Muhandislik geologiyasi

Yuklangan vaqt

2024-12-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

32,1 KB


1 Muhandislik geologiyasi Ma’ruza rejasi: 1. Yer yuzasidagi suvlarining (dengiz, daryo, ko‘l, kanal suvlari) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar. 2.Atmosfera yog‘inlari ta’siri ostida hosil bo‘lgan jarayonlar 3. Tabiiy geologik va muxandislik geologik jarayonlarga yer osti suvlarining ta’siri. 4. Yer usti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jarayonlar. 5. Gravitatsion jarayonlar va xodissalar. 6. Inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar. 7. Geologik va muxandislik geologik jarayonlarni xalq xo‘jaligiga ta’siri va uni oldini olish choralari. 8. Ko‘chki, uning kelib chiqishi va unga ta’sir etuvchi omillar. 9. Ko‘chki elementlari va turlari. Kalit so‘zlar: Oplivin, delyapsiv, detruziv, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar, pezometrik satx. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. 1 Muhandislik geologiyasi Ma’ruza rejasi: 1. Yer yuzasidagi suvlarining (dengiz, daryo, ko‘l, kanal suvlari) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar. 2.Atmosfera yog‘inlari ta’siri ostida hosil bo‘lgan jarayonlar 3. Tabiiy geologik va muxandislik geologik jarayonlarga yer osti suvlarining ta’siri. 4. Yer usti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jarayonlar. 5. Gravitatsion jarayonlar va xodissalar. 6. Inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlar. 7. Geologik va muxandislik geologik jarayonlarni xalq xo‘jaligiga ta’siri va uni oldini olish choralari. 8. Ko‘chki, uning kelib chiqishi va unga ta’sir etuvchi omillar. 9. Ko‘chki elementlari va turlari. Kalit so‘zlar: Oplivin, delyapsiv, detruziv, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar, pezometrik satx. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. 2 Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash 2 Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash 3 ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Har xil inshoat turlarining qurilishi va ulardan foydalanish davomida ular o‘z ta’sirlarini geologik muhitga tez sur’atlar bilan ko‘rsatib, bu muhitning tarkibiy qismlarini o‘zgartirishga olib kelmoqda. Bularning natijasida ayrim xududlarda har xil noxush gidrogeologik va muxandislik-geologik jarayonlar va hodisalar sodir bo‘lmoqda. Bularga yer osti suvlari sathining ko‘tarilishi; katta-katta xududlarni va inshoat poydevorlarini yer osti suvi bosishi, lyossli gruntlar namligining oshishi, bularning ta’sirida qo‘shimcha cho‘kish paydo bo‘lishi, gruntlarning holati mineralogik, kimyoviy va granulometrik, muxandislik-geologik va seysmik xossalari yuk ko‘tarish qobiliyatlarining o‘zgarishi, bularning natijasida zamin gruntlarining chidamliligi, mustahkamligi, surilish, ko‘chishlar, g‘orlar va jarliklar paydo bo‘lishi, lyossimon gruntlar bilan tarkib topgan aeratsiya zonasi qalinligining kamayishi va zichlanishi ostida katta-katta maydonlar sathining cho‘kishi, botqoqliklar, sho‘rxokliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bularning rivojlanishi natijasida respublikamizning alohida xududlarida, xududlarida va shaharlarida noxush muxandislik-geologik vaziyatni vujudga keltirayotir, insonlarning yashash sharoitlariga va xo‘jalik faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Maruzaning qisqacha bayoni: Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari. Bino va inshootlarni loyihalashda har bir rayonning tabiiy xususiyatlarini hisobga olish lozimdir. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari qurilish maydonini muhandislik - geologik nuqtai - nazardan asoslash uchun olib boriladi. Faqatgina muhandislik - geologik sharoitlarni puxta hisobga olishgina, loyihalanayotgan binoning joylanishi, uning o‘lchamlari, poydevor 7.18 – rasm. Gorizontal drenlar: a – ochiq zovur; b – yopiq zovur; 1 – zovur trubasi; 2 – filtrlovchi material; 3 – filtrlovchi materialni 3 ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Har xil inshoat turlarining qurilishi va ulardan foydalanish davomida ular o‘z ta’sirlarini geologik muhitga tez sur’atlar bilan ko‘rsatib, bu muhitning tarkibiy qismlarini o‘zgartirishga olib kelmoqda. Bularning natijasida ayrim xududlarda har xil noxush gidrogeologik va muxandislik-geologik jarayonlar va hodisalar sodir bo‘lmoqda. Bularga yer osti suvlari sathining ko‘tarilishi; katta-katta xududlarni va inshoat poydevorlarini yer osti suvi bosishi, lyossli gruntlar namligining oshishi, bularning ta’sirida qo‘shimcha cho‘kish paydo bo‘lishi, gruntlarning holati mineralogik, kimyoviy va granulometrik, muxandislik-geologik va seysmik xossalari yuk ko‘tarish qobiliyatlarining o‘zgarishi, bularning natijasida zamin gruntlarining chidamliligi, mustahkamligi, surilish, ko‘chishlar, g‘orlar va jarliklar paydo bo‘lishi, lyossimon gruntlar bilan tarkib topgan aeratsiya zonasi qalinligining kamayishi va zichlanishi ostida katta-katta maydonlar sathining cho‘kishi, botqoqliklar, sho‘rxokliklar paydo bo‘lishi mumkin. Bularning rivojlanishi natijasida respublikamizning alohida xududlarida, xududlarida va shaharlarida noxush muxandislik-geologik vaziyatni vujudga keltirayotir, insonlarning yashash sharoitlariga va xo‘jalik faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Maruzaning qisqacha bayoni: Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari. Bino va inshootlarni loyihalashda har bir rayonning tabiiy xususiyatlarini hisobga olish lozimdir. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari qurilish maydonini muhandislik - geologik nuqtai - nazardan asoslash uchun olib boriladi. Faqatgina muhandislik - geologik sharoitlarni puxta hisobga olishgina, loyihalanayotgan binoning joylanishi, uning o‘lchamlari, poydevor 7.18 – rasm. Gorizontal drenlar: a – ochiq zovur; b – yopiq zovur; 1 – zovur trubasi; 2 – filtrlovchi material; 3 – filtrlovchi materialni 4 saqlovchi gilli grun konstruksiyalari va boshqa elementlarini, qurilayotgan inshootga turli geodinamik jarayonlarning salbiy ta’sirini, qurilish muddati va harajatlarni oshib ketishini baholash va isbotlashga imkon beradi. qurilish uchastkalarida muhandislik - qidiruv ishlarini olib borish uchun dastavval loyiha tuzish lozim. Loyiha dasturida muhandislik - geologik qidiruv ishlarida ko‘zda tutilayotgan asosiy maqsad geologik, geomorfologik, gidrogeologik sharoitlarni, tabiiy geologik, muhandislik-geologik jarayonlarni, tog‘ jinslarini xossalarini o‘rganishdan iborat. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari natijasi tahlili asosida qurilish uchun muhandislikgeologik nuqtai - nazardan maydon, (trassa, uchastka) tanlanadi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari majmuasiga qurilish maydonining muhandislik - geologik sharoitiga ta’sir etuvchi ko‘plab tabiiy omillar kiradi: fizikaviy-geografik xususiyati, relef shakli, ularni hosil bo‘lish omillari, Yer yuzasining mutloq balandligi, yuzali suv havzalari ( ko‘l, suv ombori). Geologik tuzilishlar - hosil bo‘lish sharoiti, tarkibi, tog‘ jinslari (gruntlar) yotish sharoiti, ularni darzbardoshligi, tektonika xususiyatlari, geodinamik hodisalar, ularni hosil bo‘lish sabablari, omillarni inshoot turg‘unligiga ta’siri. Gidrogeologik sharoitlar-grunt suvlarini joylashish chuqurligi, ularni rejimi, minerallashganlik darajasi. Gruntlarni fizikaviy - mexanikaviy xususiyatlari. Gruntni qurilish materiali sifatida bahosi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifasi va umumiy ko‘zlangan maqsadi turli muhandislik inshootlari uchun umumiydir. Ammo inshootning turiga qarab, muhandislik - geologik qidiruv ishlari yo‘nalishi va ko‘rinishlari ma’lum xususiy harakterga ega bo‘lishi mumkin. Har qanday qurilish loyihasi bir necha bosqichlarda olib boriladi: Texnikaviy – iqtisodiy doklad. Loyihaviy topshiriqlarni tuzish. Texnikaviy loyihani ishlab chiqish Oxirgi ikki bosqich odatda - texnikaviy - ishchi loyihalashga mujassamlanadi. TIL - bosqichida - arxiv, fond va adabiyot materiallarini tabiiy sharoit haqidagi ma’lumot asosida qurilishni texnikaviy imkoniyati, iqtisodiy va ekologik jihatlari ko‘rib chikiladi. Bu bosqichda maxsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari kamdan - kam olib boriladi. Odatda maxsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari yirik inshootlar qurishda yoki murakkab tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining loyihaviy topshiriq qismi, TIL bosqichida ko‘zda tutilgan «tanlovli» uchastkalarda bajariladi. 4 saqlovchi gilli grun konstruksiyalari va boshqa elementlarini, qurilayotgan inshootga turli geodinamik jarayonlarning salbiy ta’sirini, qurilish muddati va harajatlarni oshib ketishini baholash va isbotlashga imkon beradi. qurilish uchastkalarida muhandislik - qidiruv ishlarini olib borish uchun dastavval loyiha tuzish lozim. Loyiha dasturida muhandislik - geologik qidiruv ishlarida ko‘zda tutilayotgan asosiy maqsad geologik, geomorfologik, gidrogeologik sharoitlarni, tabiiy geologik, muhandislik-geologik jarayonlarni, tog‘ jinslarini xossalarini o‘rganishdan iborat. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari natijasi tahlili asosida qurilish uchun muhandislikgeologik nuqtai - nazardan maydon, (trassa, uchastka) tanlanadi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari majmuasiga qurilish maydonining muhandislik - geologik sharoitiga ta’sir etuvchi ko‘plab tabiiy omillar kiradi: fizikaviy-geografik xususiyati, relef shakli, ularni hosil bo‘lish omillari, Yer yuzasining mutloq balandligi, yuzali suv havzalari ( ko‘l, suv ombori). Geologik tuzilishlar - hosil bo‘lish sharoiti, tarkibi, tog‘ jinslari (gruntlar) yotish sharoiti, ularni darzbardoshligi, tektonika xususiyatlari, geodinamik hodisalar, ularni hosil bo‘lish sabablari, omillarni inshoot turg‘unligiga ta’siri. Gidrogeologik sharoitlar-grunt suvlarini joylashish chuqurligi, ularni rejimi, minerallashganlik darajasi. Gruntlarni fizikaviy - mexanikaviy xususiyatlari. Gruntni qurilish materiali sifatida bahosi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifasi va umumiy ko‘zlangan maqsadi turli muhandislik inshootlari uchun umumiydir. Ammo inshootning turiga qarab, muhandislik - geologik qidiruv ishlari yo‘nalishi va ko‘rinishlari ma’lum xususiy harakterga ega bo‘lishi mumkin. Har qanday qurilish loyihasi bir necha bosqichlarda olib boriladi: Texnikaviy – iqtisodiy doklad. Loyihaviy topshiriqlarni tuzish. Texnikaviy loyihani ishlab chiqish Oxirgi ikki bosqich odatda - texnikaviy - ishchi loyihalashga mujassamlanadi. TIL - bosqichida - arxiv, fond va adabiyot materiallarini tabiiy sharoit haqidagi ma’lumot asosida qurilishni texnikaviy imkoniyati, iqtisodiy va ekologik jihatlari ko‘rib chikiladi. Bu bosqichda maxsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari kamdan - kam olib boriladi. Odatda maxsus muhandislik - geologik qidiruv ishlari yirik inshootlar qurishda yoki murakkab tabiiy sharoitlarda olib boriladi. Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining loyihaviy topshiriq qismi, TIL bosqichida ko‘zda tutilgan «tanlovli» uchastkalarda bajariladi. 5 Ishdan maqsad eng maqbul muhandislik - geologik sharoitli maydonni tanlab olishdir. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari ma’lumotlari asosida, loyihalashning bu bosqichida inshootning asosiy yordamchi elementlarni joylashtirishni, poydevorning turi va konstruksiyasini tanlab olishlari, yer ishlarini ishlab chiqarish texnologiyasini eng ratsional usullarini tanlab olishlari mumkin. Bu bosqichda dala muhandis-geologik qidiruv ishlari o‘tkazilib, asosiysi, muhandis - geologik s’yomkadir. Texnikaviy va texnikaviy - ish loyihaviy bosqichda muhandislik - geologik qidiruv ishlari tugallangan tanlangan uchaskada olib borilib, faqat inshoot chegarasi hududlarida olib boriladi. Asosiy e’tibor gruntlarning fizikaviy - mexanik xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bundan ko‘zlangan maqsad inshootning, qiya joylarni turg‘unligini hisoblashdir. Ulardan tashqari, ishchi chizmasi bosqichida, bu davrda boshlanayotgan qurilish jarayonida kelib chiqadigan muhandislik-geologik masalalariga aniqliklar kiritiladi. 9.2. Muhandislik-geologik qidiruv ishlarining turlari va usullari. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari: 1. Tayyorgarlik, 2. Dala, 3.Laboratoriya, 4. Kameral bosqichlarga bo‘linadi. Tayyorgarlik ishlari TIL bosqichi davrida bajariladi. Ular vazifasiga qurilish loyihalanayotgan rayonning tabiiy sharoiti to‘g‘risida material yig‘ish, bu ma’lumotlar asosida TIL bosqichi uchun axborotli hisobot tuzish va loyihalashni keyingi bosqichini asoslash uchun muhandislik - geologik qidiruv ishlarini dasturini tuzishdan iborat. Rayonning tabiiy sharoiti to‘g‘risidagi ma’lumotning birinchi manbalari, chop etilgan maqola va monografiyalar, turli ishlab chiqarish tashkilotlari va ilmiy - tekshirish institutlarining arxivlaridagi va fondlaridagi hisobotlari hisoblanadi. Bu materiallarni o‘rganish chog‘ida tanlangan maydonning muhandislik - geologik xususiyatini harakterlovchi materiallar to‘planadi (yozuv ishlar, harita, grafiklar, qirqimlar). Ushbu rayonda qurilgan va ekspluatatsiya qilinayotgan inshootlarni to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. To‘plangan materiallar asosida TIL uchun hisobot tuziladi va muhandislik - geologik qidiruv ishlari dasturi ishlab chiqiladi. 9.3 Dala ishlari. Dala ishlari deb rayonda yoki loyiha qilinayotgan qurilish maydonida bevosita olib borilayotgan hamma ish turlari kiradi. Ular kompleks muhandislik - geologik s’yomka qidiruv (razvedka), geofizikaviy va statsionar ishlardan iborat. Kompleks 5 Ishdan maqsad eng maqbul muhandislik - geologik sharoitli maydonni tanlab olishdir. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari ma’lumotlari asosida, loyihalashning bu bosqichida inshootning asosiy yordamchi elementlarni joylashtirishni, poydevorning turi va konstruksiyasini tanlab olishlari, yer ishlarini ishlab chiqarish texnologiyasini eng ratsional usullarini tanlab olishlari mumkin. Bu bosqichda dala muhandis-geologik qidiruv ishlari o‘tkazilib, asosiysi, muhandis - geologik s’yomkadir. Texnikaviy va texnikaviy - ish loyihaviy bosqichda muhandislik - geologik qidiruv ishlari tugallangan tanlangan uchaskada olib borilib, faqat inshoot chegarasi hududlarida olib boriladi. Asosiy e’tibor gruntlarning fizikaviy - mexanik xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bundan ko‘zlangan maqsad inshootning, qiya joylarni turg‘unligini hisoblashdir. Ulardan tashqari, ishchi chizmasi bosqichida, bu davrda boshlanayotgan qurilish jarayonida kelib chiqadigan muhandislik-geologik masalalariga aniqliklar kiritiladi. 9.2. Muhandislik-geologik qidiruv ishlarining turlari va usullari. Muhandislik - geologik qidiruv ishlari: 1. Tayyorgarlik, 2. Dala, 3.Laboratoriya, 4. Kameral bosqichlarga bo‘linadi. Tayyorgarlik ishlari TIL bosqichi davrida bajariladi. Ular vazifasiga qurilish loyihalanayotgan rayonning tabiiy sharoiti to‘g‘risida material yig‘ish, bu ma’lumotlar asosida TIL bosqichi uchun axborotli hisobot tuzish va loyihalashni keyingi bosqichini asoslash uchun muhandislik - geologik qidiruv ishlarini dasturini tuzishdan iborat. Rayonning tabiiy sharoiti to‘g‘risidagi ma’lumotning birinchi manbalari, chop etilgan maqola va monografiyalar, turli ishlab chiqarish tashkilotlari va ilmiy - tekshirish institutlarining arxivlaridagi va fondlaridagi hisobotlari hisoblanadi. Bu materiallarni o‘rganish chog‘ida tanlangan maydonning muhandislik - geologik xususiyatini harakterlovchi materiallar to‘planadi (yozuv ishlar, harita, grafiklar, qirqimlar). Ushbu rayonda qurilgan va ekspluatatsiya qilinayotgan inshootlarni to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. To‘plangan materiallar asosida TIL uchun hisobot tuziladi va muhandislik - geologik qidiruv ishlari dasturi ishlab chiqiladi. 9.3 Dala ishlari. Dala ishlari deb rayonda yoki loyiha qilinayotgan qurilish maydonida bevosita olib borilayotgan hamma ish turlari kiradi. Ular kompleks muhandislik - geologik s’yomka qidiruv (razvedka), geofizikaviy va statsionar ishlardan iborat. Kompleks 6 muhandislik – geologik s’yomka, geologik tuzilishni, fizikaviy - geografik va gidrogeologik sharoitlarni, geodinamik jarayonlarni va jinslarning fizikaviy- mexanikaviy xususiyatlarini kompleks tadqiqot qilishni qamrab oladi. Dala materiallarini, laboratoriya tekshirishlar natijalarini umumlashtirish kameral davri jarayonida o‘tkaziladi va muhandislik-geologik hisobot haritalari, geologik qirqimlar tuziladi. Muhandislik-geologik s’yomkaga shu joyning geologik haritasi asos kilib olinadi. Muhandislik - geologik s’yomkaning masshtabi maydonning katta-kichikligiga, inshootning konstruksiyasi va joylarning muhandislik-geologik sharoitiga bog‘liq. Shu sababli s’yomkaning masshtabi, asosan 3 xil bo‘ladi: 1. Mayda masshtabli s’yomka (1:500000-1:1000000), 2.O‘rta masshtabli s’yomka (1:200000- 1:50000), 3. Yirik masshtabli s’yomka ( 1:50000-1:5000). Muhandislik- geologik s’yomka ishlarining natijalari muhandislik-geologik haritalarda o‘z ifodasini topadi. Muhandislik - geologik tadqiqotlar oxirida muhandislik - geologik haritalari tuziladi. +urilish rayonlarining muhandislik - geologik sharoiti quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: geologik tuzilish, geomorfologik tuzilish, gidrogeologik sharoit va fizikaviy - geologik jarayonlar, qurilish materiallari, seysmik sharoit. Muhandislik-geologik haritalar o‘z joyiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi: Umumiy masshtabdagi (1:500000 va undan mayda ) Obzoriy masshtabdagi (1:500000 - 1:200000) Cxematik masshtabdagi (1:10000 - 1:25000) Mukammal masshtabdagi (1:2000 - 1:5000) muhandislik - geologik haritalar. Bu masshtabdagi muhandislik - geologik haritalardan loyihalash ishlarida, har xil maqsadlarda foydalaniladi. 9.4 Muhandislik - geologik qidiruv ishlarida qo‘llaniladigan geofizikaviy tekshirish usullari. Geofizikaviy tekshirish usullari yordamchi usullar bo‘lib, geologik qidiruv ishlari bilan birga olib boriladi va ko‘p hollarda shurf qazish, parmalash ishlarini hajmini kamaytiradi. Bu usullar yordamida tog‘ jinsining fizika – mexanikaviy xossalarini, ximiyaviy tarkibini, yer osti suvlarini tarqalish sharoitini va yo‘nalishini, fizikaviy - geologik va muhandislik - geologik jarayonlarni va boshqalarni o‘rganish mumkin. Muhandislik geologik ishlarida, asosan, geofizikaviy tekshirish usullari elektrometriyadan va seysmometriyadan keng foydalaniladi. Seysmometriya usuli suniy hosil qilingan va tabiiy yo‘l bilan hosil bo‘lgan to‘lqinlarning tog‘ jinslaridan o‘tish tezligiga asoslangan. Keyingi 6 muhandislik – geologik s’yomka, geologik tuzilishni, fizikaviy - geografik va gidrogeologik sharoitlarni, geodinamik jarayonlarni va jinslarning fizikaviy- mexanikaviy xususiyatlarini kompleks tadqiqot qilishni qamrab oladi. Dala materiallarini, laboratoriya tekshirishlar natijalarini umumlashtirish kameral davri jarayonida o‘tkaziladi va muhandislik-geologik hisobot haritalari, geologik qirqimlar tuziladi. Muhandislik-geologik s’yomkaga shu joyning geologik haritasi asos kilib olinadi. Muhandislik - geologik s’yomkaning masshtabi maydonning katta-kichikligiga, inshootning konstruksiyasi va joylarning muhandislik-geologik sharoitiga bog‘liq. Shu sababli s’yomkaning masshtabi, asosan 3 xil bo‘ladi: 1. Mayda masshtabli s’yomka (1:500000-1:1000000), 2.O‘rta masshtabli s’yomka (1:200000- 1:50000), 3. Yirik masshtabli s’yomka ( 1:50000-1:5000). Muhandislik- geologik s’yomka ishlarining natijalari muhandislik-geologik haritalarda o‘z ifodasini topadi. Muhandislik - geologik tadqiqotlar oxirida muhandislik - geologik haritalari tuziladi. +urilish rayonlarining muhandislik - geologik sharoiti quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi: geologik tuzilish, geomorfologik tuzilish, gidrogeologik sharoit va fizikaviy - geologik jarayonlar, qurilish materiallari, seysmik sharoit. Muhandislik-geologik haritalar o‘z joyiga qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi: Umumiy masshtabdagi (1:500000 va undan mayda ) Obzoriy masshtabdagi (1:500000 - 1:200000) Cxematik masshtabdagi (1:10000 - 1:25000) Mukammal masshtabdagi (1:2000 - 1:5000) muhandislik - geologik haritalar. Bu masshtabdagi muhandislik - geologik haritalardan loyihalash ishlarida, har xil maqsadlarda foydalaniladi. 9.4 Muhandislik - geologik qidiruv ishlarida qo‘llaniladigan geofizikaviy tekshirish usullari. Geofizikaviy tekshirish usullari yordamchi usullar bo‘lib, geologik qidiruv ishlari bilan birga olib boriladi va ko‘p hollarda shurf qazish, parmalash ishlarini hajmini kamaytiradi. Bu usullar yordamida tog‘ jinsining fizika – mexanikaviy xossalarini, ximiyaviy tarkibini, yer osti suvlarini tarqalish sharoitini va yo‘nalishini, fizikaviy - geologik va muhandislik - geologik jarayonlarni va boshqalarni o‘rganish mumkin. Muhandislik geologik ishlarida, asosan, geofizikaviy tekshirish usullari elektrometriyadan va seysmometriyadan keng foydalaniladi. Seysmometriya usuli suniy hosil qilingan va tabiiy yo‘l bilan hosil bo‘lgan to‘lqinlarning tog‘ jinslaridan o‘tish tezligiga asoslangan. Keyingi 7 paytda bir kanalli mikroseysmik uskunalardan foydalanib, tog‘ jinsi qatlamlarining qalinligi, daryoning eski o‘zanlari tubi, grunt suvlarining yotish chuqurligi aniqlanmokda. Murakkab geologik tuzilishiga ega bo‘lgan sharoitda seysmometriya usullari yaxshi natija bermaydi. Elektrorazryadka usullari tog‘ jinsi massivlarida hosil bo‘lgan tabiiy va sun’iy elektrik maydonni o‘rganishga asoslangan. Har bir tog‘ jinsi o‘ziga xos solishtirma qarshilikka ega bo‘ladi, bu esa tog‘ jinslari qirqimini o‘rganishga asosiy parametr bo‘lib xizmat qiladi. Muhandislik - geologik ishlarda elektrometriya tekshirish usullaridan: vertikal elektr zondlash, (VEZ, elektrik- profilli (EP), tabiiy polimerlanish (YEP) usullaridan keng foydalanilmokda. Bu usullar asosida yer osti suvlarining yotish chuqurligini, surilmalarning surilish tekisligini, har xil litologik tarkibga ega bo‘lgan qatlam chegaralarini aniqlash mumkin. Geofizikaviy ishlarning ko‘pchiligini VEZ, VP, EP va boshqalar geodezik ishlar natijasida oldindan tayyorlangan turlarda yoki yo‘nalishlarda olib boriladi. Geofizikaviy ishlar natijalari shu rayonda qazilgan shurf yoki burg‘ quduq bilan taqqoslab ko‘rilib, ular bergan ma’lumotlarning to‘g‘riligiga ishonch hosil kilinadi. Bu esa muhandislikgeologik ishlarni arzonlashtiradi va katta iqtisod kilishga imkon beradi. 9.5 Sanoat qurilishida muhandislik - geologik qidirish ishlari. Texnikaviy loyiha, ish chizmasi (ikki bosqichli loyihalash). Texnikaviy ish loyihasi (bir bosqichli loyihalash). Hozirda sanoat qurilishida muhandislik - geologik qidirish ishlari 2,3 bosqichlarda olib boriladi. Texnikaviy loyiha bosqichida muhandislik - geologik sharoitni harakterlash, qurilishga mo‘ljallangan inshoot konturlarida burg‘ quduqlari kovlash, qurilish uchastkalarida tajribaviy va statsionar ishlar olib borish ko‘zda tutiladi. Hozirgi paytda quriladigan inshoot konturlarida olib borilgan ishlar ish chizmasi bosqichida kengaytirilar va bu orkali kerakli aniqlikda muhandislik - geologik xulosa olish mumkin edi, lekin bu ishlarni o‘tkazish juda ko‘p vaqt va mablag‘ talab etadi. qurilishga mo‘ljallangan inshoot konturi malum bo‘lmagan holda muhandislik - geologik tekshirish ishlari, qurilish uchun mo‘ljallangan uchastkalarning muhandislik - geologik sharoiti va ularni yuzaga keltiruvchi qonuniyatlar ochib beriladi. Uchastkalarda tarqalgan tog‘ jinslarining tarkibi, fizikaviy va mexanikaviy xossalari, ularning o‘zgarish qonuniyatlarini, burg‘ quduqlar va shurflardan olingan namunalarni o‘rganish yo‘li bilan olib boriladi. 7 paytda bir kanalli mikroseysmik uskunalardan foydalanib, tog‘ jinsi qatlamlarining qalinligi, daryoning eski o‘zanlari tubi, grunt suvlarining yotish chuqurligi aniqlanmokda. Murakkab geologik tuzilishiga ega bo‘lgan sharoitda seysmometriya usullari yaxshi natija bermaydi. Elektrorazryadka usullari tog‘ jinsi massivlarida hosil bo‘lgan tabiiy va sun’iy elektrik maydonni o‘rganishga asoslangan. Har bir tog‘ jinsi o‘ziga xos solishtirma qarshilikka ega bo‘ladi, bu esa tog‘ jinslari qirqimini o‘rganishga asosiy parametr bo‘lib xizmat qiladi. Muhandislik - geologik ishlarda elektrometriya tekshirish usullaridan: vertikal elektr zondlash, (VEZ, elektrik- profilli (EP), tabiiy polimerlanish (YEP) usullaridan keng foydalanilmokda. Bu usullar asosida yer osti suvlarining yotish chuqurligini, surilmalarning surilish tekisligini, har xil litologik tarkibga ega bo‘lgan qatlam chegaralarini aniqlash mumkin. Geofizikaviy ishlarning ko‘pchiligini VEZ, VP, EP va boshqalar geodezik ishlar natijasida oldindan tayyorlangan turlarda yoki yo‘nalishlarda olib boriladi. Geofizikaviy ishlar natijalari shu rayonda qazilgan shurf yoki burg‘ quduq bilan taqqoslab ko‘rilib, ular bergan ma’lumotlarning to‘g‘riligiga ishonch hosil kilinadi. Bu esa muhandislikgeologik ishlarni arzonlashtiradi va katta iqtisod kilishga imkon beradi. 9.5 Sanoat qurilishida muhandislik - geologik qidirish ishlari. Texnikaviy loyiha, ish chizmasi (ikki bosqichli loyihalash). Texnikaviy ish loyihasi (bir bosqichli loyihalash). Hozirda sanoat qurilishida muhandislik - geologik qidirish ishlari 2,3 bosqichlarda olib boriladi. Texnikaviy loyiha bosqichida muhandislik - geologik sharoitni harakterlash, qurilishga mo‘ljallangan inshoot konturlarida burg‘ quduqlari kovlash, qurilish uchastkalarida tajribaviy va statsionar ishlar olib borish ko‘zda tutiladi. Hozirgi paytda quriladigan inshoot konturlarida olib borilgan ishlar ish chizmasi bosqichida kengaytirilar va bu orkali kerakli aniqlikda muhandislik - geologik xulosa olish mumkin edi, lekin bu ishlarni o‘tkazish juda ko‘p vaqt va mablag‘ talab etadi. qurilishga mo‘ljallangan inshoot konturi malum bo‘lmagan holda muhandislik - geologik tekshirish ishlari, qurilish uchun mo‘ljallangan uchastkalarning muhandislik - geologik sharoiti va ularni yuzaga keltiruvchi qonuniyatlar ochib beriladi. Uchastkalarda tarqalgan tog‘ jinslarining tarkibi, fizikaviy va mexanikaviy xossalari, ularning o‘zgarish qonuniyatlarini, burg‘ quduqlar va shurflardan olingan namunalarni o‘rganish yo‘li bilan olib boriladi. 8 +urilish uchastkalarida olib boriladigan ishlarning hajmi geologik sharoitga bog‘liq bo‘ladi. qurilish uchastkalari geologik tuzilishlarining qanchalik murakkabligiga qarab, 3 guruhga bo‘linadi; har bir guruh uchun kovlanadigan burg‘ quduqlar va ular orasidagi masofa quyidagicha qabul kilinadi (9.1 jadval). Shurf – to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi qaziladigan quduq bo‘lib, unda monolit (tog‘ jinslari tabiiy tuzilishining buzilmagan o‘lchamlari 20´20´20 sm) va namunalar (tabiiy strukturasi buzilgan) shurf devorlaridan olinadi. 9.1-jadval Tartib raqami Geologik sharoitning murakkablik darajasi Burg‘ quduqlari va shurf orasidagi eng katta masofa 1 Murakkab 25metr va undan kam 2 Murakkabligi o‘rtacha 50 m 3 Oddiy 100 m Burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi har - xil sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, mo‘ljallangan poydevor enidan 1, 2 . . . 2 marta chuqur yoki 6 . . . 8 m bo‘lishi kerak. Agar 10-15 m chuqurlikda qoya, mustahkam tog‘ jinslari yotgan bo‘lsa, u holda burg‘ quduqlar va shurflar shu tog‘ jinslarigacha yetkaziladi. Agar umumgeologik malumotlarda qurilish uchastkasida tarqalgan tog‘ jinslarining mustahkamligi past deb topilsa, u holda burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi 15 - 20 m gacha yetkazilishi mumkin. +urilish uchastkasidagi tog‘ jinslarining siqiluvchi qatlami qalinligi aniq bo‘lmagan, lekin poydevorning turi va 1m ga tushadigan yuklamasi malum bo‘lsa, burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi 9.2 - jadvaldan olinadi. 9.2- jadval Lentasimon poydevor To‘rtburchak poydevor Bosim, t Chuqurlik, Og‘irlik, t Chuqurlik, m 10gacha 20» 50» 100» 500» 6 10 15 18 20 50 gacha 100» 400» 1000» 5000» 10000m va undan katta 6 7 13 15 23 30 Burg‘ quduqlarning o‘rtacha chuqurligini Amerika olimi D.Sauyersa 100 ga yaqin rayonlarni analiz kilib, ularning chuqurligi inshootning eniga va qavatlar soniga bog‘liq deb topdi va quyidagi 9.3 - jadvalni tuzdi. 9.3-jadval Inshootning kengligi +avatlar soniga qarab burg‘ quduqlar chuqurligi, m 1 2 4 8 12 30 60 120 3,3 3,6 3,6 6 6,6 6,9 9,9 12,3 13,5 15,9 20,4 24,3 24 32,4 40,8 Mustahkamligi yuqori bo‘lishi lozim inshoot va binolarning asosini o‘rganishda ish chizmasi loyihasiga qo‘shimcha ishlar kiritilishi mumkin, bu ishlar poydevorni qancha chuqurlikka joylashtirish lozimligi, uning o‘lchamlariga oid bo‘lib, o‘tkazilgan ishlarning natijasiga uncha katta tasir etmaydi. +urilish kotlovanlari qazishda har qanday qonuniyatga buysunmaydigan, fizika – mexanikaviy xossalari o‘zgaruvchan tog‘ jinslariga katta etibor berish shart. Ish 8 +urilish uchastkalarida olib boriladigan ishlarning hajmi geologik sharoitga bog‘liq bo‘ladi. qurilish uchastkalari geologik tuzilishlarining qanchalik murakkabligiga qarab, 3 guruhga bo‘linadi; har bir guruh uchun kovlanadigan burg‘ quduqlar va ular orasidagi masofa quyidagicha qabul kilinadi (9.1 jadval). Shurf – to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi qaziladigan quduq bo‘lib, unda monolit (tog‘ jinslari tabiiy tuzilishining buzilmagan o‘lchamlari 20´20´20 sm) va namunalar (tabiiy strukturasi buzilgan) shurf devorlaridan olinadi. 9.1-jadval Tartib raqami Geologik sharoitning murakkablik darajasi Burg‘ quduqlari va shurf orasidagi eng katta masofa 1 Murakkab 25metr va undan kam 2 Murakkabligi o‘rtacha 50 m 3 Oddiy 100 m Burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi har - xil sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, mo‘ljallangan poydevor enidan 1, 2 . . . 2 marta chuqur yoki 6 . . . 8 m bo‘lishi kerak. Agar 10-15 m chuqurlikda qoya, mustahkam tog‘ jinslari yotgan bo‘lsa, u holda burg‘ quduqlar va shurflar shu tog‘ jinslarigacha yetkaziladi. Agar umumgeologik malumotlarda qurilish uchastkasida tarqalgan tog‘ jinslarining mustahkamligi past deb topilsa, u holda burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi 15 - 20 m gacha yetkazilishi mumkin. +urilish uchastkasidagi tog‘ jinslarining siqiluvchi qatlami qalinligi aniq bo‘lmagan, lekin poydevorning turi va 1m ga tushadigan yuklamasi malum bo‘lsa, burg‘ quduqlar va shurflarning chuqurligi 9.2 - jadvaldan olinadi. 9.2- jadval Lentasimon poydevor To‘rtburchak poydevor Bosim, t Chuqurlik, Og‘irlik, t Chuqurlik, m 10gacha 20» 50» 100» 500» 6 10 15 18 20 50 gacha 100» 400» 1000» 5000» 10000m va undan katta 6 7 13 15 23 30 Burg‘ quduqlarning o‘rtacha chuqurligini Amerika olimi D.Sauyersa 100 ga yaqin rayonlarni analiz kilib, ularning chuqurligi inshootning eniga va qavatlar soniga bog‘liq deb topdi va quyidagi 9.3 - jadvalni tuzdi. 9.3-jadval Inshootning kengligi +avatlar soniga qarab burg‘ quduqlar chuqurligi, m 1 2 4 8 12 30 60 120 3,3 3,6 3,6 6 6,6 6,9 9,9 12,3 13,5 15,9 20,4 24,3 24 32,4 40,8 Mustahkamligi yuqori bo‘lishi lozim inshoot va binolarning asosini o‘rganishda ish chizmasi loyihasiga qo‘shimcha ishlar kiritilishi mumkin, bu ishlar poydevorni qancha chuqurlikka joylashtirish lozimligi, uning o‘lchamlariga oid bo‘lib, o‘tkazilgan ishlarning natijasiga uncha katta tasir etmaydi. +urilish kotlovanlari qazishda har qanday qonuniyatga buysunmaydigan, fizika – mexanikaviy xossalari o‘zgaruvchan tog‘ jinslariga katta etibor berish shart. Ish 9 loyihasida o‘tkazilgan muhandislik - geologik tekshirish ishlari tamomila to‘la, inshootning konstruktiv tomonlarini hisobga olgan holda, muhandislik - geologik sharoitni baholash bilan birga, qurilish olib borish uslublarini, poydevor turlarini va ularning tejamlilik tomonlarini asoslab berilishi kerak. 9.6. Laboratoriya va kameral ishlar Laboratoriya ishlari muhandislik - geologik qidiruv tadqiqotlar davrida olingan suv, yaxlit jinslarni tajriba yo‘li bilan aniqlashdan iborat. Bunday ishlar maxsus muhandislik – geologik laboratoriya, markaziy laboratoriyalarda, ba’zan dalalarda olib boriladi. Laboratoriyada – gruntlarning granulometrik tarkibi, fizik xossalaridan: hajmiy massasi, zichlik, tabiiy namligi, gilli gruntlarga xos bo‘lgan xususiyatlardan: ivishi, bo‘kishi, plastikligi, ichki ishqalanish burchagi, yonuvchanligi, siljishga qarshiligi, siqiluvchanligi va yer osti suvlarining ximiyaviy tekshirishlari kiradi. Tajribaviy ishlar gruntlarni tarkibi va fizik – mexanik xususiyatlari buyicha klassifikatsiyasini aniqlashtiradi, turli hisob ishlarida kerak bo‘ladi. Kameral ishlar dalada va laboratoriyada aniqlangan natijalarni jamlab ularni tahlil qilishdan iboratdir. Jumladan: muhandis - geologik haritalar, qirqimlar, kolonkalar, jadvallarni tuzish. Gruntlarning fizikaviy-mexanikaviy xususiyatlarining sonli ko‘rsatgichlarini, rejim kuzatishlarini, jinslarning darzbardoshligini va boshqa ko‘rsatgichlarni matematik ishlash shu jumladan EHM larda hisoblash. Turli hisobiy ishlar-masalan gruntlarning hisobiy mexanikaviy ko‘rsatgichlarni hisoblash. Muhandislik-geologik tadqiqotlar tugatilgandan so‘ng geologik hisobot tuziladi. 9.7. Geologik haritalar va qirqimlar Hamma geologik haritalar ikkiga: tub jinslar va to‘rtlamchi qatlamlar haritalariga, to‘rtlamchi qatlam tagida yotadiganlar ya’ni to‘rtlamchi qatlamgacha hosil bo‘lgan qatlamlar haritalariga bo‘linadi. Geologo- litologik haritagagina - to‘rtlamchi davr haritasigagina ustida to‘xtalib o‘tamiz. Geologo - litologik haritalar olib borilgan geologik tekshirishlarning eng muhim hujjatlaridan biridir. Geologo - litologik harita oddiy topografik harita bo‘lib, unda turli geologo – litologik jinslarning tarqalishi, ularning uyulish sharoitlari va geologik rasmga tushirishda olingan boshqa ba’zi ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Geologo - litologik harita geologik elementlarning yer yuzasida qanday tarqalgani tekislikda shartli belgilar (buyoq yoki shtrix litologiyasi) bilan aks ettiriladi. Geologo - litologik haritani o‘qiy bilish geologik ta’limning muhim elementidir. Har bir 9 loyihasida o‘tkazilgan muhandislik - geologik tekshirish ishlari tamomila to‘la, inshootning konstruktiv tomonlarini hisobga olgan holda, muhandislik - geologik sharoitni baholash bilan birga, qurilish olib borish uslublarini, poydevor turlarini va ularning tejamlilik tomonlarini asoslab berilishi kerak. 9.6. Laboratoriya va kameral ishlar Laboratoriya ishlari muhandislik - geologik qidiruv tadqiqotlar davrida olingan suv, yaxlit jinslarni tajriba yo‘li bilan aniqlashdan iborat. Bunday ishlar maxsus muhandislik – geologik laboratoriya, markaziy laboratoriyalarda, ba’zan dalalarda olib boriladi. Laboratoriyada – gruntlarning granulometrik tarkibi, fizik xossalaridan: hajmiy massasi, zichlik, tabiiy namligi, gilli gruntlarga xos bo‘lgan xususiyatlardan: ivishi, bo‘kishi, plastikligi, ichki ishqalanish burchagi, yonuvchanligi, siljishga qarshiligi, siqiluvchanligi va yer osti suvlarining ximiyaviy tekshirishlari kiradi. Tajribaviy ishlar gruntlarni tarkibi va fizik – mexanik xususiyatlari buyicha klassifikatsiyasini aniqlashtiradi, turli hisob ishlarida kerak bo‘ladi. Kameral ishlar dalada va laboratoriyada aniqlangan natijalarni jamlab ularni tahlil qilishdan iboratdir. Jumladan: muhandis - geologik haritalar, qirqimlar, kolonkalar, jadvallarni tuzish. Gruntlarning fizikaviy-mexanikaviy xususiyatlarining sonli ko‘rsatgichlarini, rejim kuzatishlarini, jinslarning darzbardoshligini va boshqa ko‘rsatgichlarni matematik ishlash shu jumladan EHM larda hisoblash. Turli hisobiy ishlar-masalan gruntlarning hisobiy mexanikaviy ko‘rsatgichlarni hisoblash. Muhandislik-geologik tadqiqotlar tugatilgandan so‘ng geologik hisobot tuziladi. 9.7. Geologik haritalar va qirqimlar Hamma geologik haritalar ikkiga: tub jinslar va to‘rtlamchi qatlamlar haritalariga, to‘rtlamchi qatlam tagida yotadiganlar ya’ni to‘rtlamchi qatlamgacha hosil bo‘lgan qatlamlar haritalariga bo‘linadi. Geologo- litologik haritagagina - to‘rtlamchi davr haritasigagina ustida to‘xtalib o‘tamiz. Geologo - litologik haritalar olib borilgan geologik tekshirishlarning eng muhim hujjatlaridan biridir. Geologo - litologik harita oddiy topografik harita bo‘lib, unda turli geologo – litologik jinslarning tarqalishi, ularning uyulish sharoitlari va geologik rasmga tushirishda olingan boshqa ba’zi ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Geologo - litologik harita geologik elementlarning yer yuzasida qanday tarqalgani tekislikda shartli belgilar (buyoq yoki shtrix litologiyasi) bilan aks ettiriladi. Geologo - litologik haritani o‘qiy bilish geologik ta’limning muhim elementidir. Har bir 10 geologik haritada qabul qilingani kabi geologo - litologik haritada ham barcha shartli belgilarning ruyxati va ularning izohi o‘sha haritada ko‘rsatiladi. Shartli belgilar jadvali haritaning biror bo‘sh burchagiga joylashtiriladi. Geologolitologik haritalar har xil masshtabda tuziladi, ya’ni qo‘yilgan maqsadni hal qilishga asoslanib masshtab tanlanadi. Agar geologik haritalar yer sirtida turli tog‘ jinslarining tarqalishini ko‘rsatar ekan, qirqim yer pustining ma’lum chiziq buyicha vertikal geologik tuzilishi haqida tasavvur beradi. Ular joylarning ma’lum chuqurlikdagi geologik tuzilishini o‘rganishga imkoniyat tug‘diradi. Tabiiy geologik va muxandislik geologik jarayonlar va xodissalarni muxandislik geodinamikasi o‘rganadi. Mazkur bo‘lim yerning ustki va ichki tarkibida bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganadigan fan bo‘lib, yerning tuzilishiga qarab quyidagi qismlarga bo‘ladi. a) Yer yadrosining dinamikasiga, b) Mantiya, v) Litosfera, g) Atmosfera, d) Yer atrofidagi kosmik bo‘shliqlar dinamikasi. Muxandislik geologiyasiga taaluqli geologik jaroyonlar tasnifi (F.P.Savarenskiy ma’lumoti bo‘yicha) Geologik jaroyonlarning sodir bo‘lishi va rivojlanishdagi asosiy omillar Geologik jaroyonlarning nomlari Yer yuzasidagi suvlari (dengiz daryo, ko‘l, kanal suvlari hamda atmosfera yog‘inlarining faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 1. Dengiz abraziyasi va daryo eroziyasi. 2. Tog‘ yon bag‘irlarinida jarliklar paydo bo‘lishi. 3. Sellar va suv toshqinlari. 10 geologik haritada qabul qilingani kabi geologo - litologik haritada ham barcha shartli belgilarning ruyxati va ularning izohi o‘sha haritada ko‘rsatiladi. Shartli belgilar jadvali haritaning biror bo‘sh burchagiga joylashtiriladi. Geologolitologik haritalar har xil masshtabda tuziladi, ya’ni qo‘yilgan maqsadni hal qilishga asoslanib masshtab tanlanadi. Agar geologik haritalar yer sirtida turli tog‘ jinslarining tarqalishini ko‘rsatar ekan, qirqim yer pustining ma’lum chiziq buyicha vertikal geologik tuzilishi haqida tasavvur beradi. Ular joylarning ma’lum chuqurlikdagi geologik tuzilishini o‘rganishga imkoniyat tug‘diradi. Tabiiy geologik va muxandislik geologik jarayonlar va xodissalarni muxandislik geodinamikasi o‘rganadi. Mazkur bo‘lim yerning ustki va ichki tarkibida bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganadigan fan bo‘lib, yerning tuzilishiga qarab quyidagi qismlarga bo‘ladi. a) Yer yadrosining dinamikasiga, b) Mantiya, v) Litosfera, g) Atmosfera, d) Yer atrofidagi kosmik bo‘shliqlar dinamikasi. Muxandislik geologiyasiga taaluqli geologik jaroyonlar tasnifi (F.P.Savarenskiy ma’lumoti bo‘yicha) Geologik jaroyonlarning sodir bo‘lishi va rivojlanishdagi asosiy omillar Geologik jaroyonlarning nomlari Yer yuzasidagi suvlari (dengiz daryo, ko‘l, kanal suvlari hamda atmosfera yog‘inlarining faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 1. Dengiz abraziyasi va daryo eroziyasi. 2. Tog‘ yon bag‘irlarinida jarliklar paydo bo‘lishi. 3. Sellar va suv toshqinlari. 11 Yer usti va yer osti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 4. Botqoqlik. 5. Namlik ta’sirida cho‘kish. 6. Karst (g‘orlar). Yer osti va yer usti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan,qiyaliklarda uchraydigan jaroyonlar 7. Surilishlar (ko‘chishlar) 8. O‘pirilishlar. 9. Suffoziya (o‘pqonlar). 10. Plivunlar (gruntlarning oqishi). Shamol faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jaroyonlar 11. Yemirilish 12. To‘planish. Tog‘ jinslarining muzlashi va erishi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 13. Tuproqning muzlashi va muzlash ta’ sirida ko‘pchishi. 14. Abadiy muzliklar. Tog‘ jinslarining ichki (endogenik) kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar. 15. Cho‘kish, siqilish va ko‘pchish. Yerning ichki (endogenik) kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar. 16. Zilzila (seysmik hodisa) Inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jaroyonlar. 17. Yerning ustida va ostida bo‘ladigan deformatsiyalar (surilish,ag‘darilish,o‘pirilish,cho‘kish va h.k.). O‘rganilish jarayonlari 3 ga bo‘linadi 1.Endogen (ichki), 2.Ekzogen (sirtqi). 3.Muxandislik-geologik 11 Yer usti va yer osti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 4. Botqoqlik. 5. Namlik ta’sirida cho‘kish. 6. Karst (g‘orlar). Yer osti va yer usti suvlarining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan,qiyaliklarda uchraydigan jaroyonlar 7. Surilishlar (ko‘chishlar) 8. O‘pirilishlar. 9. Suffoziya (o‘pqonlar). 10. Plivunlar (gruntlarning oqishi). Shamol faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jaroyonlar 11. Yemirilish 12. To‘planish. Tog‘ jinslarining muzlashi va erishi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar 13. Tuproqning muzlashi va muzlash ta’ sirida ko‘pchishi. 14. Abadiy muzliklar. Tog‘ jinslarining ichki (endogenik) kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar. 15. Cho‘kish, siqilish va ko‘pchish. Yerning ichki (endogenik) kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan jaroyonlar. 16. Zilzila (seysmik hodisa) Inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan geologik jaroyonlar. 17. Yerning ustida va ostida bo‘ladigan deformatsiyalar (surilish,ag‘darilish,o‘pirilish,cho‘kish va h.k.). O‘rganilish jarayonlari 3 ga bo‘linadi 1.Endogen (ichki), 2.Ekzogen (sirtqi). 3.Muxandislik-geologik 12 Endogen (ichki) jarayonlar yerning ichida paydo bo‘ladigan hodisalar bilan chambarchas bog‘liqdir: yer yuzasining ko‘tarilishi, pasayishi, tog‘lar hosil bo‘lishi, vulqonlar otilishi, zilzilalar sodir bo‘lishi va boshqalar. Yer yuzasida sodir bo‘ladigan hamma o‘zgarishlarning sababchisi ekzogen (sirtqi) jarayonlardir. Atmosfera, gidrosfera, biosfera, yer qobig‘ining yuqori qismi qatlamlariga tushayotgan quyosh nurlari issiqlik, mexanik, kimyoviy va biologik tusdagi energiyaga aylanib har xil geologik jarayonlarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Muxandislik geologik jaroyonlar kishilarning muxandislik faoliyati natijasida yer ustki qismining tuzilishini, iqlimini, tuproq qatlamini, o‘simlik dunyosini, yer usti va osti suvlari harakatining o‘zgarishidir. Yer yuzasida sodir bo‘layotgan tabiiy hodisalarning yanada rivojlanishiga muxandislik-geologik jarayonlarning yangidan vujudga kelishini tezlashtiradi. Ishlab chiqarishining real sektorida qo‘llanilishi: Insonlarning qurilish va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan yer qobig‘ini ustki litologik qismini tuzilishini, tarkibini-xozirgi holatini, tabiiyva texnogen sharoitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganadi, qurilgan inshoatlarning, o‘zlashtirilgan maydonlarni geologik muxitni tarkibiy qismlari bilan bir-biriga bo‘lgan va bo‘ladigan ta’sirlarning natijalarini oldindan bashorat qiladi, va geologik muxitning salbiy jarayonlardan muxofaza qilishni ilmiy asoslarini ishlab chiqadi. Mavzuni amaliyot bilan bog‘liqligi: Hozirgi kunda geologik muxitni insonlar istiqomat qiladigan muxit sifatida o‘rganib, uning tarkibiy qismlarini barcha turdagi inshoatlar, sug‘orma yerlar joylashgan xududlar, qishloq va shahar maydonlari bilan o‘zaro ta’sir qonuniyatlarini o‘rganish va baholash uchun nazariy va amaliy tadqiqotlar olib boriladi. 12 Endogen (ichki) jarayonlar yerning ichida paydo bo‘ladigan hodisalar bilan chambarchas bog‘liqdir: yer yuzasining ko‘tarilishi, pasayishi, tog‘lar hosil bo‘lishi, vulqonlar otilishi, zilzilalar sodir bo‘lishi va boshqalar. Yer yuzasida sodir bo‘ladigan hamma o‘zgarishlarning sababchisi ekzogen (sirtqi) jarayonlardir. Atmosfera, gidrosfera, biosfera, yer qobig‘ining yuqori qismi qatlamlariga tushayotgan quyosh nurlari issiqlik, mexanik, kimyoviy va biologik tusdagi energiyaga aylanib har xil geologik jarayonlarning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Muxandislik geologik jaroyonlar kishilarning muxandislik faoliyati natijasida yer ustki qismining tuzilishini, iqlimini, tuproq qatlamini, o‘simlik dunyosini, yer usti va osti suvlari harakatining o‘zgarishidir. Yer yuzasida sodir bo‘layotgan tabiiy hodisalarning yanada rivojlanishiga muxandislik-geologik jarayonlarning yangidan vujudga kelishini tezlashtiradi. Ishlab chiqarishining real sektorida qo‘llanilishi: Insonlarning qurilish va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan yer qobig‘ini ustki litologik qismini tuzilishini, tarkibini-xozirgi holatini, tabiiyva texnogen sharoitda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganadi, qurilgan inshoatlarning, o‘zlashtirilgan maydonlarni geologik muxitni tarkibiy qismlari bilan bir-biriga bo‘lgan va bo‘ladigan ta’sirlarning natijalarini oldindan bashorat qiladi, va geologik muxitning salbiy jarayonlardan muxofaza qilishni ilmiy asoslarini ishlab chiqadi. Mavzuni amaliyot bilan bog‘liqligi: Hozirgi kunda geologik muxitni insonlar istiqomat qiladigan muxit sifatida o‘rganib, uning tarkibiy qismlarini barcha turdagi inshoatlar, sug‘orma yerlar joylashgan xududlar, qishloq va shahar maydonlari bilan o‘zaro ta’sir qonuniyatlarini o‘rganish va baholash uchun nazariy va amaliy tadqiqotlar olib boriladi. 13 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tabiiy geologik jarayonlarni tushuntirib bering. 2. Tabiiy geologik jarayonlarni xoil qiluvchi omillarga misollar keltiring. 3 Yer osti suvlarining muxandislik geologik jarayonlarga ta’siri. 4. Endogen jarayonlarga misollar keltiring. 5. Egzogen jarayonlarga misollar keltiring. 6. Gravitatsion jarayonlar va xodissalar deganda nimani tushunasiz?. 7. Texnogen jarayonlarga misollar keltiring. 8. Geologik jarayonlarni ta’siri va uni oldini olish chora-tadbirlari. 9. Ko‘chki nima? 10. Ko‘chkini hosil qiluvchi qaysi omillarni bilasiz?. 11. Ko‘chki elementlarini gapirib bering. 12. Pog‘onasimon ko‘chki qanaqa sharoitda hosil bo‘ladi? 13.Ko‘chki oqimi qishloq xo‘jaligiga qanday salbiy ta’sir ko‘rsatadi? 13 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Tabiiy geologik jarayonlarni tushuntirib bering. 2. Tabiiy geologik jarayonlarni xoil qiluvchi omillarga misollar keltiring. 3 Yer osti suvlarining muxandislik geologik jarayonlarga ta’siri. 4. Endogen jarayonlarga misollar keltiring. 5. Egzogen jarayonlarga misollar keltiring. 6. Gravitatsion jarayonlar va xodissalar deganda nimani tushunasiz?. 7. Texnogen jarayonlarga misollar keltiring. 8. Geologik jarayonlarni ta’siri va uni oldini olish chora-tadbirlari. 9. Ko‘chki nima? 10. Ko‘chkini hosil qiluvchi qaysi omillarni bilasiz?. 11. Ko‘chki elementlarini gapirib bering. 12. Pog‘onasimon ko‘chki qanaqa sharoitda hosil bo‘ladi? 13.Ko‘chki oqimi qishloq xo‘jaligiga qanday salbiy ta’sir ko‘rsatadi?