MONOPOL HOKIMIYAT SHAROITIDA NARX BELGILASH VA DIVERSIFIKATSIYALASH TAMOYILLARI REJA: Kirish. Asosiy qism 1. Monopoliyaga qarshi qonunchilik 2. Narx bozorda narx belgilash nazariyasi 3. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining o‘zgarish tamoyillari Bozorda narx belgilash nazariyasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Kirish Mavzuning dolzarbligi. Bozor iqtisodiyotining asosiy xususiyati ishlab chiqaruvchi va xaridor uchun tanlash erkinligidir. Ishlab chiqaruvchi qanday mahsulot ishlab chiqarishni, iste'molchi - qanday tovar va xizmatlarni sotib olishni, xodim - qaerda va kim bilan ishlashni erkin tanlashi mumkin. Bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin. Ammo shuni tushunishimiz kerakki, tanlash erkinligi uning mavjudligi iqtisodiy muvaffaqiyatga avtomatik ravishda erishishni ta'minlaydi degani emas. Aslida iqtisodiy muvaffaqiyat raqobat orqali erishiladi [9]. Hozirgi bozor raqobat tamoyillari va monopolistik ishlab chiqarishning kombinatsiyasidir. Bu yerda esa raqobat bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo‘ladi. Aynan raqobat jamiyatning iqtisodiy rivojlanishi uchun barcha sharoitlarni yaratadi. To'liq va nomukammal raqobat bozorlari ham iste'mol sifatiga ta'sir qiladi. Zamonaviy iqtisodiy voqelik sharoitida, jahon amaliyoti jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida eng samaralisi bozor iqtisodiyoti ekanligini isbotlagan va shu munosabat bilan ko‘pchilik rivojlangan davlatlar unga o‘tmoqdalar. raqobat va monopoliya eng dolzarb hisoblanadi. Jamiyat rivojlanishi bilan mehnat taqsimoti kuchayib boradi va natijada raqobat munosabatlari murakkablashadi. Ular bozorlar, tarmoqlar, hududlar, mamlakatlar va xalqaro transmilliy korporatsiyalar o‘rtasidagi raqobat kabi yangi shakllarni egallamoqda. Bu iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, ammo bu mutlaqo to'g'ri emas. Bu jarayonlarning barchasi raqobatning nomukammalligi darajasiga ta'sir qiluvchi omillar sonining ko'payishiga olib keladi. Masalan, sanoatga kirishdagi to'siqlar va raqobatbardosh vositalar tobora murakkablashib bormoqda va doimiy o'zgarib turadigan bozor sharoitida kompaniyaning omon qolishi uchun katta ahamiyatga ega bo'lishi mumkin bo'lgan yangi, murakkabroq ma'lumotlarni olish zarurati ortib bormoqda. Shunday qilib, biz ishonch bilan aytishimiz mumkinki, nomukammal raqobat butun iqtisodiyotning samaradorligiga juda salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shuningdek, raqobat bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan namuna, ajralmas qism ekanligi ayon bo'ladi. U butun iqtisodiy tizimga kirib boradi va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar ichida o'z aksini topadi. Bularning barchasi uni o'rganishni nafaqat zarur, balki majburiy qiladi. Kurs ishining predmeti. Monopol hokimiyat sharoitida narx belgilash va diversifikatsiyalash tamoyillari hisoblanadi. Kurs ishining obyekti. Bozor munosabatlari sharoitida Monopol hokimiyat sharoitida narx belgilash va diversifikatsiyalash tamoyillariga oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan masalalar kurs ishining obyekti sanaladi. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos strategiyasi, tamoyil va ustivorlari, xorijiy va vatanimiz olimlarining olib borgan ilmiy ishlari ilmiy izlanishning nazariy-uslubiy asosi bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishini tayyorlashda O’zbekiston Respublikasi Qonunlaridan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlaridan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining karorlaridan, O`zbekiston Respublikasi Makroiktisodiyot va Statistika Vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi me’yoriy xujjatlari, kursatmalari, buyruklari va xisobotlaridan manba sifatida foydalanildi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatlaridan tarkib topgan. Bu yerda biz monopol hokimiyatga ega bo`lgan monopolistlar to`g`risida gap yuritamiz. Lekin, hozirgi vaqtda monopoliyaning ijobiy tomonlari borligini hech kim inkor qila olmaydi. Yiriklashgan korxonalarda ilmiy-texnik rivojlanish imkoniyati katta bo`ladi, nima uchun deganda, bunday korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari ham katta bo`lganligi uchun, ular ilmiy izlanishlarga ko`proq mablag` ajratishlari mumkin. Yirik korxonalargina masshtab samarasidan yaxshiroq foydalana oladilar, chunki ularda ilmiy-tadqiqot ishlarini, tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarni keng masshtabda yo`lga qo`yish mumkin bo`ladi. Bu o`z navbatida mahsulot tannarxini pasaytirish va sifatini oshirishga imkon yaratadi. Lekin, bozor munosabatlarining rivojlanganligi, jahon bozorining shakllanganligi, xalqaro iqtisodiy aloqalarning kengayib borishi sharoitida kuchli bozor hokimiyatiga ega monopolistni topish qiyin. Monopolistlarning jamiyatga ta`sir qiluvchi salbiy tomonlari borligini ham esdan chiqarmaslik lozim. Yiriklashgan firmalar o`z mahsuloti sifatini oshirishga va uni tez-tez yangilashga alohida e`tibor beradi, deb bo`lmaydi. Ushbu firmalarda yaratilgan yangiliklarni ishlab chiqarishga joriy qilish ko`p hollarda to`xtab qolishi ham mumkin. Monopolist narxni chekli xarajatdan yuqori qilib belgilaydi, ya`ni P>MC. Natijada resurslarning taqsimlanishi samarali bo`lmaydi. Monopol narxning o`rnatilishi jamiyatda yo`qotishlarga olib keladi. Narx qanchalik yuqori bo`lsa, jamiyatning yo`qotishi ham shunchalik ko`p bo`ladi. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda monopoliyaga qarshi qonunlar ishlab chiqarilgan. Monopoliyaga qarshi qonun firmalarda jamiyat uchun xavfli bo`lgan monopolistik hokimiyatni to`planishini cheklashga qaratilgan. Monopolistik hokimiyat yuqorida aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta`sir qilish kuchini bildiradi. Qaysi firma bozor narxiga ko`proq ta`sir qila olsa, u ko`proq monopolistik hokimiyatga ega bo`ladi. Ko`pchilik adabiyotlarda monopoliyaga qarshi qonunga klassik misol sifatida AQShning trestlarga qarshi qonuni keltiriladi. 1890 yilda birinchi bo`lib Sherman qonuni deb ataluvchi qonun qabul qilingan bo`lib, u asosan savdoni va tijoratni monopollashtirishga qarshi qaratilgan edi. Ushbu qonun savdo erkinligini cheklovchi har qanday kelishuvni taqiqlar edi va raqobatchilarni adolatsiz yo`l bilan yo`qotishni jinoyat deb qarar edi. Ushbu qonunni buzganlar jarima to`lashdan tortib, firmani tarqatib yuborish va hatto jinoiy javobgarlikkacha jazolanishni nazarda tutar edi. 1914 yilda Kleyton va federal savdo komissiyasi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun Sherman qonuniga qaraganda ancha mukammallashgan qonun bo`lib, u qonunni bajarilishini nazorat qilishni federal savdo komissiyasi zimmasiga yuklagan edi. Bundan tashqari ushbu qonunda monopoliyani vujudga kelishini oldini olish bo`yicha qilinadigan chora-tadbirlar belgilandi. 1938 yildagi Uiler qonuni iste′molchilar huquqini himoya qilishga qaratildi (tovar to`g`risida noto`g`ri axborot berish va noto`g`ri reklama berishga qarshi). Keyingi yillarda ham trestlarga qarshi qonunchilik AQSHda rivojlandi. AQSHning trestlarga qarshi qonuni boshqa davlatlarda monopoliyaga qarshi qonunlarni ishlab chiqishda va rivojlantirishda muhim rol o`ynadi. Narxlarni nazorat qilish va ularni muvofiqlashtirish ko`proq tabiiy monopoliyalarga qo`llaniladi. Eslasak, raqobatlashgan bozorda narx chekli xarajatga teng bo`lar edi (P>MC )(1.1-rasm). Qe Q Qm Q1 1.1-rasm. Tabiiy monopoliyada narxni muvofiqlashtirish1 Lekin, bunday narxni tabiiy monopoliyalarga qo`llab bo`lmaydi, chunki bu narxda bir qator ishlab chiqaruvchilar zarar bilan ishlab ishdan chiqadilar. Nima uchun deganda, ishlab chiqaruvchilarning xarajatlari har xil bo`lgani uchun narxlar ham har xil bo`ladi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, 𝑃 𝑒narx raqobatlashgan bozor narxiga to`g`ri keladi va u chekli xarajat bilan o`rtacha daromad chiziqlari kesishgan nuqta bilan aniqlanadi. Narx davlat tomonidan muvofiqlashtirilmasa, monopolist narxni Pm darajada belgilab, Qm miqdorda mahsulot ishlab chiqaradi. Davlat esa narxni barcha uchun o`rtacha xarajat darajasida (o`rtacha xarajat chizig`i bilan daromad chizig`i kesishgan nuqta) belgilaydi, ya`ni 𝑃 1 . Bu narxga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish hajmi Q1 ga teng. P1 =AC bo`lishi tabiiy monopolistlarga (uzoq muddatli raqobatlashgan bozordagi firmalar kabi) normal foyda olish imkonini beradi. P1 narxda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori optimal hajmdan kichik (Q1 <Qe) bo`lsa ham iste′molchilar monopolist narxi tartiblashtirilmagandagiga qaraganda (Qm <Q1) ko`proq mahsulot sotib olish imkoniyatiga ega bo`ladi. O`rtacha xarajat darajasida o`rnatiladigan narx P1 ni ―adolatli foyda olishni ta`minlaydigan narx deb ataydilar. AQShda ―adolatli‖ narxni ta`minlanishini juda ko`p federal komissiyalar kuzatib boradi. 2. Monopol hokimiyat sharoitida narx belgilashda iste′molchi ortiqchaligini egallash Monopol yoki bozor hokimiyatiga ega bo`lgan firmalar rahbarlari oldida turadigan asosiy masalalardan biri - bu qanday qilib bozor hokimiyatidan samarali 1 Sаlimov B.T., Muхitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. – T.: TDIU, 2005. - foydalanishdir. Ular oldida narxlarni qanday belgilash, qancha ishlab chiqarish omillari olish kerak, uzoq va qisqa muddatli oraliqlarda ishlab chiqarish hajmini qancha qilib belgilash kabi masalalarni echish turadi. Raqobatlashgan bozordagi firmalarni boshqarishga qaraganda bozor hokimiyatiga ega bo`lgan firmalarni boshqarish qiyinroq. Raqobatlashgan bozorda narx berilgani uchun firma rahbarlari o`z e`tiborlarini ko`proq xarajatlarni kamaytirishga va sotish bilan bog`liq masalalarni echishga qaratadi. Ishlab chiqarish hajmini esa narxni chekli xarajatlarga tenglashtiradigan hajmda belgilaydi. Monopol hokimiyatga ega firmalar ishlab chiqarish hajmini va mahsulot narxini aniqlashi uchun hech bo`lmaganda talab elastikligining taqribiy qiymatini bilishlari kerak bo`ladi. Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmalarning narxni belgilash strategiyasining asosini iste′molchi ortiqchaligini egallash orqali qo`shimcha foyda olish usullari tashkil qiladi. Faraz qilaylik, firma barcha ishlab chiqargan mahsulotlarini bir narxda sotsin (2.2-rasm). Q Qm Qe 2.2-rasm. Iste′molchi ortiqchaligining narx va ishlab chiqarish hajmiga bog`liqligi2 U foydasini maksimallashtirish uchun narx Pm ni unga mos keluvchi ishlab chiqarish hajmi Qm ni chekli xarajat chizig`i bilan chekli daromad chizig`i kesishgan nuqtaga ko`ra belgilaydi. Firma Qm ishlab chiqarish hajmida maksimal foyda bilan ishlaydi, lekin firma rahbarlari foydani yanada oshirish to`g`risida o`ylaydi. Iste′molchi ortiqchaligi sohasida ko`rish mumkinki (NM oraliqda) ba`zi bir iste′molchilar tovarni Pm narxdan yuqori narxda ham sotib olishi mumkin. Lekin, narx Pm dan yuqori qilib qo`yilsa, sotish hajmi kamayadi, bir qator iste′molchilar yo`qotiladi va olinadigan foyda kamayadi. Narx monopol Pm bo`lganda ham iste′molchilarning bir qismi tovarni sotib olaolmaydi, lekin ular narx Pm dan kichik (ammo chekli xarajatdan yuqori bo`lgan) bo`lgan holda tovarni sotib oladilar. Bunday xaridorlar ME sohaga qarashli bo`lib, ularning ortiqchaligi DME soha yuzasiga teng. Firma narxni tushirsa, u ME oraliqqa qarashli xaridorlarga ham tovarni sotishi mumkin. Biroq, bu holda uning daromadi va shu bilan birga foydasi ham kamayib ketadi. Firma NM oraliqqa qarashli iste′molchilar ortiqchaligini (PmMN yuzaga teng ortiqchalikni) va ME oraliqdagi iste′molchilar ortiqchaligini (DME yuzaga teng ortiqchalikni) qo`lga kiritish uchun har xil guruhdagi iste′molchilarning talab chizig`ida joylashuviga qarab har xil narx belgilashi mumkin. Yuqorida ko`rdikki, bu ortiqchaliklarni bir xil narx belgilash orqali egallash mumkin emas. Masalan, firma NM oraliqdagi iste′molchilar uchun P1 (P1 > Pm) narx, ME oraliqdagilar uchun P2 (P2 <Pm) va ikkala guruh orasidagilar uchun Pm narxni belgilashi mumkin. Narxlarni bunday qo`yilishiga, ya`ni har xil guruhdagi iste′molchilar uchun har xil darajadagi narxlarning qo`yilishiga narx diversifikatsiyasi (differentsiatsiyasi yoki diskriminatsiyasi) deyiladi. Masalaning muhim tomoni shundaki, xaridorlarni topib, ularni har xil narxlarda xaridorlar guruhiga bo`lib chiqish, ya`ni bozorni segmentlashtirish kerak bo`ladi. 2 S а l i m N a r x l a r d i v e r s i f i k a t s i y a s i n a r x l Iste′molchilar daromadiga ko`ra narxlarni belgilashning ideal varianti har bir xaridorning imkoniyatidan kelib chiqib, u sotib oladigan har bir tovarga maksimal narx belgilashdir. Ushbu maksimal narxni xaridorning rezerv narxi deb qaraladi. Har bir xaridor uchun rezerv narx belgilashga iste′molchilarning daromadiga ko`ra narxlarni ideal diversifikatsiyalash deyiladi. Ideal diversifikatsiyalashda firma daromadi qanday bo`lishini ko`rib chiqamiz. Birinchi navbatda firma monopol narx Pm da qancha foyda olishni aniqlaymiz (3.3-rasm). 0 Qm Qe Q 3.3-rasm. Narxlar diversifikatsiyalanmagandagi foydani ifodalovchi grafik3 3 Buning uchun umumiy ishlab chiqarilgan va sotilgan tovar hajmi Qm ning har bir qo`shimcha ishlab chiqarilgan va sotilgan birlik mahsulotdan olinadigan qo`shimcha foydani qo`shib chiqamiz. Bu qo`shimcha foyda ∆𝜋 har bir birlik mahsulot uchun ∆𝜋=MR-MC ga teng. Ushbu chekli daromad MR birinchi mahsulot uchun maksimal bo`lib, uning chekli xarajati MC eng minimaldir. Keyingi har bir qo`shimcha mahsulot uchun chekli daromad kamayib boradi, chekli xarajat esa ortib boradi. Firmaning ishlab chiqarish hajmi Qm ga teng bo`lganda oxirgi Qm-mahsulotdan olinadigan foyda ∆𝜋𝑄𝑚=MR-MC bo`ladi va MR=MC. Qm hajmdan ko`p ishlab chiqarilgan har qanday mahsulot hajmidagi chekli xarajat uning chekli daromadidan yuqori bo`ladi va bu firma foydasini kamaytiradi. Umumiy foyda har bir sotilgan mahsulotdan tushadigan foydalarning yig`indisiga teng. Rasmda umumiy foyda chekli daromad chizig`i bilan chekli xarajat o`rtasidagi (NDF) shtirxlangan yuza bilan ifodalangan. Endi firma ideal diversifikatsiyadan foydalanadi deylik. U mahsulot narxini har bir xaridor uchun u to`lashi mumkin bo`lgan maksimal darajada qilib belgilaydi va natijada chekli daromad chizig`i firma foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi bilan bog`liq bo`lmay qoladi. Har bir birlik qo`shimcha mahsulotni sotishdan tushadigan qo`shimcha foyda tovarga to`lanadigan narxga bog`liq funktsiya bo`lib, chekli daromad chizig`i talab chizig`i bilan ustma- ust tushadi (D =MR)(3.3-rasm). Masalan, agar har bir xaridor bittadan mahsulot sotib olsa, birinchi ishlab chiqarilgan tovardan olinadigan daromad TR1 =P1 *1=P1 ga, ikkita tovardan tushadigan umumiy daromad TR2 = R1+ P2 *1= P1 + P2ga, uchta tovardan TR3 = P1 + P2 + P3 ga teng. Har bir tovar uchun alohida narx belgilangani uchun umumiy daromad har bir sotilgan tovarlar narxlarining yig`indisi bilan aniqlanadi. Chekli daromadni quyidagicha topamiz: MR1 =P1; MR2 =R2 -R1 =P1 +P2 -P1 =P2; MR3 = R3 - R2 = P1 + P2 + P3 - P1 - P2 = P3, Demak, har bir qo`shimcha sotilgan tovarning chekli daromadi ideal diversifikatsiyalashda ushbu tovar uchun belgilangan narxga teng. Ko`rinib turibdiki, narx diversifikatsiyasi firmaning xarajatlari tarkibiga ta`sir qilmaydi. Shunday qilib, har bir birlik qo`shimcha ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotdan tushadigan qo`shimcha foyda talabdan chekli xarajatni ayrilganiga teng. Masalan, agar yuqoridagi misolni qarasak, uchinchi qo`shimcha mahsulotni sotishdan olinadigan qo`shimcha foydani ∆𝜋 3 deb belgilasak, ∆𝜋 3 = MR3 - MC3 = P3 - MC3 ko`rinishida aniqlanadi. Talab (MR) chekli xarajatdan ustun bo`lganda firma ishlab chiqarish hajmini oshirib o`z foydasini orttiradi. Ishlab chiqarishni kengaytirish ishlab chiqarish hajmi Qe* hajmga etguncha davom ettiriladi. Qe* hajmda chekli daromad, ya`ni talab chekli xarajatga teng bo`ladi va ishlab chiqarish yanada oshirilsa chekli xarajat talabdan, ya`ni MR dan yuqori bo`lgani uchun firma foydasi qisqaradi. Umumiy foydaga endi chekli xarajat chizig`i bilan talab chizig`i o`rtasidagi shtrixlangan FEN yuzaga teng bo`ladi. Har bir iste′molchi uchun u to`lashi mumkin bo`lgan narxni o`rnatilishi firma tomonidan iste′molchi ortiqchaligining hammasini egallashga imkon beradi. Bu o`z navbatida ishlab chiqaruvchi daromadini oshiradi. 3.4-rasmdan ko`rish mumkinki, firma daromadi ancha oshgan. Q e* Q 4.4-rasm. Ideal diversifikatsiyalashda foydani ifodalovchi grafik4 Ammo, xaridorlar juda ko`p bo`lsa, firma ularning har biri uchun alohida narx belgilashi qiyin. Bu erda asosiy muammo, xaridorlar sotib olishi mumkin bo`lgan narxni aniqlashdir. Firma xaridorlar bilan so`rov o`tkazishi mumkin, lekin xaridor ushbu sotib olishi mumkin bo`lgan maksimal narxni to`g`ri aytadi deb hech kim kafolat bera olmaydi. Shunga qaramasdan, xaridorlar kamroq bo`lganda, real hayotda narx differentsiatsiyasidan foydalanuvchi firmalar ham yo`q emas. Masalan, gazga, elektroenergiyaga aholi va korxonalar to`laydigan narxlar, hayvonot bog`iga, muzeyga kirish chiptalarining yosh bolalarga, katta yoshdagilarga va guruhlarga har xil narxlarda bo`lishi. Bunday hollarda narxni differetsiatsiyalovchi firma iste′molchi ortiqchaligining bir qismini o`zlashtiradi. Yana bir misol tariqasida poyafzal sotuvchi firmani ko`rib chiqaylik. Sotuvchi har bir poyafzal sotilishidan 20 foiz foyda oladi deylik. Sotuvchi ba`zi bir xaridorlarga tovarni o`z narxida sotsa, boshqa biriga sotganda o`z ulushining bir qismidan voz kechadi, nima uchun deganda, foyda olmagandan ko`ra har bir poyafzaldan 10 foizdan (20 foiz o`rniga) foyda olish uning uchun afzalroq. Agar narxlar differentsiatsiyasi xaridorlar sonini oshishiga olib kelsa, bundan sotuvchilar ham, xaridorlar ham manfaat ko`radi. Demak, umumiy farovonlik oshadi. Quyidagi 3.5-rasmda ana shu vaziyat tasvirlangan (3.5-rasm). Q3 Qm Q2 Q 1 Q 3.5-rasm. Daromadga bog`liq narxlar differentsiatsiyasi Rasmdan ko`rish mumkinki, monopol narx Pm va undan yuqori bo`lgan narxlarda tovar sotib olishga qurbi etmagan xaridorlar Pm dan kichik bo`lgan P1 va P2 narxlarda tovarni sotib olishi mumkin bo`ladi va ma`lum iste′molchi ortiqchaligiga ega bo`ladilar. Iste`mol hajmiga ko`ra narxlar diversifikatsiyasi. Ba′zi bir tovarlarga bo`lgan talab u tovarni ishlab chiqarish va sotish oshgan sari kamayib boradi. Bunday tovarga elektr energiyasi misol bo`la oladi. Har bir iste′molchi bir oyda ma`lum miqdordagi (kilovatt/soat) elektroenergiyaga pul to`lab, undan ortiqchasiga to`lash qobiliyati pasayib boradi. Iste′molchi mablag`i etmagani uchun eng kerakli miqdordagi (uyni minimal yoritish uchun, muzlatgich, televizor ishlashi uchun zarur bo`lgan) elektroenergiyaga pul to`laydi, lekin bu miqdordagi minimal elektroenergiyaning qimmati qushimcha olishi mumkin bo`lgan elektroenergiya qiymatidan ancha yuqori bo`ladi. Musbat masshtab samarasi bo`lganda elektroenergiya ishlab chiqarish hajmining oshishi uni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan o`rtacha va chekli xarajatlarni kamayishiga olib keladi. Bunday holatda elektroenergiya narxini differentsiatsiya qilinishi maqsadga muvofiqdir. Ya`ni, har xil miqdorda iste`mol qilingan bir xil tovarga (elektroenergiyaga) xar xil narx belgilash. Birinchi bosqichda ma`lum miqdorgacha iste`mol qilingan elektroenergiyaga alohida narx, ikkinchi bosqichda qo`shimcha miqdordagi iste`mol qilingan e l e k t r o e n e r g i y a g a o l d i n g i b o s 0 Q1 Qe Q 2 Q3 Q 3.6-rasm. Elektroenergiyani iste`mol qilish hajmiga ko`ra narxni differentsiatsiyalash5 Haqiqatan ham, elektroenergiyani ishlab chiqarish hajmini oshirganda (agar masshtab samarasi yuqori bo`lsa) uning xarajatlari kamayadi va narxlar differentsiatsiyasi bir tomondan iste′molchilarning turmush farovonligini oshirsa (ular ko`proq elektroenergiyadan foydalanish imkoniyatiga ega bo`ladilar), ikkinchi tomondan elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi kompaniyaning umumiy foydasini oshiradi. Rasmdan ko`rish mumkinki, elektroenergiya ishlab chiqarish hajmi oshganda ATC va MC lar kamaymoqda. Birinchi bosqichda Q1 hajmdagi elektroenergiya eng yuqori P1 narxda iste`mol qilinadi. Ikkinchi bosqichda qo`shimcha (Q2 - Q1)miqdordagi elektroenergiya P2 narxda (P2 <P1) iste`mol qilinadi. Agar elektroenergiyaga bir xil Pe narx o`rnatilganda Qe hajmda elektroenergiya ishlab chiqarilgan bo`lar edi. Narx differentsiatsiyasida ishlab chiqarish hajmi Q3 ga oshadi. Tovarlar kategoriyasiga ko`ra narx differentsiasiyasi. Ushbu turdagi narx differentsiatsiyasi xaridorlarni ularning talab chizig`iga ko`ra ikki yoki undan ortiq guruhlarga bo`ladi, demak, har bir guruhning o`z talab chizig`i bo`lib, bu talab chizig`i boshqa guruhlarnikiga qaraganda yotiqligi bilan farq qiladi. Bunga misol tariqasida samolyotga, paroxodga sotiladigan chiptalarning klasslarga bo`linib, har 5 xil yo`lovchilarga turli narxlarda sotilishini, bir xil spirtli ichimliklarning ham har xil sortlari turli xil narxlarda sotilishini, muzqaymoqlar (bolalar uchun, kattalar uchun), talabalar, nafaqadagilar va nogironlar uchun qilinadigan imtiyozlarni keltirish mumkin. Iste′molchilarni kategoriyalarga bo`lish turli xil mezonlarga asoslanadi. Bularning ichida asosiy mezon xaridorlarning daromadlaridir. Masalan, shahar transportiga sotiladigan kartochkalar narxi oddiy fuqarolar uchun bir xil, talabalar uchun narxi pastroq, o`quvchilar uchun esa yanada pastroq. Xuddi shunday hayvonot bog`iga kiruvchilar ham: bolalarga sotiladigan chipta narxi kattalarga sotiladigan chipta narxidan ancha past. Yoki spirtli ichimliklarni olsak, ularning etiketkalarining o`zi xaridorlarni kategoriyaga bo`ladi (bir xil turdagi ichimlikni har xil etiketkali shishalarga quyilishi va ularga har xil narxlarni o`rnatilishi: ―O`zbekiston‖ arog`i, ―Ekstra‖ arog`i, ―Kristall‖ aroqlari). Endi biz tovarlar kategoriyasiga qarab ularga narx belgilashni ko`rib chiqamiz. Buning uchun quyidagi ikkita shart bajarilishi zarurdir. Birinchi shartga ko`ra ishlab chiqarish hajmidan qat`iy nazar, umumiy hajmdagi tovarni xaridorlar guruhlariga shunday taqsimlash kerakki, har bir birlik tovarni sotishdan olinadigan chekli daromad MRning qiymati bir xil bo`lsin. Masalan, ikki xil sortdagi mahsulotni sotish kerak bo`lsin. Birinchi guruhga sotiladigan har bir mahsulotning chekli daromadini MR1 va ikkinchi guruhnikini MR2 deylik. Agar MR1 >MR2 bo`lsa, firma birinchi sortdagi mahsulotni ishlab chiqarishni oshiradi va ikkinchi sortdagi mahsulotni kamaytiradi. Nima uchun deganda, birinchi sort mahsulotni bir birligidan tushadigan foyda ikkinchi sortdagi mahsulotnikidan katta. Bunday holda ( MR1 >MR2 bo`lganda) firma umumiy foydani oshirish uchun birinchi sort mahsulot narxini tushirib, ikkinchi sort mahsulotnikini ko`taradi. Chekli daromadlar birbiriga teng bo`lmaganda firma o`z foydasini maksimallashtira olmaydi. Shuning uchun firma mahsulot kategoriyalariga narxlarni shunday tanlash kerakki har xil kategoriyadagi mahsulotlarni sotishdan tushadigan chekli daromadlar teng bo`lsin. Ikkinchi shart - har bir sort bo`yicha ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi foydani maksimallashtiradigan hajmga teng bo`lsin. Biz bilamizki, ishlab chiqarish hajmi foydani maksimallashtiradi, qachonki u chekli daromadni chekli xarajatga tenglashtirsa. Demak, har bir sort bo`yicha sotiladigan mahsulotning chekli daromadi uni ishlab chiqarishdagi chekli xarajatga teng bo`lsa. Ikki xil sortdagi mahsulot uchun ikkinchi shart quyidagicha yoziladi: MR1 = MC1 va MR2 = MC2 . Agar bu tenglik bajarilmasa firma o`z foydasini maksimallashtirish uchun umumiy ishlab chiqarish hajmini ko`taradi yoki pasaytiradi (mahsulotlar narxini oshirish yoki kamaytirish). Endi matematik jihatdan bu qanday bo`lishini ko`rib chiqamiz. Faraz qilaylik birinchi sort mahsulot narxi P1 va ikkinchi sortniki -P2 bo`lsin. TC(QC) - bu QC =Q1 +Q2 hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishning umumiy xarajatlari. U holda umumiy foyda quyidagiga teng: 𝜋=P1 ∙Q1 +P2 ∙Q2 -TC(Q) ( 1 ). Foydani maksimallashtirish uchun har bir sort bo`yicha qo`shimcha bir birlik mahsulotni sotishdan tushadigan qo`shimcha foydalarni nolga tenglashtiramiz. Nima uchun deganda, firma ikkala sortdagi mahsulotlarning oxirgisini sotishdan tushadigan qo`shimcha foyda nolga teng bo`lguncha birinchi sort mahsulot hajmini ham, ikkinchi sort mahsulot hajmini ham oshirib boradi. Demak, { ∆𝜋 ∆𝑄1 = ∆(𝑃1 ∙𝑄1 ) ∆𝑄1 −∆𝐶 ∆𝑄1 = 0 ∆𝜋 ∆𝑄2 = ∆(𝑃2 ∙𝑄2 ) ∆𝑄2 −∆𝐶 ∆𝑄2 = 0 Ko`rinib turibdiki bu erda: ∆(𝑃1 ∙𝑄1 ) ∆𝑄1 = ∆𝑅 ∆𝑄1 = 𝑀𝑅1 𝑣𝑎 ∆(𝑃2 ∙𝑄2 ) ∆𝑄2 = ∆𝑅 ∆𝑄2 = 𝑀𝑅2 ∆𝐶 ∆𝑄1 = 𝑀𝐶 𝑣𝑎 ∆𝐶 ∆𝑄2 = 𝑀𝐶Bu erda MC - qo`shimcha bir birlik mahsulotni ishlab chiqarishdagi qo`shimcha umumiy xarajatlar. Ikkinchi shartga ko`ra quyidagini yozamiz: MR1 = MC va MR2 = MC (3). Ikkalasini birlashtirib, ishlab chiqarish hajmi quyidagi MR1 = MR2 = MC tenglikni bajarilishini ta`minlaydigan ishlab chiqarish hajmiga teng bo`lishi kerakligini aniqlaymiz. Endi firma rahbarlari narxlarni o`rnatishda talab elastikligidan foydalansin deylik. Eslasak, chekli daromadni quyidagicha yozish mumkin edi: MR=P(1+ 1 𝐸0) Bu holda har bir mahsulot sorti uchun MR1=P1(1+ 1 𝐸1) va MR2=P2(1+ 1 𝐸2) bu erda E1 va E2 lar birinchi va ikkinchi sort mahsulotlarning narx bo`yicha talab elastiklari. Endi birinchi shartga ko`ra quyidagini yozamiz: MR1 =MR2 yoki P(1+ 1 𝐸1)= P(1+ 1 𝐸2), yuqoridagi tenglikdan narxlar o`rtasida bajarilishi zarur bo`lgan munosabatni olamiz: P1 P2 = (1+ 1 𝐸1) (1+ 1 𝐸2) (4) (4)-dan ko`rinib turibdiki, firma talab elastikligi kam bo`lgan mahsulot sortiga yuqori narx belgilashi kerak. Masalan, birinchi sort mahsulot elastikligi -3 va ikkinchi sort mahsulot elastikligi -6 bo`lsin. U holda birinchi sort mahsulot narxi (4) ga ko`ra quyidagiga teng: P1 =1,25* P2, birinchi sort mahsulot narxi ikkinchi sort mahsulot narxidan 1,25 marta ortiq qilib belgilanishi kerak. IE1I = IE2I bo`lgani uchun, ya`ni birinchi sort mahsulot talab elastikligi ikkinchi sort mahsulot elastikligidan kichik bo`lgani uchun, ikkinchi sort mahsulotning talab chizig`i birinchi sort mahsulotning talab chizig`iga ko`ra yotiqroq bo`ladi. Misol. Hayvonot bog`iga kirish chiptasiga bo`lgan narx kattalar va bolalar uchun har xil bo`lsin. Kattalarning chiptaga bo`lgan talab chizig`i quyidagicha: Pk =10-(1+ 1 8000) Qk, bu erda Pk - kattalar uchun chipta narxi; Qk - kattalarning chiptaga talabi. Bolalarning talabi: Pb =6-(1+ 1 8000) Qb, bu erda Pb - bolalar uchun chipta narxi; Qb - bolalarning chiptaga talabi. Hayvonot bog`iga 56000 kishi bir vaqtda kirishi mumkin. Hayvonot bog`i rahbariyati 5600 ta chiptani sotish uchun narx differentsiatsiyasidan foydalanmoqchi. Rahbariyat kattalar va bolalar uchun qanday narx belgilaydi?