MONITORING VA ATROF-MUHIT MONITORINGINI AMALGA OSHIRISH Reja: 1. Monitoring va uning turlari 2. O’zbekistonda atrof-muhit monitoringini amalga oshirish Inson omilining atrof-muhitga bo’lgan ta’siri tobora kuchayib borayotganligini e’tiborga olib, maxsus kuzatish tizimi tashkil qilish zarurati paydo bo’ldi. Mazkur kuzatish natijasida to’plangan ma’lumotlar tabiiy muhitda yuz berayotgan o’zgarishlarni baholash va tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Shuning uchun ham monitoring tizimini tashkil qilish bo’yicha takliflar o’rtaga qo’yildi. Monitoring tushunchasining mazmuni, turlari hamda O’zbekiston hududida atrof-muhit monitoringini amalga oshirish ushbu bobda ochib beriladi va bioekologik, geoekologik va biosfera monitoringi bilan tanishasiz. 1. Monitoring va uning turlari XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan-texnika inqilobi natijasida jamiyatning tabiatga ta’siri kuchayib ketdi. Oqibatda sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolar kelib chiqa boshladi. Bu esa atrof-muhit holatini doimiy kuzatib boorish tizimini tashkil qilishni taqozo etadi. Shu munosabat bilan fanda yangi, monitoring (lotincha “monitor” – esga soladigan, ogohlantiradigan) tushunchasi paydo bo’ldi. Monitoring – tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish maqsadida ma’lum bir hudud tabiiy sharoitining holatini kuzatish, nazorat qilish va boshqarish tizimidir. Monitoringning asosiy maqsadi tabiiy muhitning inson faoliyati ta’sirida o’zgarishni kuzatish, olingan ma’lumotlar asosida baholash va tegishli boshqaruv apparatini ishga solishdir. Monitoring asosida atmosfera havosi, suv havzalari, yer osti suvlari, tuproq, o’simlik qoplamining turli chiqindilar, zaharli kimyoviy moddalar, radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi kuzatiladi. Kuzatish ishlari insonning ma’lum ekologik sharoitda yashashining buzilishiga qaratiladi. Atrof-muhitning o’zgarish darajasi hali ifloslanmagan tabiiy sharoit holatiga nisbatan olinadi. Akademik I.P.Gerasimov tomonidan monitoring tashkil qilishning bioekologik, geoekologik va biosfera bosqichlari ajratilgan. Bioekologik monitoring bosqichi yoki pog’onasida atrof-muhitning ifloslanishi uning inson salomatligiga ta’siri nuqtai nazaridan kuzatiladi. Mazkur pog’onada odamlarning kasallanishi, o’lim, tug’ilish, uzoq umr ko’rish va boshqa ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlar insonning atrof-muhit o’zgarishiga aks ta’siri hisoblanadi. Ushbu bosqichda monitoring kuzatish shoxobchalari va sanitariya-gigiyena xizmati ma’lumotlariga tayanib, ish ko’riladi. Bioekologik monitoring inson salomatligi uchun zararli bo’lgan chiqindi va moddalar bo’yicha kuzatishni tashkil qiladi. Geoekologik (geotizimli) monitoring bosqichi yoki pog’onasida asosan tabiiy-hududiy, tabiiy-texnogen va demografik (aholi) geotizimlari kuzatiladi va nazorat qilinadi. Mazkur bosqich (pog’ona) uchun tabiatni ifloslantiruvchi moddalarning ruxsat etilgan miqdori va tabiiy komplekslarning (geotizimlarning) o’z-o’zini tozalash qobiliyati haqidagi ma’lumotlar muhim hisoblanadi. Kuzatishlar geografik stansionlarda, maxsus zonal yoki mintaqaviy poligonlarda olib boriladi. Geotizimli monitoringni amalga oshirishda hududda havo, suv, tuproq, o’simlik, hayvonot dunyosi, inson salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillar va ifloslantiruvchi manbalar bo’yicha kuzatish tashkil qilinadi. Bu borada geotizimning o’ziga xos xususiyatlari e’tiborga olinmog’i lozim. Cho’llarda kemiruvchilar turli xatarli kasalliklarni tarqatuvchi manba hisoblanadi. Buning oqibatida ma’lum vaqt mobaynida katta hududda yuqumli kasallik o’chog’I yuzaga keladi. Shuni hisobga olib, cho’l geotizimida muntazam ravishda ishlarini olib borish lozim bo’ladi. Biosfera monitoringi bosqichining asosiy vazifasi atrof-muhitni dunyo miqyosida kuzatishdan iborat. Bunda atmosferaning changlanishiga, Dunyo okeanining ifloslanishiga va boshqa ko’rsatkichlarga ko’proq e’tibor beriladi. Kuzatishning asosiy maqsadi miqyosida bo’ladigan o’zfarishlarning aholi salomatligi va faoliyatiga ta’sirini baholashdir. Kuzatishlar biosfera poligonlari tizimida olib boriladi. Biosfera poligonlari tizimiga qo’riqxonalar va aholining xo’jalik faoliyati zonalari kiradi. Atmosferani kuzatishda asosiy e’tibor chang miqdorining ortib ketishiga, “issiqxona samarasi” ning vujudga kelishiga, qutbiy mintaqalarda ozon qatlamining yupqalanishiga qaratiladi. Ekologik siyosat. Atrof-muhit ifloslanishi va tabiiy resurslardan noto’g’ri foydalanish ishlab chiqarishning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi hamda aholi hayotiga jiddiy xavf soladi. Shu munosabat bilan tabiat bo’yicha turli xil harakatlar va tashkilotlar vujudga keldi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarning ko’pchiligida ekologik siyosat yurgizila boshlandi. Tabiatni muhofaza qilish borasida qonunlar qabul qilindi, atrof-muhitni qo’riqlash bo’yicha davlat tashkilotlari tuzildi. Natijada XX asrning 80-yillaridan boshlab, jahonning ayrim mintaqalarida atrof-muhitning ifloslanish darajasi kamaya boshlandi. Ammo jahondagi ko’pchilik davlatlarda ekologik sharoit hamon keskinligicha qolmoqda. Ekologik siyotatni olib borish va amalga oshirish uchun ayrim davlatlarning harakatlari yetarli emas. 2. O’zbekistonda atrof-muhit monitoringini amalga oshirish O’zbekistonda qishloq va suv xo’jaligi, tog’-kon, kimyo, metallurgiya va boshqa sanoat tarmoqlarining so’nggi 30-40 yil davomida tez sur’atlar bilan rivojlanishi natijasida atrof-muhitda kuchli o’zgarishlar ro’y berdi, mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolar kelib chiqdi. Natijada atrof-muhit holatini muntazam kuzatish, nazorat qilish va boshqarishning yagona davlat tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish zarurati tug’ildi. Atrof-muhit monitoringi mamlakatimizdagi bir qancha muassasa va tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Atmosfera havosi va suv havzalarining ifloslanishi O’zbekiston Gidrometeorologiya Bosh boshqarmasi tomonidan, yer osti suvlarining ifloslanishi, noxush tabiiy geografik jarayonlarning rivojlanishi O’zbekiston Geologiya vazirligiga qarashli “O’zbekgidrogeologiya” korxonasi tomonidan, tuproqning sho’rlanishi va grunt suvlari me’yori, kollektor suvlari minerallashuv darajasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tomonidan, o’rmonlar holati O’rmon xo’jaligi qo’mitasi tomonidan, atrof-muhitning inson salomatligiga ta’siri bilan bog’liq bo’lgan masalalar Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan kuzatib, nazorat qilib turiladi. Bu tashkilot va muassasalarning monitoring sohasidagi faoliyati Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi tomonidan boshqariladi. Bu qo’mita atrof-muhit bo’yicha turli axborot va ma’lumotlarni yig’ib, yuzaga kelgan ekologik vaziyatni baholaydi. Noxush ahvol vujudga kelgan bo’lsa, tegishli xabar berish bilan uning oldini olish bo’yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. Atrof-muhit monitoringi kuzatish va nazorat qilish turli ususllarda olib boriladi: aerokosmik, avtomatik laboratoriyalar, ko’chma laboratoriyalar va h.k. Aerokosmik usul bilan atmosfera havo massalarning yo’nalishi, havoning ifloslanishi, tog’lardagi muzliklar, qorliklar rejimi, tuproq va o’simlik holati, ekinlarning o’sishi, ularning holati hamda hosildorligi kuzatib turiladi. O’zbekistonning ma’lum bir hududi aerokosmik usulda kuzatilayotganda olingan ma’lumotlar avtomatik ravishda tegishli tashkilotlarga uzatib turiladi. Atmosfera havosi monitoringi O’zbekiston hududida asosiy gidrometeorologik stansiya va postlar (avtomatik ravishda ishlaydigan maxsus uychalar – Post-2) da amalga oshiriladi. Atmosfera va suv tarkibidagi zararli, ifloslantiruvchi moddalar miqdori maxsus laboratoriyalarda kimyoviy usullar yordamida aniqlanadi. Sanoat rivojlangan hududlarda maxsus kuzatish asosan stansionar (doimiy), marshrutli va harakatdagi postlarda olib boriladi. Mazkur postlarda gazlarning miqdori avtomatik usulda aniqlanadi. Suv havzalarining ifloslanishi ham muntazam ravishda kuzatib va nazorat qilib turiladi. Daryolar, kanal va kollektor suvlarining ifloslanish darajasi bir yo’la bir necha joylarda (yuqori qismida, sanoat markazlari va shaharlarga kirish joylarida, ichkarisida va chiqish joyida) aniqlanadi. Yil davomida mamlakatimiz bo’yicha olib borilgan kuzatish va nazorat ma’lumotlarni o’rtacha oylik ko’rsatkichlar aniqlanadi. Tuproq, suv va o’simliklardagi turli zararli chiqindilar, asosan, sanoat korxonalari atrofida, pestitsidlar ekinzorlar va turli hududidagi suv havzalarida kuzatiladi va nazorat qilib turiladi. Sug’orilgan hududlarda tuproqning shor’lanishi bo’yicha juzatish va nazorat amalga oshiriladi. Kuzatish va nazorat ma’lumotlari yilda ikki marta – 1 –aprel va 1 –oktabrda yig’iladi. Yaylovlar asosan aerokosmik usulda kuzatiladi va nazorat qilib turiladi. Atrof-muhit monitoringi kuzatish va nazorat qilish turli usullarda olib boriladi: aerokosmik, avtomatik laboratoriyalar, ko’chma laboratoriyalar va h.k. Ekologik siyosat. Atrof-muhit ifloslanishi va tabiiy resurslardan noto’g’ri foydalanish ishlab chiqarishning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi hamda aholi hayotiga jiddiy xavf soladi. Shu munosabat bilan tabiat bo’yicha turli xil harakatlar va tashkilotlar vujudga keldi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarning ko’pchiligida ekologik siyosat yurgizila boshlandi. Tabiatni muhofaza qilish borasida qonunlar qabul qilindi, atrof-muhitni qo’riqlash bo’yicha davlat tashkilotlari tuzildi. Natijada XX asrning 80-yillaridan boshlab, jahonning ayrim mintaqalarida atrof-muhitning ifloslanish darajasi kamaya boshlandi. Ammo jahondagi ko’pchilik davlatlarda ekologik sharoit hamon keskinligicha qolmoqda. Ekologik siyotatni olib borish va amalga oshirish uchun ayrim davlatlarning harakatlari yetarli emas. Buning uchun jahon hamjamiyatining birgalikdagi harakati zarur. BMT tarkibida atrof-muhit muhofazasi bo’yicha maxsus komissiya faoliyat ko’rsatmoqda (YuNEP). Bu ishlarni amalga oshirishda O’zbekiston olimlari ham faol ishtirok etmoqdalar. Bilimingizni sinab ko’ring: 3. Monitoring tushunchasining mohiyati nimadan iborat? 4. Monitoringning asosiy maqsadi nimadan iborat? 5. Monitoringning qanday turlarini bilasiz? 6. Monitoringning qaysi bosqichida dunyo miqyosida atrof-muhit ifloslanishi kuzatiladi? 7. Atrof-muhit monitoringini amalga oshirishda qanday usullardan foydalaniladi? 8. O’zbekistonda monitoringi amalga oshirish qaysi tashkilot tomonidan boshqarilib turiladi? 9. Havo va suvning ifloslanishi qayerlarda kuzatilib, nazorat qilib turiladi?