4 Yakcobides М., Kennamo K., Gaver A. Industries, ekotizimlar, platformalar va araitekturalar: Strategiyamizni umumiy darajada qayta ko‘rib chiqish. Ishchi qog‘oz. London, Biznes maktabi, 2015-yil. ko‘ra, ekotizimlaming asosiy tarkibiy xususiyati ekotizimlardagi o‘zaro ta’siming strategik jihatdan farqli tabiatini belgilaydigan qo‘shma ixtisoslashuv kabi xusu- siyatdir. Birgalikdagi ixtisoslashuv shuni anglatadiki, ishtirokchilaming ekotizimga qo‘shilish sharti to‘liq almashtirib bo‘lmaydigan ma’lum miqdordagi investitsiyalar bo‘lishi kerak (boshqacha qilib aytganda, bu investitsiyalar yoki aktivlardan qo‘shimcha xarajatlarsiz boshqa ekoti- zimlarda foydalanish mumkin emas). Ekotizimlaming muhim xususiyati o‘zaro bog‘langan tashkilot- lami muvofiqlashtirishning yuqori samaradorligidir. Mahalliy va xorijiy iqtisodchilaming ekotizimlaming o‘rganishiga asoslanib, yuqoridagi ta’rifni fintex ekotizimiga (moliyaviy texnologiyalar bozori) nisbatan aniqlashtirish mumkin. Fintex ekotizimi — bu ikki pog‘onadan tashkil topgan modulli tuzilishga ega bo‘lgan iqtisodiyotning turli tarmoqlarining o‘zaro bog‘langan tashkilotlari tarmog‘i: birinchi pog‘ona - ekotizimning yadrosi bo‘lgan barqaror kompaniyalar guruhi, ikkinchi pog‘ona esa - beqaror, o‘zgaruvchan kompaniyalar guruhidir. Ushbu mezonni hisobga olgan holda, fintex ekotizimlarining uch turini ajratib ko‘rsatish mumkin: - mikro-fintex ekotizimi yoki bitta mahsulotning ekotizimi; - mezo-fintex ekotizimi–bir kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ekotizimidir; - makro-fintex ekotizimi-iqtisodiyotning turli sohalarida kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorining ekotizimidir. 2. Bank mahsulotlariga talab va uni shakllantirish omillari Ko‘plab mamlakatlarda fintex sanoati rivojlanishining asosiy ka- talizatori banklar hisoblanadi. Masalan, Rossiyada fintex ekotizimi iqtisodiyotning bank sektorida eng faol rivojlanmoqda. Buning sababi, bu yerdagi korporativ muhit yanada moslashuvchan, elastikroq, og‘ir jismoniy aktivlarga bog‘lanmaganligidir. Biroq, an’anaviy tarmoqlardagi kompaniyalar bunga qarshi harakatni boshlaydilar. Shunga o‘xshash jarayonlar an’anaviy ravishda og‘ir metallurgiya va sekin rivojlanadigan xomashyo xoldinglarida sodir bo‘la boshladi. Zamonaviy sharoitda endi kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat aktivlar uchun emas, balki jamoalar resurslari birlashtirilgan ittifoqlar va kombinatsiyalar uchun olib borilmoqda. Banklarda mavjud bo‘lgan katta ma’lumotlar bilan ishlashning ulkan imkoniyatlari jumladan, raqamli tijoratda oqimlami yo‘naltirish, ular uchun noyob takliflarni yaratish va ulami boshqa resurslar bilan birlashtirish imkonini beradi. Bularriing barchasi moliyaviy infratuzilma doirasida bank xizmatlarini taqdim etilishi uchun ishlashi mumkin. Moliyaviy operatsiyalar zamonaviy iqtisodiyot asosida joylash- gandir. To‘lovlar va pul o‘tkazmalari yuqori chastotada amalga oshiriladi va iste’molchi bilan barqaror aloqani shakllantiradi. Kreditlar tovarlar va xizmatlarni sotishni qo‘llab-quvvatlaydi va rag‘batlantiradi. Jamg‘arma va investitsiya mahsulotlari korxona rivojlanishi uchun resurs bazasini yaratadi. Moliyaviy xizmatlaming real sektor bilan aloqadorligi va o‘zaro bog‘lanish darajasi bugungi kunda shu qadar yuqoriki, bu xizmatlar har qanday yirik ekotizimning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekotizim o‘zaro bog‘langan resurslardan foydalangan holda bir nechta faoliyat sohalarini birlashtirish orqali shakllanadi. Bu sohalarga birinchi navbatda mijozlar ma’lumotlari, shuningdek, raqamli platformalar, interfeyslar, algoritmlar, foydalanuvchini avtorizatsiya qilish usullari, dasturiy va axborot infratuzilmasi va boshqa aktivlar kiradi. Ular birga- likda mavjud xizmatlami yaxshilash, shuningdek, yangi, qulayroq, sifatli va arzon mahsulot va xizmatlar yaratish imkonini beradi. Bugungi kimda mamlakatimizda aksariyat moliyaviy xizmatlar mobil ilovalar interfeysi orqali banklaming chakana mijozlari uchun tranzaksiyalar va foydalanuvchilarning xatti- harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar kredit tashkilotlari tomonidan risklarni baholash, xizmatlami shaxsiylashtirish va o‘zaro sotish uchun foydalaniladi. Mamlakti- mizda ayrim banklar hozirgi kundayoq (masalan, Anor Bank) mijozlar bilan muloqot qilish uchun deyarli to‘liq onlayn kanallariga o‘tdilar. Ekotizimlarda ishtirok etish banklar uchun quyidagi istiqbollarni ochadi. Birinchidan, ular bevosita mijozlami sotib olish va o‘zaro qayta sotish orqali daromadlarini o‘sishini tezlashtirish imkoniyatiga ega. Bu, ayniqsa, an’anaviy segmentlarda o‘sish istiqbollari katta bo‘lgan biroq yuqoriga o'sish nisbatlari chegaralangan banklar uchun to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, bunday imkoniyat nomoliyaviy biznesni mustaqil rivojlantirayotgan banklar uchun ham, hamkorlar yordamida ekotizim yaratuvchilar uchun ham birdek mavjud. Ikkinchidan, eng muhimi, ekotizim moliyaviy xizmatlar segmen- tiga kiruvchi texnologik kompaniyalar bilan samarali raqobat uchun zamr shartga aylanishi mumkin. Ko'pgina an’anaviy bank mahsulotlari, masalan, yuqori darajada standartlashtirilgan iste’mol kreditlari, shular jumlasidandir. Bu shuni anglatadiki, iste’molchi uchun mahsulot yetkazib beruvchining brendi emas, balki uning qiymati va foydalanish imkoniyati hal qiluvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Raqamli iqtisodiyotda standart xizmatlar bozorida raqobat ayniqsa keskin, chunki iste’mol- chilar mahsulot yetkazib bemvchilar o‘rtasidagi almashinuv uchun deyarli hech qanday to'siqlami qo‘yish imkoniyatiga ega emaslar. Shunday qilib, muayyan foydalanuvchilarning kundalik ehtiyojlariga moslashtirilgan diversifikatsiyalangan ekotizim bank uchun mijozlar- ning sodiqligini oshirish va ushlab turishning samarali vositasiga aylanishi mumkin. Uchinchidan, qo‘shimcha olinadigan ma’lumotlaridan banklar o‘zlarining kredit risklarini aniqroq baholash va moliyaviy mahsulot- lami sotishni maqsad qilish uchun foydalanishlari mumkin. To’rtinchidan, nomoliyaviy sektomi kengaytirish banklarga mijozlarga masofaviy xizmat ko'rsatish modellariga o‘tganliklari uchun ular tomonidan kamroq talab qilinadigan chakana savdo nuqtalarini yuklash- da yordam berishi mumkin. Olib borilgan tadqiqot fintex ekotizimini rivojlantirishning keyingi bir necha yil ichida iqtisodiyotning moliya sektorida kuzatilishi mumkin bo‘lgan quyidagi tendensiyalarini aniqlash imkonini berdi: - blokcheyn texnologiyalari; - sun’iy intellekt; - biometrika va foydalanuvchilami masofadan identifikatsiya qilish texnologiyalari; - RegTex (Regulatora Texnologiy) va SapTech (nazorat texnologiyasi); - kontaktsiz to‘lovlar va tovarlar interneti (Internet of Things, ЮТ); - Beyond Banking (“Bankdan ko‘proq”). Moliyaviy texnologiyalar sektori yoki fintex-tez rivojlanayotgan yangi soha bo‘lib, u moliyaviy xizmatlar va yangi texnologik sektorlar kesishmasida paydo bo‘lgan. Soha ishtirokchilari ko‘p segmentli moliyaviy xizmatlar bozori uchun iste’molchiga yo‘naltirilgan innovatsion yechimlami yaratadilar. Gap chakana va korporativ bank ishi, sug‘urta, brokerlik kabi boshqa segmentlar haqida ketmoqda. Shu bilan birga, asosiy ishtirokchilar moliyaviy sektordagi an’anaviy ishtirokchilar emas, ular asosan texnologik kompaniyalar hisoblanadi. Fintex loyihalari klassik moliyaviy tashkilotlarga qara-ganda innovatsiyalarni tezroq birlashtiradi, yangi mahsulot va xizmat- lami tezroq yaratadi, biznes modellarini o‘zgartiradi va deyarli barcha bozor segmentlarida xizmatlar ko‘rsatishga tayyor bo‘ladi. An’anaviy ishtirokchilar yangi voqelikka moslashishga va o‘z mahsulotlarini moslashtirishga yoki yangilarini ishlab chiqishga majburdirlar. Shuning uchun ham bugungi kunda texnologiya kompaniyalari va moliyaviy institutlar о‘rtasida raqobat kuchaymoqda. 3. Bank xizmatlarining turlari Amerika texnologiya kompaniyalari fmtexning kashshoflari hisoblanadi. Asosan, Silikonda ishlab chiqilgan ko‘plab innovatsion loyihalar yangi sanoatni rivojlantirish uchun qulay muhit yaratishga yordam berdi. Biroq, bugungi kunda boshqa mamlakatlar ham moliyaviy texnologiyalar markazlariga aylanib bormoqda, masalan, Buyuk Britaniya, Singapur, Janubiy Koreya va boshqalar. Moliyaviy texnologiyalar sektorining rivojlanishini faol rag‘bat- lantiruvchi omillar bo‘lib, butun dunyo bo‘ylab Intemetning kirib borishi, shuningdek, inson hayotining deyarli barcha sohalarini, shu jumladan, moliya sektorini qamrab olgan raqamlashtirish jarayonlari bo‘ldi. Fintex innovatsiyalarida buzg‘unchi innovatsiyalaming birinchi avlodi 2000-yillaming boshlarida paydo bo‘Igan. Bu Internet texnolo- giyalariga asoslangan yangi biznes modellari edi. Ushbu biznes model- laridan birinchisi moliyaviy agregatorlar (bozorlar) modeli edi. Dunyo bo‘ylab qimmatli qog‘ozlar savdosi bo'yicha inqilob qilgan ikkinchi onlayn savdo modeli bu jarayonlarning ikkinchi avlodi bo‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, moliyaviy texnologiyalar sanoati 2008-yilda boshlangan so‘nggi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida rivojlanishi uchun kuchli turtki oldi. Bu davrda aholining an’anaviy moliyaviy mahsulotlar va vositalarga ishonchi yo‘qola boshladi. Ayni paytda, nisbatan rivojlangan va rivojlanayotgan bozorlarda olib borilgan turli tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aholining an’anaviy bank tizimiga ishonchsizligi davom etmoqda va ular tez-tez fintex xizmatlaridan foydalanmoqda. Bundan tashqari, fintex loyihalari auditoriyasi banksiz va banklar tomonidan to‘liq xizmat ko‘rsatilmaydigan segmentlardir. Bugungi kunda moliyaviy bozorga Internet bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan yangi avlod texnologiyalari ham olib kelinmoqda. Bunday texnologiyalarga: • Mobil texnologiyalar, ya’ni simsiz aloqaga asoslangan mobil qurilm alar va ilovalar to‘plamlari kiradi. Mobil aloqa infratuzilm asi jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mobil Intemetning mavjudligi uning geografiyasini kengaytirmoqda va uning ishlash tezligi oshib bormoqda. Chunki ular o‘zaro platformalar va funksiyalarga boy bo‘lib to‘ldirilib bormoqda. Bu mobil qurilmalar bozorining jadal rivojlanishi (smartfonlar, aqlli soatlar, aqlli uzuklar va boshqalar) bilan birga kechmoqda. Moliya sohasida mobil texnologiyalaming rivojlanishi tufayli mobil bankingning alohida sohasi paydo bo‘ldi, bu mobil qurilmalar: smartfonlar, planshetlar, aqlli soatlar va boshqalar yordamida bank hisob varaqlarini boshqarishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, o‘yinchilar moliyaviy xizmatlami olishni soddalashtirish va maqsadli audi- toriyaning sodiqligini oshirish maqsadida maxsus mobil qurilmalami ishlab chiqishmoqda. Masalan, to‘lov smart-uzuklar, kalit halqalar, bilaguzuklar, plastik kartalaming jismoniy agregatorlari va boshqalar. • Katta hajm dagi tizimli va tizimsiz ma’lumotlarni, shuningdek ulami qayta ishlash va foydalanish texnologiyalarini, katta massivlarda kerakli ma’lumotlarni topish usullarini katta axborotlar bilan belgilash. M a ’lum otlar m anbalari - turli xil Internet hujjatlari, ijtim oiy tarm oqlar, bank kartalari bo‘yicha operatsiyalari, radiochastotali identifikatsiya- lash, audio va video ro‘yxatga olish qurilmalari va boshqalar. Katta ma’lum otlar tahlili moliyaviy tashkilotlarga yangi iste’molchilar toifalarini aniqlash, eng moslashtirilgan mahsulotlami yaratish va h.k. imkonini beradi. • An’anaviy ravishda insonning v ak o lati h isoblangan ijodiy funksiyalami bajarishga qodir bo‘lgan aqlli mashinalar va dasturlami yaratish imkonini beruvchi sun’iy intellekt texnologiyalari (masalan, musiqa, adabiy asarlar yozish va h.k.). Sun’iy intellekt texnologiyalari moliyaviy kompaniyalarga egri chiziqdan oldinda turishga va xarajatlami kamaytirish bilan birga eng moslashtirilgan individual xizmatlami taqdim etishga imkon beradi. • Texnologlar va raqamli valyutalar. Raqamli valyutalar - bu moddiy timsolga ega bo‘lmagan pul mablag‘lari bo‘lib, ulardan jismoniy va yuridik shaxslar toliq banknot sifatida foydalanishlari mumkin. Raqamli to‘lov vositalaridan foydalanish uchun an’anaviy bankda hisob ochish shart emas, buning uchun tegishli to‘lov tizimida onlayn ro‘yxatdan o‘tish kifoya. • Bugungi kunda raqamli valyutalaming ikki turi farqlanadi: elektron hamyonlar (masalan, PeyPal, WebMoney, ApplePay va boshqalar) va kriptovalyutalar (Bitkoin, Efirum, Laytcoin va boshqalar). Ammo elektron hamyonlami “an’anaviy” pul bilan to‘ldirish kerak bo‘lsa, u holda emissiya (kon) qazib olish), almashish va kriptovalyuta- lami hisobga olish kriptografik algoritmlar ketma-ketligini maxsus qo‘llashga asoslangan va ma’lum qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi. Bu esa ma’lumotni soxtalashtirishni juda qiyinlashtiradi. Dunyoda blokcheyn texnologiyasiga asoslangan fintex loyihalari faol о‘sib bormoqda. Ba’zi mamlakatlar allaqachon kriptovalyutalami to‘liq to‘lov vositasi sifatida tan olishgan va hatto o‘zlarining davlat kriptovalyutalarini (masalan, Belarusiya, Yaponiya, BAA) ishlab chiqishni boshla- ganlar. Boshqa davlatlar kriptovalyutalardan foydalanishni cheklab qo‘ygan yoki uning muomalasini butunlay taqiqlagan. Bizningcha bunday holatlar ayrim davlatlarpni banknotlami chiqarish bo‘yicha eksklyuziv huquqidan mahrum qilishi bilan tahdid qilmoqda (masalan, Xitoy, Islandiya, Tailand, Vetnam). • Virtual va kengaytirilgan haqiqat (voqelik). Virtual voqelik deganda insonga ma’lumotni idrok etish qobiliyati (ko‘rish, eshitish, teginish, hid va boshqalar. Texnik vositalar yordamida yaratilgan muhit orqali uzatilishi tushuniladi. Sensatsiyalarning ishonchli kompleksini yaratish uchun real vaqt rejimida virtual haqiqat xususiyatlari va reaksiyalarining kompyuter sintezi amalga oshiriladi. Kengaytirilgan yoki aralash haqiqat - bu kompyuterlashtirilgan qurilmalar yordamida real vaqt rejimida raqamli va grafik ma’lumotlar bilan haqiqiy mavjud jismoniy dunyoni qo‘shishdir. Klassik moliyaviy institutlar va fintex startaplari masofaviy xizmatlar sifatini yaxshilash va mijozlaming sodiqligini oshirish uchun virtual va kengaytirilgan reallik