1 Muhandislik-geologik tadqiqot usullari. Ma’ruza rejasi: 1. Gidrogeologik va muhandislik-geologik tadqiot olib borishda amalga oshiriladigan ishlar. 2. Gidrogeologik va muhandislik-geologik s’yomka. 3. Xudud bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarni tahlili. Gidrogeologik suratga olish va haritalash, burg‘ulash va tog‘ ishlari. 4. Dala-tajriba filtratsion ishlar. 5. Muhandislik-geologik tas’vir. 6. Hisobot yozish tartibi (ketma-ketlikda) Kalit so‘zlar Aeratsiya zonasi, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar, gidrotermal suvlar, pezometrik satx. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. 2 “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Respublikamizda xalq xo‘jaligini barqaror rivojlanishi yo‘lida olib borilayotgan o‘zgarishlar geologik tadqiqotlarni yanada rivojlanishini hamda mineral-ozuqa bazasidan unumli foydalanishni talab qiladi. Shu jumladan yerosti suvlarini tadqiqot qilish, ulardan har tomonlama unumli foydalanish, ularni 3 muhofaza qilish va boshqarish masalalari o‘ziga xos tus olmoqda. Markaziy Osiyoda yer osti chuchuk suvlarini qidirish va ularni xalq xo‘jaligida turli maqsadlarda foydalanish ishlari keng miqyosda olib boriladi. O‘zbekiston gidrogeologiyasi yangi chorraxada, yerosti suvlarini ekologik talablar doirasida boshqarish yo‘nalishida rivojlanmoqda. Shuning bilan birga barcha inshoatlarni qurish uchun loyihalashga, qurilgan inshoatlardan samarali foydalanishi uchun kerakli muxandislik geologik asos yaratish uchun xududlarning regional muxandislik sharoitlarining shakillanishi, rivojlanishini qonuniyatlarini o‘rganadi va texnogen omillar ta’sirida sodir bo‘layotgan regional o‘zgarishlarni o‘rganib ilmiy asoslaydi, baholaydi, bashoratlaydi. Maruzaning qisqacha bayoni: Inson xayoti uchun eng muhim hisoblangan yerosti suvlari konlarini qidirib topish, rejimini kuzatish, zahiralarini hisoblash, ulardan oqilona foydalanish, gidrogeologik suratga olish, burg‘ulash ishlari, geofizik tadqiqotlar, yerosti suvlari va jinslardan namunalar olish, tajriba gidrogeologik ishlar bilan tanishtirib va olgan bilimlarni xayotga tadbiq qilish gidrogeologik tadqiqot ishlarini oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalariga kiradi. Insonlarning qurilish va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan yer qobig‘ini ustki litologik qismini tuzilishini, tarkibini-xozirgi holatini va inson faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganadi, qurilgan inshoatlarning, o‘zlashtirilgan maydonlarni geologik muxitni tarkibiy qismlari bilan bir-biriga bo‘lgan va bo‘ladigan ta’sirlarning natijalarini oldindan bashorat qilish, va geologik muxitning salbiy jarayonlardan muxofaza qilishni ilmiy asoslarini ishlab chiqish muxandislik geologik tadqiqot ishlarining asosiy obektlaridan hisoblanadi. Gidrogeologik va muxandislik geologik tadqiqot ishlarni olib borishda quyidagi asosiy masalalar e’tiborga olinadi 1. Kon maydoni geologik sharoitini o‘rganish. Bunda asosiy e’tibor jinslarni ginetik turlariga, litologo-petrografik tuzilishiga, qalinligiga, yotish xolatiga qaratiladi. 4 2.Tog‘ jinslari qatlamlaridagi mavjud regional, regional-chuqur yoriqlari, fleksura-zonalari, ularni yo‘nalishi, yoriqlarni jins bo‘laklari bilan to‘lganlik darajalari sinchiklab o‘rganiladi. 3.Tog‘ jinslarining nurash jarayoniga qanchalik uchraganlik, litogenetik yoriqlari mavjudligiga e’tibor berilib haritada belgilanib chiqiladi. 4.Kon maydonidan oqib o‘tuvchi yoki unga yaqin bo‘lgan daryolar va boshqa yer usti suv manbalari, kon maydoniga ta’siri, oylik, yillik sarfi aniqlanib chiqiladi. 5.Kon maydonining gidrogeologik sharoiti nihoyatda sinchiklab o‘rganiladi. Yer osti suvlari mavjud bo‘lgan suvli gorizontlar, ularni suv bilan ta’minlanishi, yer osti suvlarining turlari: grunt, yoriq, karst suvlariga e’tibor qaratilib, oylik, yillik rejimini aniqlash maqsadida maxsus kuzatish postalari tashkil etiladi. 6.Suvni kon maydonidan chiqarib tashlash inshoatlarini (gorizontal va vertikal darajalari1 suvni nasos orqali yer sathiga chiqarish uchun yig‘ish joylari va x.k.) qurish va ularni ishlashi ustidan nazorat o‘rnatish ishlari. 7.O‘tkazilgan tadqiqot, statsionar kuzatish ishlari (monitoring) natijalarini taxlil qilish asosida kon maydoni uchun eng ratsional bo‘lgan chora va tadbirlar, eng maqbul, eng maqbul bo‘lgan maydonlarni tanlab olish amalga oshiriladi va bundan keyingi bajariladigan hamma ishlar ana shu metodlar asosida olib boriladi. Ko‘p maydoni shaxta xududlariga yer osti suvlarining oqib kelish sxemasi (I.Ergashevdan. 1990) a-tubidan; b-yon devorlaridan; v-tubi va yon devorlaridan oqib keluvchi suvlar 5 Hisobot bu «Gidrogeologik», «Muxandis geologik» tadqiqot ishlarining maqsadi va vazifalariga qarab qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishning asosiy manbai bo‘lgan yerlarni tabiiy xolatini yer osti suvlari ta’siridan saqlash, «Sug‘orish», «quritish» maqsadlarida olib boriladigan tadqiqot ishlari xalq xo‘jaligining turli soxalarini «Suv bilan ta’minlash», «Kon inshoatlarini suv bosishdan saqlash», «Neft va gaz konlari» maydonlarida o‘tkaziladigan tekshirish ishlari jarayonida qo‘llaniladigan «Usul va uslublar» to‘g‘risidagi gidrogeologik va muxandis geologik tadqiqot ishlarning mazmun moxiyati yoritilgan aniq ma’lumotga ega bo‘lgan hujjat. Hisobot quyidagi ketma-ketlikda yoritilishi lozim  1) Hisobotni kirish qismi – bunda xalq xo‘jaligi ob’ektini ulkanligi xalq xo‘jaligi uchun ahamiyati to‘g‘risida uni joylashish maydonini murakkabligi bajariladigan ishlarning olinadiki natijalar to‘g‘risida umumiy ma’lumot beriladi. Texnik ekologik isbotlanadi.  2) Bajariladigan ishlarni uslublari qanday uslubni qo‘llash lozimligi isbotlanadi.  3) Ob’ektni tabiy geografik sharoiti to‘g‘risida qisqacha ma’lumot keltiradi.  4) Qurilish ob’ektni geologik seysmologik sharoiti.  5)Qurilish ob’ektini yer sathi tuzilishi uchun olib borilgan ishlarning natijalari.  6) Hududning gidrogeologik sharoitini yer osti suvlarini eng katta e’tibor qaratiladi. Yer osti suvlarini sathini yer qimirlash hodisasi kuchini geologik bo‘lgan ta’sirini geologik usulida olib borishi ishlar va isbotlar keltiriladi.  7) Qurilish maydonlari mavjud bo‘lgan geologik va injener geologik jarayonlar ularni yer qimirlash vaqtidagi o‘zgarish qonuniyatlari.  8) Tog‘ jinslari tartibi hossalari va xususiyatlari to‘g‘risida olingan ma’lumotlar ularni yer qimirlashi bo‘lishi ma’lum ko‘riladi.  9) Umumiy nazorat va amaliy xulosa. 6 Ishlab chiqarishining real sektorida qo‘llanilishi: Qurilish inshoatlarni qurish uchun loyihalashga, qurilgan inshoatlardan samarali foydalanishi uchun kerakli muxandislik geologik asos yaratish uchun xududlarning regional muxandislik sharoitlarining shakillanishi, rivojlanishini qonuniyatlarini o‘rganadi va texnogen omillar ta’sirida sodir bo‘layotgan regional o‘zgarishlarni baholaydi, bashoratlaydi. Bularning tahlili asosida axoli va xududlarni xavfli muxandislik geoekologik jarayonlardan muxofaza qilish chora tadbirlari ishlab chiqadi. Mavzuni amaliyot bilan bog‘liqligi: Mavzu bo‘yicha olingan nazariy bilimlar o‘quv laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda, amaliyotda hamda ishlab chiqarish amaliyoti bilan bevosita bog‘liq xolda mustaxkamlab boriladi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tadqiot olib borishda amalga oshiriladigan asosiy ishlar to‘g‘risida gapirib bering. 2. Gidrogeologik va muhandislik-geologik s’yomka qilish shart-sharoitini tushuntiring. 3. . Gidrogeologik suratga olish va haritalash deganda nimani tushunasiz? 4. Xudud bo‘yicha olib borilgan tadqiqot ishlarini qanday tahlil qilinadi? 5. Dala-tajriba filtratsion ishlar qachon va kanday tartibda olib boriladi? 6. Muhandislik-geologik tas’vir nima? 7. Xudud bo‘yicha olib borilgan tadqiot ishlar bo‘yicha hisobot yozish tartibi to‘g‘risida gapirib bering (ketma-ketlikda).