NAFAS SISTEMASI FIZIOLOGIYASI.

Yuklangan vaqt

2025-01-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

28,7 KB


NAFAS SISTEMASI FIZIOLOGIYASI. Reja: 1.Nafasning mohiyati, bosqichlari va mexanizmi. 2.Nafas olish tiplari, tezligi va o‘pkaning ventelyatsiya koeffitsientii. 3.Gazlarning qon bilan tashilishi, qonning kislorod sig‘imi. 4.Nafas jarayonining boshqarilishi, unga ta’sir qiluvchi omillar. Tayanch IBORALAR. Nafas, bir hujayrali, ko‘p hujayrali, suvda, quruqlikda, tashqi, ichki nafas, tashqi va ichki tishsimon muskul, elastiklik, manfiy bo‘shliq, inspiratsiya, ekspiratsiya, tiriklik sig‘im, umumiy sig‘im, o‘lik bo‘shliq, ventilyatsiya koeffitsienti, daqiqalik ventilyatsiya hajmi, gaz almashinuvi, gazlarni tashilishi, gazlarni erish koeffitsienti, Torichelli bo‘shlig‘i, parsial bosim, gipoksemiya, gipoksiya, anoksiya, simpatik va adashgan nerv, O2 va SO2, tog‘ kasalligi, kesson kasalligi. 1.Nafas organizmga qabul qilingan kislorodning to‘qimalarda iste’mol qilinishi natijasida karbanat angidrid gazi va suv ajralib chiqishini ta’minlovchi bir qancha biokimyoviy jarayonlarni o‘z ichiga oladigan fiziologik aktdir. Nafas vositasida organimzda bir qancha jarayonlar ta’minlanadi. Jumladan: moddalar va energiya almashinuvi, organizmning turoqlik holati ya’ni kislota-ishqor muvozanati saqlanadi. Qonning kislota-ishqor muvozanatining bir xil me’yorda saqlanishida nafasning ahamiyati muhim, ya’ni kislorod qabul qilinib karbanat angidrid ajratib chiqarilib, ichki muhitni turoqligi ta’minlanadi. Moddalar almashinish jarayonida kislorod ishtirokida organik moddalar parchalanadi, yonadi. Nafas olmay yashaydigan organizmlar bormi? Nafas olmay yashaydigan tuban organizmlar bor, ularga viruslar, anaerob sharoitda yashaydigan mikroorganizmlar kiradi. Boshqa barcha hayvonlar NAFAS SISTEMASI FIZIOLOGIYASI. Reja: 1.Nafasning mohiyati, bosqichlari va mexanizmi. 2.Nafas olish tiplari, tezligi va o‘pkaning ventelyatsiya koeffitsientii. 3.Gazlarning qon bilan tashilishi, qonning kislorod sig‘imi. 4.Nafas jarayonining boshqarilishi, unga ta’sir qiluvchi omillar. Tayanch IBORALAR. Nafas, bir hujayrali, ko‘p hujayrali, suvda, quruqlikda, tashqi, ichki nafas, tashqi va ichki tishsimon muskul, elastiklik, manfiy bo‘shliq, inspiratsiya, ekspiratsiya, tiriklik sig‘im, umumiy sig‘im, o‘lik bo‘shliq, ventilyatsiya koeffitsienti, daqiqalik ventilyatsiya hajmi, gaz almashinuvi, gazlarni tashilishi, gazlarni erish koeffitsienti, Torichelli bo‘shlig‘i, parsial bosim, gipoksemiya, gipoksiya, anoksiya, simpatik va adashgan nerv, O2 va SO2, tog‘ kasalligi, kesson kasalligi. 1.Nafas organizmga qabul qilingan kislorodning to‘qimalarda iste’mol qilinishi natijasida karbanat angidrid gazi va suv ajralib chiqishini ta’minlovchi bir qancha biokimyoviy jarayonlarni o‘z ichiga oladigan fiziologik aktdir. Nafas vositasida organimzda bir qancha jarayonlar ta’minlanadi. Jumladan: moddalar va energiya almashinuvi, organizmning turoqlik holati ya’ni kislota-ishqor muvozanati saqlanadi. Qonning kislota-ishqor muvozanatining bir xil me’yorda saqlanishida nafasning ahamiyati muhim, ya’ni kislorod qabul qilinib karbanat angidrid ajratib chiqarilib, ichki muhitni turoqligi ta’minlanadi. Moddalar almashinish jarayonida kislorod ishtirokida organik moddalar parchalanadi, yonadi. Nafas olmay yashaydigan organizmlar bormi? Nafas olmay yashaydigan tuban organizmlar bor, ularga viruslar, anaerob sharoitda yashaydigan mikroorganizmlar kiradi. Boshqa barcha hayvonlar organizmi uchun nafas zaruriy jarayondir. Demak, nafas barcha tirik organizmlar uchun xos bo‘lgan murakkab fiziologik jarayondir. Turli hayvonlarning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji turlichadir. Masalan: nafas jarayoni bir qator murakkab jarayonlardan iborat bo‘lib, natijada organizmni kislorod bilan ta’minlanishi, karbanat angidrid gazining ajralib chiqishi asosida boshqa moddalar hosil bo‘lib, bu jarayon kislorod ishtirokida ro‘yobga chiqadi. Nafas har xil organizmlarda turli yo‘l bilan ta’minlanib, organizmlarning evolyusion taraqqiyoti davrida nafas olish organlari murakkablashib taraqqiy etib kelgan. 1.Eng birinchi hayvonot dunyosi suvda bir hujayrali organizmlarni paydo bo‘lishi natijasida ular suvda erigan kislorodni osmos diffuziya yo‘li bilan hujayra po‘sti orqali qabul qilib, karbanat angidridni shu yo‘l orqali tashqariga chiqaradi ya’ni diffuzion nafas olish turi bir hujayrali organizmlarda yuzaga kelgan. Suvda karbanat angidridning parsial bosimi kam bo‘lgani uchun karbanat angidrid hujayradan tashqariga va hujayralarda kislorodning parsial bosimi kam bo‘lgani uchun suvdan kislorod hujayralarga kiradi. 2.Ko‘p hujayrali organizmlar paydo bo‘lishi bilan, bu hujayralarning hammasi tashqi muhit bilan aloqa qilaolmaganligi tufayli eng chetdagi hujayralar barcha hujayralar uchun nafas olib teri orqali nafas olish yuzaga keladi. Shunday qilib, ko‘p hujayrali hayvonlarda teri orqali nafas olish paydo bo‘lgan. 3.Hasharotlarning terisi xitin modda bilan qoplangani uchun ular teri orqali nafas olaolmay, traxeya bilan nafas oladi, natijada traxeya nafas olish turi paydo bo‘lgan. Bu nafas olish turi quruqlikda yashovchi hayvonlarga xosdir. 4.Faqatgina suvda yashashga mo‘ljallangan organizmlarda baliqlarda, bo‘g‘im oyoqlilarda nafas vazifasini jabralar (oyquloqlar) vositasida ta’minlanadi va ularda jabralarni murakkab tuzilishi hamda ularda bir qancha qavatli pardalarni mavjudligi kapillyarlarni rivojlanganligi jabralar orasidan havoni diffuziya yo‘li bilan qon sistemasiga o‘tkazilishini ta’minlaydi. Ba’zi bir xil baliqlarda havo pufaklari mavjud (щuka), ularda havo pufaklari suzishga mo‘ljallangan. Shu pufaklar orqali kislorod diffuziyalanadi va asosiy kislorod almashinishini jabralar orqali amalga oshiradi. Organizmlar suvdan quruqlikga yashashga moslashishi bilan maxsus havo haltalari baqalarda hosil bo‘lib, mayda alveolalarga o‘xshash uyachalari bo‘lib, organizmi uchun nafas zaruriy jarayondir. Demak, nafas barcha tirik organizmlar uchun xos bo‘lgan murakkab fiziologik jarayondir. Turli hayvonlarning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji turlichadir. Masalan: nafas jarayoni bir qator murakkab jarayonlardan iborat bo‘lib, natijada organizmni kislorod bilan ta’minlanishi, karbanat angidrid gazining ajralib chiqishi asosida boshqa moddalar hosil bo‘lib, bu jarayon kislorod ishtirokida ro‘yobga chiqadi. Nafas har xil organizmlarda turli yo‘l bilan ta’minlanib, organizmlarning evolyusion taraqqiyoti davrida nafas olish organlari murakkablashib taraqqiy etib kelgan. 1.Eng birinchi hayvonot dunyosi suvda bir hujayrali organizmlarni paydo bo‘lishi natijasida ular suvda erigan kislorodni osmos diffuziya yo‘li bilan hujayra po‘sti orqali qabul qilib, karbanat angidridni shu yo‘l orqali tashqariga chiqaradi ya’ni diffuzion nafas olish turi bir hujayrali organizmlarda yuzaga kelgan. Suvda karbanat angidridning parsial bosimi kam bo‘lgani uchun karbanat angidrid hujayradan tashqariga va hujayralarda kislorodning parsial bosimi kam bo‘lgani uchun suvdan kislorod hujayralarga kiradi. 2.Ko‘p hujayrali organizmlar paydo bo‘lishi bilan, bu hujayralarning hammasi tashqi muhit bilan aloqa qilaolmaganligi tufayli eng chetdagi hujayralar barcha hujayralar uchun nafas olib teri orqali nafas olish yuzaga keladi. Shunday qilib, ko‘p hujayrali hayvonlarda teri orqali nafas olish paydo bo‘lgan. 3.Hasharotlarning terisi xitin modda bilan qoplangani uchun ular teri orqali nafas olaolmay, traxeya bilan nafas oladi, natijada traxeya nafas olish turi paydo bo‘lgan. Bu nafas olish turi quruqlikda yashovchi hayvonlarga xosdir. 4.Faqatgina suvda yashashga mo‘ljallangan organizmlarda baliqlarda, bo‘g‘im oyoqlilarda nafas vazifasini jabralar (oyquloqlar) vositasida ta’minlanadi va ularda jabralarni murakkab tuzilishi hamda ularda bir qancha qavatli pardalarni mavjudligi kapillyarlarni rivojlanganligi jabralar orasidan havoni diffuziya yo‘li bilan qon sistemasiga o‘tkazilishini ta’minlaydi. Ba’zi bir xil baliqlarda havo pufaklari mavjud (щuka), ularda havo pufaklari suzishga mo‘ljallangan. Shu pufaklar orqali kislorod diffuziyalanadi va asosiy kislorod almashinishini jabralar orqali amalga oshiradi. Organizmlar suvdan quruqlikga yashashga moslashishi bilan maxsus havo haltalari baqalarda hosil bo‘lib, mayda alveolalarga o‘xshash uyachalari bo‘lib, ularga qon keladi. Kislorod qonga o‘tib karbanat angidrid havo pufaklari-o‘pka orqali tashqariga chiqariladi. Baqa va baliqlar past taraqiy etgan hayvonlar hisoblanib, ularda tashqi muhit bilan qon o‘rtasidagi gaz almashinuvini 2/3 qismi teri orqali amalga oshadi. 5.Organizmlarning rivojlanishi natijasida parrandalarda bir qator murakkab nafas organlari rivojlanib o‘pka asosiy nafas organi bo‘lsa, qo‘shimcha havo xaltalari, naychalari bo‘ladi. Ularning nafas sistemasi juda murakkab bo‘lib, naysimon suyaklarga tutashgan, bu suyaklar parrandalarni engillashtirib uchishga qulaylik tug‘dirib, ularni muvozanatini saqlaydi. Parrandalarda qo‘shimcha havo xaltalari ko‘krak qafasida ikki juft va oldingi qismida bitta va qorin bo‘shlig‘ida ikki juft bo‘lib, bu havodan juda yuqorida uchganda va atmosfera havosi tarkibida kislorodning parsial bosimi pasayganda faydalanib ichki havo almashinishi sodir bo‘ladi. Eng yuqori rivojlangan hayvonlarda o‘pka orqali nafas olish turi mavjud, ammo ularda teri orqali nafas olish ham saqlangan. Masalan; hammomga kirganga qadar va undan chiqqandan keyin nafas olish farq qiladi. Hammomdan chiqqanda teri orqali nafas olish yaxshilanadi ya’ni odamlarda ham 1% teri orqali nafas olish saqlangan, ot ishlaganida eng ko‘p teri orqali nafas oladi ya’ni 8% gacha. Shuning uchun ota-bobolarimiz otni tozalab turgan. 6.Sut emizuvchi hayvonlarda eng oliy nafas olish sistemasi mavjud bo‘lib tashqi muhit bilan qon o‘rtasidagi gaz almashinishiga juda yaxshi moslashgan. Ularda asosiy nafas olish organi o‘pka hisoblanib, o‘z navbatida nafas olish sistemasi organlariga og‘iz bo‘shlig‘i, burun, hiqildoq, kekirdak, bronxlar, alveolalar, ko‘krak qafasi va diafragma kiradi. Ikkita xolta rivojlangan o‘pkani hosil qiladi. O‘pka atrofi berk bo‘lgan ko‘krak qafasida joylashgan bo‘lib, oldi yelka suyagi, yon tomonida qobirg‘a va orqa qismi diafragma bilan o‘ralgan, o‘rtada yurak va yon tomonida kovak vena va aorta, kichik qon aylanish doirasi o‘tadi. Shuning uchun ko‘krak qafasining harakati vositali yo‘l bilan yurak ishiga, tomirlarni kengayib torayishiga, kovak venalarga qonning tortilishida katta ahamiyatga egadir. O‘pkada muskul tolalari bo‘lmaganligi uchun u o‘zicha qisqarib kengaymaydi va shuning uchun o‘z vazifasini «passiv» bajaradigan organdir (to‘liqcha passiv bo‘lmaydi, to‘liqcha passiv bo‘lganida gaz almashinish va boshqa ularga qon keladi. Kislorod qonga o‘tib karbanat angidrid havo pufaklari-o‘pka orqali tashqariga chiqariladi. Baqa va baliqlar past taraqiy etgan hayvonlar hisoblanib, ularda tashqi muhit bilan qon o‘rtasidagi gaz almashinuvini 2/3 qismi teri orqali amalga oshadi. 5.Organizmlarning rivojlanishi natijasida parrandalarda bir qator murakkab nafas organlari rivojlanib o‘pka asosiy nafas organi bo‘lsa, qo‘shimcha havo xaltalari, naychalari bo‘ladi. Ularning nafas sistemasi juda murakkab bo‘lib, naysimon suyaklarga tutashgan, bu suyaklar parrandalarni engillashtirib uchishga qulaylik tug‘dirib, ularni muvozanatini saqlaydi. Parrandalarda qo‘shimcha havo xaltalari ko‘krak qafasida ikki juft va oldingi qismida bitta va qorin bo‘shlig‘ida ikki juft bo‘lib, bu havodan juda yuqorida uchganda va atmosfera havosi tarkibida kislorodning parsial bosimi pasayganda faydalanib ichki havo almashinishi sodir bo‘ladi. Eng yuqori rivojlangan hayvonlarda o‘pka orqali nafas olish turi mavjud, ammo ularda teri orqali nafas olish ham saqlangan. Masalan; hammomga kirganga qadar va undan chiqqandan keyin nafas olish farq qiladi. Hammomdan chiqqanda teri orqali nafas olish yaxshilanadi ya’ni odamlarda ham 1% teri orqali nafas olish saqlangan, ot ishlaganida eng ko‘p teri orqali nafas oladi ya’ni 8% gacha. Shuning uchun ota-bobolarimiz otni tozalab turgan. 6.Sut emizuvchi hayvonlarda eng oliy nafas olish sistemasi mavjud bo‘lib tashqi muhit bilan qon o‘rtasidagi gaz almashinishiga juda yaxshi moslashgan. Ularda asosiy nafas olish organi o‘pka hisoblanib, o‘z navbatida nafas olish sistemasi organlariga og‘iz bo‘shlig‘i, burun, hiqildoq, kekirdak, bronxlar, alveolalar, ko‘krak qafasi va diafragma kiradi. Ikkita xolta rivojlangan o‘pkani hosil qiladi. O‘pka atrofi berk bo‘lgan ko‘krak qafasida joylashgan bo‘lib, oldi yelka suyagi, yon tomonida qobirg‘a va orqa qismi diafragma bilan o‘ralgan, o‘rtada yurak va yon tomonida kovak vena va aorta, kichik qon aylanish doirasi o‘tadi. Shuning uchun ko‘krak qafasining harakati vositali yo‘l bilan yurak ishiga, tomirlarni kengayib torayishiga, kovak venalarga qonning tortilishida katta ahamiyatga egadir. O‘pkada muskul tolalari bo‘lmaganligi uchun u o‘zicha qisqarib kengaymaydi va shuning uchun o‘z vazifasini «passiv» bajaradigan organdir (to‘liqcha passiv bo‘lmaydi, to‘liqcha passiv bo‘lganida gaz almashinish va boshqa jarayonlar boshqacha bo‘lar edi). Ko‘krak qafasining harakatiga qobirg‘alararo tashqi va ichki tishsimon muskul, diafragma muskullari (tevarak o‘rtasi pay), qorin devorining muskullari (qorin atrofini o‘rab olgan muskullar), oshqozon ichak sistemasini harakati ta’sir qiladi. Ya’ni qobirg‘alararo tashqi tishsimon muskullar nafas oluvchi muskullar – insperator va boshqa muskullar esa nafas chiqaruvchi – eksperator muskullar deyiladi. Nafas olish jarayoni bir necha etaplardan iborat bo‘ladi. 1.Tashqi nafas: a). Tashqi muhit bilan o‘pka alveolalari o‘rtasida havo almashinuvi; b). Alveola havosi bilan qon o‘rtasida gaz almashinuvi. 2. Gazlarning qon bilan tashilishi kislorodni o‘pkadan to‘qimalarga va karbanat angidridni to‘qimalardan o‘pkaga qon bilan tashilishi. 3.Ichki nafas a). Qon bilan to‘qimalar o‘rtasida gazlarning almashinishi, b) hujayralarni kislorodni iste’mol qilib, karbanat angidridni ajratib chiqarishi (hujayralarning nafasi). Nafas jarayonida o‘pkaning insperatsiya va eksperatsiya mexanizmi natijasida havo olib havo chiqarilishi ta’minlanadi. 1.Insperatsiya bo‘lish uchun qobirg‘alararo tashqi tishsimon muskullar qisqarib ko‘krak qafasi eniga kengayadi, diafragma tortilib taranglashadi ko‘krak qafasi uzunasiga kengayadi, to‘sh suyagini pastga tushishi uni balandligiga kengaytiradi va plevralararo havo bosimining keskin pasayishi vakum kuchini oshiradi natijada o‘pka devorlari tortilib kengayadi. O‘pka ichida vakuum hosil bo‘lib, atmosfera havosidan havo so‘rilib, o‘pkani to‘ldiradi. Demak, o‘pka ikki tomonga va pastga tortilishidan o‘pka ichini kengaytirib alveolalarda vakum hosil bo‘lib, burundan nafas olinadi. O‘pka devori ikki qavat plevradan iborat bo‘lib, bir qavati o‘pkani, ikkinchisi qobirg‘alar ustida joylashib, ular orasida plevralararo suyuqligi bo‘ladi va shu plevralararo bo‘shliqda manfiy darajadagi bosim bo‘lib 5-16 mm simob ustuniga teng. Plevralararo manfiy bosimni aniqlash uchun bu bo‘shliqga igna sanchib manometr asbobi yordamida bu bosimni o‘zgarishini aniqlash mumkin. Bu havo bo‘shlig‘ining paydo bo‘lishi birinchi nafas olish bilan bog‘liq. Embrion ona qornida havoni faqat ona qoni orqali olib o‘pka ishlamay o‘pka ko‘krak qafasi bilan yopishib bo‘shliq bo‘lmaydi va yosh organizm tug‘ilishi bilan darrov nafas olib ko‘krak qafasi kengayib qobirg‘a boshchalari o‘z chuqurchasiga tushadi va qaytib chiqmaydi. jarayonlar boshqacha bo‘lar edi). Ko‘krak qafasining harakatiga qobirg‘alararo tashqi va ichki tishsimon muskul, diafragma muskullari (tevarak o‘rtasi pay), qorin devorining muskullari (qorin atrofini o‘rab olgan muskullar), oshqozon ichak sistemasini harakati ta’sir qiladi. Ya’ni qobirg‘alararo tashqi tishsimon muskullar nafas oluvchi muskullar – insperator va boshqa muskullar esa nafas chiqaruvchi – eksperator muskullar deyiladi. Nafas olish jarayoni bir necha etaplardan iborat bo‘ladi. 1.Tashqi nafas: a). Tashqi muhit bilan o‘pka alveolalari o‘rtasida havo almashinuvi; b). Alveola havosi bilan qon o‘rtasida gaz almashinuvi. 2. Gazlarning qon bilan tashilishi kislorodni o‘pkadan to‘qimalarga va karbanat angidridni to‘qimalardan o‘pkaga qon bilan tashilishi. 3.Ichki nafas a). Qon bilan to‘qimalar o‘rtasida gazlarning almashinishi, b) hujayralarni kislorodni iste’mol qilib, karbanat angidridni ajratib chiqarishi (hujayralarning nafasi). Nafas jarayonida o‘pkaning insperatsiya va eksperatsiya mexanizmi natijasida havo olib havo chiqarilishi ta’minlanadi. 1.Insperatsiya bo‘lish uchun qobirg‘alararo tashqi tishsimon muskullar qisqarib ko‘krak qafasi eniga kengayadi, diafragma tortilib taranglashadi ko‘krak qafasi uzunasiga kengayadi, to‘sh suyagini pastga tushishi uni balandligiga kengaytiradi va plevralararo havo bosimining keskin pasayishi vakum kuchini oshiradi natijada o‘pka devorlari tortilib kengayadi. O‘pka ichida vakuum hosil bo‘lib, atmosfera havosidan havo so‘rilib, o‘pkani to‘ldiradi. Demak, o‘pka ikki tomonga va pastga tortilishidan o‘pka ichini kengaytirib alveolalarda vakum hosil bo‘lib, burundan nafas olinadi. O‘pka devori ikki qavat plevradan iborat bo‘lib, bir qavati o‘pkani, ikkinchisi qobirg‘alar ustida joylashib, ular orasida plevralararo suyuqligi bo‘ladi va shu plevralararo bo‘shliqda manfiy darajadagi bosim bo‘lib 5-16 mm simob ustuniga teng. Plevralararo manfiy bosimni aniqlash uchun bu bo‘shliqga igna sanchib manometr asbobi yordamida bu bosimni o‘zgarishini aniqlash mumkin. Bu havo bo‘shlig‘ining paydo bo‘lishi birinchi nafas olish bilan bog‘liq. Embrion ona qornida havoni faqat ona qoni orqali olib o‘pka ishlamay o‘pka ko‘krak qafasi bilan yopishib bo‘shliq bo‘lmaydi va yosh organizm tug‘ilishi bilan darrov nafas olib ko‘krak qafasi kengayib qobirg‘a boshchalari o‘z chuqurchasiga tushadi va qaytib chiqmaydi. Natijada o‘pka hajmi bilan ko‘krak qafasining hajmi o‘rtasida tafavut paydo bo‘lib, ko‘krak qafasining ichki hajmi o‘pkaning tashqi hajmidan katta bo‘ladi. Bu ko‘krak bo‘shlig‘idagi plevra oralaridagi bosimni alveolalardagi atmosfera bosimidan kam bo‘lishiga sabab bo‘ladi. shuning uchun ham endi o‘pka ko‘krak qafasini harakatiga ergashib passiv harakat qiladi. O‘pkaning ichki va sirtqi bosimini tafavuti chiqishida o‘pkaning elastikligi va ko‘krak qafasini kengaya olishi katta ahamiyatga ega. O‘pka parenximasi oralarida elastik muskul tolalari bo‘lib, o‘pkani ma’lum darajada torayishiga sharoit yaratadi. Shu elastik muskul tolalari hosil qilgan kuchga o‘pkaning elastiklik kuchi deyiladi. O‘pkani kengayishi uchun alveolalar ichkidagi bosim o‘pkaning elastikligini engaoladigan bo‘lishi kerak ya’ni nafasga olayotgan havo o‘pka alveolalarini ichidan toshqariga ma’lum bosim bilan bosadi. Ko‘krak qafasi devori kengayganida plevra paretal varag‘ini viseral varag‘idan uzoqlashtirishga harakat qiladi lekin uzoqlashtiraolmaydi. Ammo bu kuch o‘pka sirtidagi bosimni bir muncha pasayishiga sabab bo‘lib, shu sabablar o‘pkani ko‘krak qafasiga ergashib kengayib torayishiga sharoit yaratadi. Ekspiratsiya o‘lish qobirg‘alararo ichki tishsimon muskullarni qisqarishi natijasida ko‘krak qafasini eniga torayishi diafragmani avvalgi gumbaz shakliga kelishi natijasida ko‘krak qafasini uzunasiga torayishi va o‘pka devorini har tomonlama qisilishi o‘pka ichidagi havoni qisib chiqarishni ta’minlaydi. 2.Qishloq xo‘jalik hayvonlarida nafas olish uch tipga bo‘linadi: 1.Ko‘krak-qobirg‘a bilan nafas olish. 2.Qorin-diafragma bilan nafas olish. 3.Aralash nafas olish. Agar nafas olishni ko‘krak qafasining harakati tufayli ro‘yobga chiqarsa, ko‘krak qobirg‘a bilan nafas olish deyilib itlarda kuzatiladi. Diafragma, qorin muskullarini qisqarishi hisobiga nafas olish sodir bo‘lsa, qorin diafragma bilan nafas olish deyilib erkaklarda kuzatiladi. Aralash tipdagi nafas olish qishloq xo‘jalik hayvonlarida kuzatiladi. Nafas olish va nafas chiqarish jarayoni bir-birini boshqaradi ya’ni o‘pkadagi baroretseptorlar bosim ko‘payganini sezib havoni chiqaradi va baroretseptorlar bosim kamayganini sezib o‘pkaga xavo olishni ta’minlaydi. Ko‘krak qafasi kengayib manfiy bosim kamayganini sezib o‘pkaga xavo olishni ta’minlaydi. Ko‘krak qafasi kengayib manfiy bosim oshganda Natijada o‘pka hajmi bilan ko‘krak qafasining hajmi o‘rtasida tafavut paydo bo‘lib, ko‘krak qafasining ichki hajmi o‘pkaning tashqi hajmidan katta bo‘ladi. Bu ko‘krak bo‘shlig‘idagi plevra oralaridagi bosimni alveolalardagi atmosfera bosimidan kam bo‘lishiga sabab bo‘ladi. shuning uchun ham endi o‘pka ko‘krak qafasini harakatiga ergashib passiv harakat qiladi. O‘pkaning ichki va sirtqi bosimini tafavuti chiqishida o‘pkaning elastikligi va ko‘krak qafasini kengaya olishi katta ahamiyatga ega. O‘pka parenximasi oralarida elastik muskul tolalari bo‘lib, o‘pkani ma’lum darajada torayishiga sharoit yaratadi. Shu elastik muskul tolalari hosil qilgan kuchga o‘pkaning elastiklik kuchi deyiladi. O‘pkani kengayishi uchun alveolalar ichkidagi bosim o‘pkaning elastikligini engaoladigan bo‘lishi kerak ya’ni nafasga olayotgan havo o‘pka alveolalarini ichidan toshqariga ma’lum bosim bilan bosadi. Ko‘krak qafasi devori kengayganida plevra paretal varag‘ini viseral varag‘idan uzoqlashtirishga harakat qiladi lekin uzoqlashtiraolmaydi. Ammo bu kuch o‘pka sirtidagi bosimni bir muncha pasayishiga sabab bo‘lib, shu sabablar o‘pkani ko‘krak qafasiga ergashib kengayib torayishiga sharoit yaratadi. Ekspiratsiya o‘lish qobirg‘alararo ichki tishsimon muskullarni qisqarishi natijasida ko‘krak qafasini eniga torayishi diafragmani avvalgi gumbaz shakliga kelishi natijasida ko‘krak qafasini uzunasiga torayishi va o‘pka devorini har tomonlama qisilishi o‘pka ichidagi havoni qisib chiqarishni ta’minlaydi. 2.Qishloq xo‘jalik hayvonlarida nafas olish uch tipga bo‘linadi: 1.Ko‘krak-qobirg‘a bilan nafas olish. 2.Qorin-diafragma bilan nafas olish. 3.Aralash nafas olish. Agar nafas olishni ko‘krak qafasining harakati tufayli ro‘yobga chiqarsa, ko‘krak qobirg‘a bilan nafas olish deyilib itlarda kuzatiladi. Diafragma, qorin muskullarini qisqarishi hisobiga nafas olish sodir bo‘lsa, qorin diafragma bilan nafas olish deyilib erkaklarda kuzatiladi. Aralash tipdagi nafas olish qishloq xo‘jalik hayvonlarida kuzatiladi. Nafas olish va nafas chiqarish jarayoni bir-birini boshqaradi ya’ni o‘pkadagi baroretseptorlar bosim ko‘payganini sezib havoni chiqaradi va baroretseptorlar bosim kamayganini sezib o‘pkaga xavo olishni ta’minlaydi. Ko‘krak qafasi kengayib manfiy bosim kamayganini sezib o‘pkaga xavo olishni ta’minlaydi. Ko‘krak qafasi kengayib manfiy bosim oshganda yurakni qon bilan to‘lishi osonlashadi. Bu paytda manfiy bo‘shliqdagi venadan qon oqadi. Odatda nafas olish nafas chiqarishga nisbatan ancha qisqa ya’ni nafas olish va nafas chiqarishni 100% desak 30% nafas olish 70 nafas chiqarish vaqtini tashkil etadi. Nafas olish va nafas chiqarishni maxsus asbob yordamida yozib olinib, hosil bo‘lgan egri chiziqqa pnevmogramma deyiladi. Shu chiziqga qarab nafas olish tezligi, chuqurligi yoki yuzakiligi, ritmi va bo‘ladigan o‘zgarishlarni nafas olish va nafas chiqarish bilan bog‘liqligi aniqlanadi. Odatda yuqori nafas yo‘llari jarohatlanganda nafas olish qiyinlashadi. Ko‘krak qafasi organlari jarohatlanganda nafas chiqarish qiyinlashadi (sil, pnevmoniya) odatda nafas olganda «F» harfini talaffuz etgandagi va nafas chiqarilganda «X» xarfini talaffuz etgan tovush eshitiladi. Nafas olish o‘zgarganda «Fish-fix» bo‘lib eshitiladi. Nafas chiqarilganda esa «Xish» bo‘lib eshitiladi. Nafas olish tiplari o‘zgarishi ham mumkin. M: qorin bo‘shlig‘i organlari kasallansa qorin nafas olish tipi, ko‘krak nafas olish tipiga o‘tadi. Ko‘p ovqat yeganda diafragma qorin tomonga cho‘zilmay ko‘krakga qarab bosadi yoki oshqozon yaralanganda bosim yarani og‘ritib, og‘riqdan saqlanish uchun ko‘krak bilan nafas olinadi. Inson balog‘atga yetgunicha qiz va o‘g‘il bolalarda qorin nafas olish turi mavjud, balog‘atga yetganda qizlarda qorin diafragma nafas olish, ko‘krak qobirg‘a nafas olishiga aylanadi. Nafas olish tezligi turli hayvonlarda turlicha bo‘lib moddalar almashinuvining intensivligiga bog‘liq. Hayvonlar turi 1 daqiqadagi nafas harakatlarining soni Hajmi Otlarda 8-16 4-6 litr Yirik shoxli hayvonlarda 10-30 3,5 litr qo‘y-echkilarda 16-30 300 ml Cho‘chqada 8-18 yurakni qon bilan to‘lishi osonlashadi. Bu paytda manfiy bo‘shliqdagi venadan qon oqadi. Odatda nafas olish nafas chiqarishga nisbatan ancha qisqa ya’ni nafas olish va nafas chiqarishni 100% desak 30% nafas olish 70 nafas chiqarish vaqtini tashkil etadi. Nafas olish va nafas chiqarishni maxsus asbob yordamida yozib olinib, hosil bo‘lgan egri chiziqqa pnevmogramma deyiladi. Shu chiziqga qarab nafas olish tezligi, chuqurligi yoki yuzakiligi, ritmi va bo‘ladigan o‘zgarishlarni nafas olish va nafas chiqarish bilan bog‘liqligi aniqlanadi. Odatda yuqori nafas yo‘llari jarohatlanganda nafas olish qiyinlashadi. Ko‘krak qafasi organlari jarohatlanganda nafas chiqarish qiyinlashadi (sil, pnevmoniya) odatda nafas olganda «F» harfini talaffuz etgandagi va nafas chiqarilganda «X» xarfini talaffuz etgan tovush eshitiladi. Nafas olish o‘zgarganda «Fish-fix» bo‘lib eshitiladi. Nafas chiqarilganda esa «Xish» bo‘lib eshitiladi. Nafas olish tiplari o‘zgarishi ham mumkin. M: qorin bo‘shlig‘i organlari kasallansa qorin nafas olish tipi, ko‘krak nafas olish tipiga o‘tadi. Ko‘p ovqat yeganda diafragma qorin tomonga cho‘zilmay ko‘krakga qarab bosadi yoki oshqozon yaralanganda bosim yarani og‘ritib, og‘riqdan saqlanish uchun ko‘krak bilan nafas olinadi. Inson balog‘atga yetgunicha qiz va o‘g‘il bolalarda qorin nafas olish turi mavjud, balog‘atga yetganda qizlarda qorin diafragma nafas olish, ko‘krak qobirg‘a nafas olishiga aylanadi. Nafas olish tezligi turli hayvonlarda turlicha bo‘lib moddalar almashinuvining intensivligiga bog‘liq. Hayvonlar turi 1 daqiqadagi nafas harakatlarining soni Hajmi Otlarda 8-16 4-6 litr Yirik shoxli hayvonlarda 10-30 3,5 litr qo‘y-echkilarda 16-30 300 ml Cho‘chqada 8-18 Tuyada 5-12 Itlad 10-30 100-300 ml Quyonda 50-60 Tovuqda 20-25 Sichqonda 200 Sutdor sigirlarda nafas olish tezligi sut bermaydiganlardan 2 marta ko‘p. Nafas olish tezligi jismoniy ish davrida 2-3 barobar tezlashadi. Yosh hayvonlarda nafas olish tez bo‘ladi. Nafasga olingan havoning hammasi o‘pka alveolalariga yetib bormasdan 30% yuqori nafas yo‘llarida qolib, «zararli» yoki «o‘lik» bo‘shliq havosi deyiladi va gazlar almashinuvida ishtirok etmaydi. Bu havo yuqori nafas yo‘llarida nafasga olingan havoni isitib, tozalab va suv bug‘lariga to‘yintirib o‘tkazilishini ta’minlaydi. Agar yuqori nafas yo‘llarida bunday vazifalar bajarilmaganda edi nafas sistemasi organlarida, umumiy organizmda turli xil kasalliklar kelib chiqqan bo‘lar edi. Nafasga olingan havoni o‘pka alveolalariga yetib borgan qismining alveola xavosiga bo‘lgan nisbatiga o‘pkaning ventilyasiya koeffitsienti deyiladi. M: Otlar har safar 5000 ml nafasga havo olsa shu havoni 30% yoki 1500 ml yuqori nafas yo‘llarida ushlanib 3500 ml o‘pka alveolalariga yetib boradi. Agar otlarda alveola havosini miqdori 22 l deb faraz qilsak, unda o‘pkaga nafas olganda alveola havosi 1/6 qismi nafasga olinadigan havo bilan almashinadi. O‘pkaga bir daqiqada qabul qilingan havo miqdoriga o‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmi deyiladi. O‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmiga hayvonlarni oziqalanish xarakteri, sutkaning vaqti, yil fasli, organizmning fiziologik holati (bo‘g‘ozlik va boshqalar) ta’sir ko‘rsatadi. Ot yo‘rg‘alab yurganida 5 marta, oxista yurganida o‘pka ventilyasiyasi 8 martaba, oshadi va o‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmini to‘lig‘icha ifodalab bermaydi. Bu holatni quyidagi tajribalarda o‘rgansa bo‘ladi. Ot o‘pkaning ventilyatsiya hajmi ikki xil holatda 50 litrga teng bo‘lib, birinchi holatda ot daqiqasiga 10 marta nafas olib, nafas havosining hajmi 5 litr, ikkinchi holatda 20 marta nafas olib nafas havosining hajmi 2,5 litr. O‘rtacha zararli bo‘shliq havosi 350 ml bo‘lsa nafas chuqurligi 2,5 litr bo‘lganida har marta o‘pka alveolalariga 2150 ml Tuyada 5-12 Itlad 10-30 100-300 ml Quyonda 50-60 Tovuqda 20-25 Sichqonda 200 Sutdor sigirlarda nafas olish tezligi sut bermaydiganlardan 2 marta ko‘p. Nafas olish tezligi jismoniy ish davrida 2-3 barobar tezlashadi. Yosh hayvonlarda nafas olish tez bo‘ladi. Nafasga olingan havoning hammasi o‘pka alveolalariga yetib bormasdan 30% yuqori nafas yo‘llarida qolib, «zararli» yoki «o‘lik» bo‘shliq havosi deyiladi va gazlar almashinuvida ishtirok etmaydi. Bu havo yuqori nafas yo‘llarida nafasga olingan havoni isitib, tozalab va suv bug‘lariga to‘yintirib o‘tkazilishini ta’minlaydi. Agar yuqori nafas yo‘llarida bunday vazifalar bajarilmaganda edi nafas sistemasi organlarida, umumiy organizmda turli xil kasalliklar kelib chiqqan bo‘lar edi. Nafasga olingan havoni o‘pka alveolalariga yetib borgan qismining alveola xavosiga bo‘lgan nisbatiga o‘pkaning ventilyasiya koeffitsienti deyiladi. M: Otlar har safar 5000 ml nafasga havo olsa shu havoni 30% yoki 1500 ml yuqori nafas yo‘llarida ushlanib 3500 ml o‘pka alveolalariga yetib boradi. Agar otlarda alveola havosini miqdori 22 l deb faraz qilsak, unda o‘pkaga nafas olganda alveola havosi 1/6 qismi nafasga olinadigan havo bilan almashinadi. O‘pkaga bir daqiqada qabul qilingan havo miqdoriga o‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmi deyiladi. O‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmiga hayvonlarni oziqalanish xarakteri, sutkaning vaqti, yil fasli, organizmning fiziologik holati (bo‘g‘ozlik va boshqalar) ta’sir ko‘rsatadi. Ot yo‘rg‘alab yurganida 5 marta, oxista yurganida o‘pka ventilyasiyasi 8 martaba, oshadi va o‘pkaning daqiqalik ventilyatsiya hajmini to‘lig‘icha ifodalab bermaydi. Bu holatni quyidagi tajribalarda o‘rgansa bo‘ladi. Ot o‘pkaning ventilyatsiya hajmi ikki xil holatda 50 litrga teng bo‘lib, birinchi holatda ot daqiqasiga 10 marta nafas olib, nafas havosining hajmi 5 litr, ikkinchi holatda 20 marta nafas olib nafas havosining hajmi 2,5 litr. O‘rtacha zararli bo‘shliq havosi 350 ml bo‘lsa nafas chuqurligi 2,5 litr bo‘lganida har marta o‘pka alveolalariga 2150 ml havo yetib borgan, nafas olish chuqurligi 5 litr bo‘lganida 4650 ml yoki olgan havoni 9/10 qism yetib borgan. Demak o‘pkaning nafas olish yuzasidan to‘g‘ri foydalanish uchun chuqur va siyrak nafas olishlar samarali hisoblanadi, chunki gazlar almashinuvini tezlashtiradi. Nafas olishning yuzaki tezlashishi organizm uchun foydali hisoblanmaydi. Sutdor sigirlarda nafas olish tezligi sut bermaydiganlardan 2 marta ko‘p. Nafas olish tezligi jismoniy ish davrida 2-3 barovar tezlashadi. Yosh hayvonlarda nafas olish tez bo‘ladi. 3.O‘pka alveolalarida alveola havosi bilan alveola devorlaridagi qon tomiri o‘rtasida uzluksiz ravishda gaz almashinuvi bo‘lib gazlar diffuziya hodisasiga binoan parsial bosim ko‘p joydan parsial bosim past joyga qarab harakat qiladi. Demak gazlar alveola havosidan qonga va qondan alveola havosiga qarab o‘tadi. Gazning parsial bosimi deb nimaga aytiladi? Gazlarning parsial bosimi deb, gazlar aralashmasi umumiy bosimining aralashmadagi ma’lum gaz ulushiga to‘g‘ri keladigan qismiga aytiladi. Masalan: barometrik bosim 760 mm simob ustuniga teng bo‘lgan atmosfera havosining tarkibida O2 21% bo‘lsa, parsial bosimi 159,03 mm simob ustunini tashkil yetadi. SO2 0,03%-0,30 mm, N 79,04%-596-600,7 mm, simob ustuniga teng. Alveola havosi, qondagi gazlarning miqdori va parsial bosimi O2 ni alveola havosidan qonga, SO2 qondan alveolaga o‘tishini ta’minlaydi, chunki alveola havosida O2 ni parsial bosimi 101,2 mm, vena qonida O2 parsial bosimi 20-40 mm simob ustuniga teng, SO2 esa alveola havosida 38-45 vena qonida 40-60,0 mm simob ustunini tashkil qiladi ya’ni kam farq qiladi. Bu farq alveola havosidan qonga O2 ni SO2 esa alveolalarga o‘tishini ta’minlaydi. Gazlarning bunday almashinuviga alveola va kapillyarlarning yuza kengligi, devorlarning gazlarni o‘tkazish xususiyatlari va kapillyarlardagi qon bosimi ta’sir ko‘rsatadi. Alveolalarda kasaliklar davrida suyuqliklar to‘planishi, kapillyarlardagi bosimining oshishi va boshqa sabablar gazlar almashinuviga birmuncha qarshilik qiladi. Demak, alveola havosi bilan qon o‘rtasidagi gazlar almashinishi natijasida o‘pkaga olinayotgan havoda O2 ni 5% ga yaqini qonga o‘tib, qondan 4% dan ko‘proq SO2 alveola havosiga o‘tadi, N miqdori esa har ikkala holatda deyarli o‘zgarmaydi. havo yetib borgan, nafas olish chuqurligi 5 litr bo‘lganida 4650 ml yoki olgan havoni 9/10 qism yetib borgan. Demak o‘pkaning nafas olish yuzasidan to‘g‘ri foydalanish uchun chuqur va siyrak nafas olishlar samarali hisoblanadi, chunki gazlar almashinuvini tezlashtiradi. Nafas olishning yuzaki tezlashishi organizm uchun foydali hisoblanmaydi. Sutdor sigirlarda nafas olish tezligi sut bermaydiganlardan 2 marta ko‘p. Nafas olish tezligi jismoniy ish davrida 2-3 barovar tezlashadi. Yosh hayvonlarda nafas olish tez bo‘ladi. 3.O‘pka alveolalarida alveola havosi bilan alveola devorlaridagi qon tomiri o‘rtasida uzluksiz ravishda gaz almashinuvi bo‘lib gazlar diffuziya hodisasiga binoan parsial bosim ko‘p joydan parsial bosim past joyga qarab harakat qiladi. Demak gazlar alveola havosidan qonga va qondan alveola havosiga qarab o‘tadi. Gazning parsial bosimi deb nimaga aytiladi? Gazlarning parsial bosimi deb, gazlar aralashmasi umumiy bosimining aralashmadagi ma’lum gaz ulushiga to‘g‘ri keladigan qismiga aytiladi. Masalan: barometrik bosim 760 mm simob ustuniga teng bo‘lgan atmosfera havosining tarkibida O2 21% bo‘lsa, parsial bosimi 159,03 mm simob ustunini tashkil yetadi. SO2 0,03%-0,30 mm, N 79,04%-596-600,7 mm, simob ustuniga teng. Alveola havosi, qondagi gazlarning miqdori va parsial bosimi O2 ni alveola havosidan qonga, SO2 qondan alveolaga o‘tishini ta’minlaydi, chunki alveola havosida O2 ni parsial bosimi 101,2 mm, vena qonida O2 parsial bosimi 20-40 mm simob ustuniga teng, SO2 esa alveola havosida 38-45 vena qonida 40-60,0 mm simob ustunini tashkil qiladi ya’ni kam farq qiladi. Bu farq alveola havosidan qonga O2 ni SO2 esa alveolalarga o‘tishini ta’minlaydi. Gazlarning bunday almashinuviga alveola va kapillyarlarning yuza kengligi, devorlarning gazlarni o‘tkazish xususiyatlari va kapillyarlardagi qon bosimi ta’sir ko‘rsatadi. Alveolalarda kasaliklar davrida suyuqliklar to‘planishi, kapillyarlardagi bosimining oshishi va boshqa sabablar gazlar almashinuviga birmuncha qarshilik qiladi. Demak, alveola havosi bilan qon o‘rtasidagi gazlar almashinishi natijasida o‘pkaga olinayotgan havoda O2 ni 5% ga yaqini qonga o‘tib, qondan 4% dan ko‘proq SO2 alveola havosiga o‘tadi, N miqdori esa har ikkala holatda deyarli o‘zgarmaydi. Nafasdan chiqarilayotgan havoning boshlang‘ich qismi odatda deyarli o‘zgarmaydi. Nafasdan chiqarilayotgan havoning boshlang‘ich qismi atmosfera havosining tarkibiga yaqin chunki bu paytda nafasda qatnashmagan zararli bo‘shliq havosi chiqarilib, keyingi qism alveola havosi tarkibiga yaqin bo‘ladi. Shuning uchun nafasdan chiqarilgan havonning oxirgi qismini o‘rganib, alveola havosini tarkibi to‘g‘risida fikr yurgizsa bo‘ladi. Alveola havosining tarkibi nafas olish va chiqarish paytida kam o‘zgaradi, ya’ni SO2 0,3-0,4% alveolada kamayadi, nafasdan chiqarilayotgan havoning bosimi alveola havosi tarkibidagi suv bug‘lari hisobiga bir oz ko‘payadi. Qonning organizmdagi vazifasi o‘pkadan to‘qima va hujayralarga O2 ni SO2 ni esa to‘qima hujayralardan o‘pkaga tashishdir. O‘pka vena qoni bilan alveola o‘rtasida gaz almashinish davrida SO2 vena qondan alveola havosiga o‘tkazib shu vaqtning o‘zidayoq vena qoni alveola havosidagi O2 bilan to‘yinadi. Demak, o‘pkada vena qoni O2 bilan to‘yinib arteriya qoniga aylanib yurakning chap bo‘lmacha va qorinchasi faoliyati tufayli O2 ni organizm hujayralariga yetkazib beradi. Qon o‘pkada SO2 ni, to‘qimalarda O2 o‘zidan to‘liq bermaydi. Organizmdagi oksidlanish jarayonlarida kislorodning o‘zlashtirilishi, sarflanishi va SO2 ajralib chiqishi uzluksiz sodir bo‘lib turganligi tufayli bu gazlarni I.M.Sechenov o‘tgan asrda arteriya va vena qonidagi miqdorini to‘g‘ri aniqlagan. Bu gazlarni qondan ajratib olish maqsadida I.M.Sechenov 1859 yil tiklanuvchi Torichelli bo‘shlig‘i prinsipi aosida asbob yasab, tomirdan olingan qon solinib, qon turgan balondan simob nasosi bilan iloji boricha ko‘p siyraklanish hosil qilinadi. Natijada qon ustida bosim kamayib gazlar pufak bo‘lib chiqa boshlaydi. Gaz chiqishi ha demay to‘xtab qonda qolgan gaz bilan balonga ajralgan gaz o‘rtasida muvozanat hosil bo‘ladi. Gaz chiqib bo‘lganidan keyin jumrak berkitilib gazlar balondan gazlar hajmini o‘lchaydigan idishga shu simob nasos yordamida o‘tkaziladi. Balonda yana Torichelli bo‘shlig‘i hosil qilinib ya’ni jumrak ochilib, bu ish birnecha bor takrorlanadi, gazning hammasi ajratib olinadi, miqdori va tabiati o‘rganiladi. Qondagi gazlarni kimyoviy siqib chiqarish prinsipi asosida ishlaydigan asbobdan ham foydalanib tekshirish mumkin. Nafasdan chiqarilayotgan havoning boshlang‘ich qismi odatda deyarli o‘zgarmaydi. Nafasdan chiqarilayotgan havoning boshlang‘ich qismi atmosfera havosining tarkibiga yaqin chunki bu paytda nafasda qatnashmagan zararli bo‘shliq havosi chiqarilib, keyingi qism alveola havosi tarkibiga yaqin bo‘ladi. Shuning uchun nafasdan chiqarilgan havonning oxirgi qismini o‘rganib, alveola havosini tarkibi to‘g‘risida fikr yurgizsa bo‘ladi. Alveola havosining tarkibi nafas olish va chiqarish paytida kam o‘zgaradi, ya’ni SO2 0,3-0,4% alveolada kamayadi, nafasdan chiqarilayotgan havoning bosimi alveola havosi tarkibidagi suv bug‘lari hisobiga bir oz ko‘payadi. Qonning organizmdagi vazifasi o‘pkadan to‘qima va hujayralarga O2 ni SO2 ni esa to‘qima hujayralardan o‘pkaga tashishdir. O‘pka vena qoni bilan alveola o‘rtasida gaz almashinish davrida SO2 vena qondan alveola havosiga o‘tkazib shu vaqtning o‘zidayoq vena qoni alveola havosidagi O2 bilan to‘yinadi. Demak, o‘pkada vena qoni O2 bilan to‘yinib arteriya qoniga aylanib yurakning chap bo‘lmacha va qorinchasi faoliyati tufayli O2 ni organizm hujayralariga yetkazib beradi. Qon o‘pkada SO2 ni, to‘qimalarda O2 o‘zidan to‘liq bermaydi. Organizmdagi oksidlanish jarayonlarida kislorodning o‘zlashtirilishi, sarflanishi va SO2 ajralib chiqishi uzluksiz sodir bo‘lib turganligi tufayli bu gazlarni I.M.Sechenov o‘tgan asrda arteriya va vena qonidagi miqdorini to‘g‘ri aniqlagan. Bu gazlarni qondan ajratib olish maqsadida I.M.Sechenov 1859 yil tiklanuvchi Torichelli bo‘shlig‘i prinsipi aosida asbob yasab, tomirdan olingan qon solinib, qon turgan balondan simob nasosi bilan iloji boricha ko‘p siyraklanish hosil qilinadi. Natijada qon ustida bosim kamayib gazlar pufak bo‘lib chiqa boshlaydi. Gaz chiqishi ha demay to‘xtab qonda qolgan gaz bilan balonga ajralgan gaz o‘rtasida muvozanat hosil bo‘ladi. Gaz chiqib bo‘lganidan keyin jumrak berkitilib gazlar balondan gazlar hajmini o‘lchaydigan idishga shu simob nasos yordamida o‘tkaziladi. Balonda yana Torichelli bo‘shlig‘i hosil qilinib ya’ni jumrak ochilib, bu ish birnecha bor takrorlanadi, gazning hammasi ajratib olinadi, miqdori va tabiati o‘rganiladi. Qondagi gazlarni kimyoviy siqib chiqarish prinsipi asosida ishlaydigan asbobdan ham foydalanib tekshirish mumkin. Verigo 1823 yil (Sechenovning o‘quvchisi) O2 ni SO2 qondan siqib chiqarishni aniqlab berdi va aksincha. Gazlar qonda erigan va kimyoviy birikkan holatda tashiladi. Genri qonuniga ko‘ra gazlarning suyuqlikda erishi, ularning tabiati, parsial bosimi suyuqlikning haroratiga bog‘liqdir. Oo haroratda 760 mm simob ustuni bosimida 1 ml suyuqlikda eriy oladigan muayyan gaz hajmiga gazning erish koeffitsienti deyiladi. Suyuqlik harorati past bo‘lib gaz bosimi baland bo‘lsa bu suyuqlikda gaz ko‘p eriydi. Agar suyuqlik harorati ko‘tarilsa eruvchanlik pasayib qaynagan suyuqliklarda umuman gazlar erimaydi. Xuddi shunday agar biror gaz erishi kerak bo‘lgan suyuqlikda erigan moddalar miqdori ko‘p bo‘lganida, bir xil sharoitda shuncha kam miqdorda gaz eriydi. Tana harorati normal bo‘lib bosim 760 mm simob ustuniga teng bo‘lganda qon plazma qismida gazlarni erish koeffitsieti quyidagichadir. O2-0,022 SO2 -0,511, N -0,011. Azot qonda faqat erkin erigan holda bo‘lib, uning erish koeffitsienti qondagi miqdorini to‘liq ifodalay oladi. Kislorod va karbanat angidridning qondagi erish koeffitsienti bu gazlarni qondagi miqdorini to‘la ifodalay olmaydi. Qonda kislorod va karbanat angidrid faqat erigan holatda bo‘lganida ularning erish koeffitsientiga ko‘ra O2 ning qondagi miqdori 0,3 hajm foiz, SO2 2,7 hajm foiz atrofida bo‘lar edi. Lekin aslida arteriya qonida kislorod 20 hajm foiz, karbanat angidrid 30-40 hajm foiz, vena qonida O2 12 hajm foiz va SO2 50-55% hajm foiz bor. Demak, bu qonda O2 va SO2 ning kam qismi erkin erigan holda ko‘p qismi kimyoviy birikkanligini bildiradi. Qondagi O2 ning bir qismi plazmada erigan asosiy qism eritrotsitlar tarkibidagi Nv bilan birikib oksigemoglobin hosil qilib tashiladi. NvO2 hosil bo‘lishi va O2 plazmada erishi O2ning parsial bosimiga bog‘liq. Nv ning harakterli xususiyatlaridan biri O2ning parsial bosim baland joyda, o‘pka alveolaldarida engil biriktirib parsial bosim past bo‘lgan joyda - to‘qimalarda uni osongina ajratadi. 1 gramm Nv to‘liq NvO2 aylanganida 1,34 sm2 O2 biriktirib 13-15 gramm foiz Nv bo‘lgan hayvon qonining 100 ml qondagi Nvni to‘liq NvO2 aylanishiga kerak bo‘ladigan kislorod miqdorini bilsak bo‘ladi. Verigo 1823 yil (Sechenovning o‘quvchisi) O2 ni SO2 qondan siqib chiqarishni aniqlab berdi va aksincha. Gazlar qonda erigan va kimyoviy birikkan holatda tashiladi. Genri qonuniga ko‘ra gazlarning suyuqlikda erishi, ularning tabiati, parsial bosimi suyuqlikning haroratiga bog‘liqdir. Oo haroratda 760 mm simob ustuni bosimida 1 ml suyuqlikda eriy oladigan muayyan gaz hajmiga gazning erish koeffitsienti deyiladi. Suyuqlik harorati past bo‘lib gaz bosimi baland bo‘lsa bu suyuqlikda gaz ko‘p eriydi. Agar suyuqlik harorati ko‘tarilsa eruvchanlik pasayib qaynagan suyuqliklarda umuman gazlar erimaydi. Xuddi shunday agar biror gaz erishi kerak bo‘lgan suyuqlikda erigan moddalar miqdori ko‘p bo‘lganida, bir xil sharoitda shuncha kam miqdorda gaz eriydi. Tana harorati normal bo‘lib bosim 760 mm simob ustuniga teng bo‘lganda qon plazma qismida gazlarni erish koeffitsieti quyidagichadir. O2-0,022 SO2 -0,511, N -0,011. Azot qonda faqat erkin erigan holda bo‘lib, uning erish koeffitsienti qondagi miqdorini to‘liq ifodalay oladi. Kislorod va karbanat angidridning qondagi erish koeffitsienti bu gazlarni qondagi miqdorini to‘la ifodalay olmaydi. Qonda kislorod va karbanat angidrid faqat erigan holatda bo‘lganida ularning erish koeffitsientiga ko‘ra O2 ning qondagi miqdori 0,3 hajm foiz, SO2 2,7 hajm foiz atrofida bo‘lar edi. Lekin aslida arteriya qonida kislorod 20 hajm foiz, karbanat angidrid 30-40 hajm foiz, vena qonida O2 12 hajm foiz va SO2 50-55% hajm foiz bor. Demak, bu qonda O2 va SO2 ning kam qismi erkin erigan holda ko‘p qismi kimyoviy birikkanligini bildiradi. Qondagi O2 ning bir qismi plazmada erigan asosiy qism eritrotsitlar tarkibidagi Nv bilan birikib oksigemoglobin hosil qilib tashiladi. NvO2 hosil bo‘lishi va O2 plazmada erishi O2ning parsial bosimiga bog‘liq. Nv ning harakterli xususiyatlaridan biri O2ning parsial bosim baland joyda, o‘pka alveolaldarida engil biriktirib parsial bosim past bo‘lgan joyda - to‘qimalarda uni osongina ajratadi. 1 gramm Nv to‘liq NvO2 aylanganida 1,34 sm2 O2 biriktirib 13-15 gramm foiz Nv bo‘lgan hayvon qonining 100 ml qondagi Nvni to‘liq NvO2 aylanishiga kerak bo‘ladigan kislorod miqdorini bilsak bo‘ladi. 100 ml qondagi Nvni to‘liq NvO2 ga aylanishiga kerak bo‘ladigan O2 miqdoriga qonning O2 sig‘imi deyilib, turli hayvonlarda 17,32-20,0 sm3 ga teng. Qonning O2 sig‘imini bilsak qon tomiridan yangi olingan qon tarkibidagi O2 miqdori, qonning O2 bilan to‘yinishi darajasi to‘grisida fikr yuritsa bo‘ladi. Alveola havosida O2 porsial bosimi «O» bo‘lsa Nv NvO2 ga aylanmaydi va O2 parsial bosimi ko‘tarilishi bilan Nv NvO2 aylanib borib, O2 porsial bosimi 70-100 mm simob ustuniga yetganda 96% Nv NvO2ga aylanadi. Arteriya qonida O2ni porsial bosimi 95-110 mm bo‘lib, Nvni hammasi NvO2 ga aylanadi. To‘qimalarda O2 juda past bo‘lib, to‘qima kapillyarlari NvO2 tez Nv va O2 ga parchalanib to‘qima hujayralarida o‘zlashtiriladi. NvO2ning dissosiyalanish darajasi harorat, rN ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘lib, bu ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishi NvO2 parchalanishini tezlashtiradi. (To‘qimalarda O2 hujayralarga, SO2 qonga o‘tib kislotali muhit hosil qiladi). Organizmning tez ishlashi natijasida organga ko‘p qon oqib kelib O2 o‘zlashtirilishi, qonning SO2 bilan tez to‘yinib, organda harorat ham ko‘tariladi. Tekshirishlarda 12 gram % Nvni bo‘lgan hayvon qonining 100 mlri kapllyalardan o‘tganida o‘zidan 5,0 ml Nv 16 gramm % bo‘lgan hayvon qonining 100 ml kapillyarlardan o‘tganda 6,5 ml qondan to‘qimalarga O2 o‘tishi aniqlangan. Agar atmosfera havosida, ya’ni alveola havosida O2 parsial bosimining kamayshi kam bo‘lganida NvO2 hosil bo‘lishi o‘zgarmasdan O2 parsial bosimi 50 mm simob ustunidan past bo‘lsa qonda kam NvO2 hosil bo‘lib, qon O2 bilan yaxshi to‘yinmay gipoksemiya hosil bo‘ladi. Natijada to‘qimalarni O2 bilan ta’minlanishi buzilib gipoksiya rivojlanadi va agar gipoksemiya sezilarli darajada bo‘lsa to‘qimaga O2 umuman bormay anaksiya deyiladi. Qondagi Nvdan tashqari muskullardagi mioglobin o‘ziga rezerv O2 biriktirish xususiyatiga ega. Mioglobinning Nvdan farqi shundaki O2 porsial bosimi kam bo‘lganida ham o‘zidan O2 beradi. Agar O2 ning parsial bosimi 10 mm simob ustiniga teng bo‘lsa, NvO2 o‘zini ko‘p kislorodini bersa, 70% mioglobin hali oksidlangan holda bo‘ladi. Mioglobin yurak, jag‘, oyoq muskullarida bo‘lib, O2 deposi sifatida suvda yashovchi va quruqlikda yashovchi organizmlarda xizmat qiladi. Masalan: tulen nafas olgan havodan 47% O2 biriktirib uzoq vaqt suv tagida 100 ml qondagi Nvni to‘liq NvO2 ga aylanishiga kerak bo‘ladigan O2 miqdoriga qonning O2 sig‘imi deyilib, turli hayvonlarda 17,32-20,0 sm3 ga teng. Qonning O2 sig‘imini bilsak qon tomiridan yangi olingan qon tarkibidagi O2 miqdori, qonning O2 bilan to‘yinishi darajasi to‘grisida fikr yuritsa bo‘ladi. Alveola havosida O2 porsial bosimi «O» bo‘lsa Nv NvO2 ga aylanmaydi va O2 parsial bosimi ko‘tarilishi bilan Nv NvO2 aylanib borib, O2 porsial bosimi 70-100 mm simob ustuniga yetganda 96% Nv NvO2ga aylanadi. Arteriya qonida O2ni porsial bosimi 95-110 mm bo‘lib, Nvni hammasi NvO2 ga aylanadi. To‘qimalarda O2 juda past bo‘lib, to‘qima kapillyarlari NvO2 tez Nv va O2 ga parchalanib to‘qima hujayralarida o‘zlashtiriladi. NvO2ning dissosiyalanish darajasi harorat, rN ko‘rsatkichlarga bog‘liq bo‘lib, bu ko‘rsatkichlarning yuqori bo‘lishi NvO2 parchalanishini tezlashtiradi. (To‘qimalarda O2 hujayralarga, SO2 qonga o‘tib kislotali muhit hosil qiladi). Organizmning tez ishlashi natijasida organga ko‘p qon oqib kelib O2 o‘zlashtirilishi, qonning SO2 bilan tez to‘yinib, organda harorat ham ko‘tariladi. Tekshirishlarda 12 gram % Nvni bo‘lgan hayvon qonining 100 mlri kapllyalardan o‘tganida o‘zidan 5,0 ml Nv 16 gramm % bo‘lgan hayvon qonining 100 ml kapillyarlardan o‘tganda 6,5 ml qondan to‘qimalarga O2 o‘tishi aniqlangan. Agar atmosfera havosida, ya’ni alveola havosida O2 parsial bosimining kamayshi kam bo‘lganida NvO2 hosil bo‘lishi o‘zgarmasdan O2 parsial bosimi 50 mm simob ustunidan past bo‘lsa qonda kam NvO2 hosil bo‘lib, qon O2 bilan yaxshi to‘yinmay gipoksemiya hosil bo‘ladi. Natijada to‘qimalarni O2 bilan ta’minlanishi buzilib gipoksiya rivojlanadi va agar gipoksemiya sezilarli darajada bo‘lsa to‘qimaga O2 umuman bormay anaksiya deyiladi. Qondagi Nvdan tashqari muskullardagi mioglobin o‘ziga rezerv O2 biriktirish xususiyatiga ega. Mioglobinning Nvdan farqi shundaki O2 porsial bosimi kam bo‘lganida ham o‘zidan O2 beradi. Agar O2 ning parsial bosimi 10 mm simob ustiniga teng bo‘lsa, NvO2 o‘zini ko‘p kislorodini bersa, 70% mioglobin hali oksidlangan holda bo‘ladi. Mioglobin yurak, jag‘, oyoq muskullarida bo‘lib, O2 deposi sifatida suvda yashovchi va quruqlikda yashovchi organizmlarda xizmat qiladi. Masalan: tulen nafas olgan havodan 47% O2 biriktirib uzoq vaqt suv tagida suzadi. Sovet olimlari mioglobinni xronik gipoksemiya-kislorodni qonda kam saqlanganida ham muxim ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlaganlar. To‘qimalarda NvO2=Nv+O2 parchalanib, bu parchalanish eritrotsitlarni SO2 bilan to‘yinishi davrida birmuncha tezlashib NvSO2 hosil qilishiga imkoniyat yaratadi. To‘qimadan qonga o‘tadigan SO2 ni ko‘p qismi eritrotsitlar ichiga kirsa shu SO2 ni 80% ga yaqinni N2O bilan birikib N2SO2 hosil qiladi. Bu jarayon karbongidraza fermenti ishtirokida ancha tezlashadi. Shu vaqtning o‘zida eritrotsitlarda va plazmada SO2 N2O bilan birikib dissosiyalanadigan kuchsiz karbonat kislotta hosil qiladi. Plazmada hosil bo‘lgan NSO-3 plazma oqsillariga yaqin munosabatda bo‘lgan Na+ kationlari bilan, eritrotsitlarda hosil bo‘lgan NSO3- qaytarilgan Nv bilan tutashgan K+ bilan birikadi. Eritrotsitlar ichida NSO3- ko‘p hosil bo‘lganligi uchun hammasi K+ bilan birika olmay ko‘p qism plazmaga chiqib Na+ bilan birikadi. Eritrotsitlardan chiqayotgan NSO3- o‘rniga plazmadan ularning ichiga Na+dan ajralgan S1- anionlar kirib eritrotsitlarni ichidagi osmatik bosimni oshirib eritrotsitlarni ichiga N2O kirishiga sharoit yaratilib eritrotsitlar shishadi, kattalashadi. Shunday qilib, eritrotsitlar ichida KNSO3 va plazmada NaNSO3 ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi. Bikarabonatlardan tashqari SO2 15-20% karbomin bog‘larini hosil qilib, Nvdagi aminogruppalar bilan birikadi va karbogemoglobin holatida tashiladi. O‘pkada alveola havosmidan o‘tgan O2 eritrotsitlardagi qaytarilgan Nv bilan birikib NvO2 hosil qiladi. NvO2 qaytarilgan Nvga nisbatan kuchli kislota bo‘lganligi uchun eritrotsitlardagi biokarbonatlardan K+ ajratib o‘rniga N+ ni beradi va N2SO3 hosil bo‘ladi. N2SO3 karbongidraza fermenti ishtirokida SO2 va N2O ga parchalanib eritrotsit ichida SO2 parsial bosimi oshadi. Bu gaz kapillyarlar va alveola devori orqali alveola hovasiga o‘ta boshlaydi. Xuddi shunday plazmadagi karbonat kislota ham parchalanib SO2 alveolalarga chiqishini ta’minlaydi. Oqibatda eritrotsitlar ichida N+ va NSO-3 ionlari kamayib plazmadagi biokarbonatlarni parchalanishiga va plazmadagi erigan NSO-3ni eritrotsitlarga so‘rilishiga sabab bo‘ladi. Eritrotsitlar ichiga so‘rilgan NSO3 SO2 va N2O plazmaga siqib chiqaradi. Keyinchalik eritrotsitlar ichiga kirgan NSO-3 suv bilan birikib N2SO3 hosil qilib karbongidraza suzadi. Sovet olimlari mioglobinni xronik gipoksemiya-kislorodni qonda kam saqlanganida ham muxim ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlaganlar. To‘qimalarda NvO2=Nv+O2 parchalanib, bu parchalanish eritrotsitlarni SO2 bilan to‘yinishi davrida birmuncha tezlashib NvSO2 hosil qilishiga imkoniyat yaratadi. To‘qimadan qonga o‘tadigan SO2 ni ko‘p qismi eritrotsitlar ichiga kirsa shu SO2 ni 80% ga yaqinni N2O bilan birikib N2SO2 hosil qiladi. Bu jarayon karbongidraza fermenti ishtirokida ancha tezlashadi. Shu vaqtning o‘zida eritrotsitlarda va plazmada SO2 N2O bilan birikib dissosiyalanadigan kuchsiz karbonat kislotta hosil qiladi. Plazmada hosil bo‘lgan NSO-3 plazma oqsillariga yaqin munosabatda bo‘lgan Na+ kationlari bilan, eritrotsitlarda hosil bo‘lgan NSO3- qaytarilgan Nv bilan tutashgan K+ bilan birikadi. Eritrotsitlar ichida NSO3- ko‘p hosil bo‘lganligi uchun hammasi K+ bilan birika olmay ko‘p qism plazmaga chiqib Na+ bilan birikadi. Eritrotsitlardan chiqayotgan NSO3- o‘rniga plazmadan ularning ichiga Na+dan ajralgan S1- anionlar kirib eritrotsitlarni ichidagi osmatik bosimni oshirib eritrotsitlarni ichiga N2O kirishiga sharoit yaratilib eritrotsitlar shishadi, kattalashadi. Shunday qilib, eritrotsitlar ichida KNSO3 va plazmada NaNSO3 ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi. Bikarabonatlardan tashqari SO2 15-20% karbomin bog‘larini hosil qilib, Nvdagi aminogruppalar bilan birikadi va karbogemoglobin holatida tashiladi. O‘pkada alveola havosmidan o‘tgan O2 eritrotsitlardagi qaytarilgan Nv bilan birikib NvO2 hosil qiladi. NvO2 qaytarilgan Nvga nisbatan kuchli kislota bo‘lganligi uchun eritrotsitlardagi biokarbonatlardan K+ ajratib o‘rniga N+ ni beradi va N2SO3 hosil bo‘ladi. N2SO3 karbongidraza fermenti ishtirokida SO2 va N2O ga parchalanib eritrotsit ichida SO2 parsial bosimi oshadi. Bu gaz kapillyarlar va alveola devori orqali alveola hovasiga o‘ta boshlaydi. Xuddi shunday plazmadagi karbonat kislota ham parchalanib SO2 alveolalarga chiqishini ta’minlaydi. Oqibatda eritrotsitlar ichida N+ va NSO-3 ionlari kamayib plazmadagi biokarbonatlarni parchalanishiga va plazmadagi erigan NSO-3ni eritrotsitlarga so‘rilishiga sabab bo‘ladi. Eritrotsitlar ichiga so‘rilgan NSO3 SO2 va N2O plazmaga siqib chiqaradi. Keyinchalik eritrotsitlar ichiga kirgan NSO-3 suv bilan birikib N2SO3 hosil qilib karbongidraza fermenti ishtirokida parchalanib N2O va SO2 hosil qiladi. SO2ni parsial bosimi eritrotsitlarda baland bo‘lib alveolaga chiqish uchun sharoit tug‘iladi. 4.Organizmning hayotiy muhim jarayonlaridan biri – nafas jarayonlari bo‘lib, nerv va gumoral yo‘l bilan uzluksiz boshqarilib turadi. Shunday boshqarilish tufayli nafas sistemasining faoliyati organizm faoliyatiga moslashib, organizmning yehtiyojlarini qondirib turadi. Nafas sistemasining faoliyatini boshqaradigan asosiy markaz uzunchoq miyada joylashganligini 1885 yil rus fiziologi N.D.Mislovskiy tomonidan aniqlangan va o‘rganilgan. Shuning tasdig‘i sifatida uzunchoq miya bilan orqa miyaning o‘rtasidan kesilganda ularning aloqasi uzilib nafas harakatlari to‘xtaydi. Uzunchoq miyadagi markaz juft bo‘lib, simmetrik qismlardan iborat bo‘lib ko‘krak qafasining teshishili qismlaridagi nafas harakatlarini boshqaradi. Shuning uchun ham nafas markazining ma’lum tomoni shikastlansa o‘sha tarafdagi nafas harakatlari to‘xtaydi. Nafasni boshqaruvchi ikkinchi darajali quyi markaz - orqa miyada, hamda markaziy nerv sistemasining uzunchoq miyadan yuqori, balandroq qismda hatto bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ida nafasni boshqarishda ishtirok etadigan nerv hujayralar guruhalari bor. Nafas markazi organizmning turli qismlaridan o‘pkadan, qon tomirlari devoridan, uyqu arteriyalarining sinuslaridan, plevra va boshqa organlardan simpatik va parasimpatik nerv tolalaridan keladigan ta’sirotga reflektor qo‘zg‘aladi. Demak, markaz javobi ham simpatik va parasimpatik nervlarning tolalari orqali nafas sistemasiga keladi. O‘pkada parasmpatik nervning ikki tolasi bo‘lib, ularni bir o‘pkada bosim pasayganda, ikkinchisi bosim oshganda qo‘zg‘aladi. Shu tolalar nafasni o‘z-o‘zidan boshqarilishini ta’minlaydi. Buni quyidagicha tushiniladi. Nafas olinib o‘pkaga havo so‘rilganda parasimpatik nervning bosim ko‘tarilishiga qo‘zg‘aluvchi tolalar qo‘zg‘alib, ta’sirot markazga borib nafas olish to‘xtab, nafas chiqarish boshlanadi. Nafas chiqarish oxiriga yetmay parasimpatik nervning bosim pasayishidan qo‘zg‘aladigan nervi qo‘zg‘alib nafas olish boshlanadi. Shunday jarayon tirik organizmda uzluksiz takrorlanaveradi. Nafasning o‘z-o‘zidan boshqarilishida nafas markazidagi inspirator va ekspirator neyronlarning kelishib ishlashi ham muhim rol o‘ynaydi. Inspirator neyron qo‘zg‘alganda eksperator neyron tormozlanadi va aksincha. fermenti ishtirokida parchalanib N2O va SO2 hosil qiladi. SO2ni parsial bosimi eritrotsitlarda baland bo‘lib alveolaga chiqish uchun sharoit tug‘iladi. 4.Organizmning hayotiy muhim jarayonlaridan biri – nafas jarayonlari bo‘lib, nerv va gumoral yo‘l bilan uzluksiz boshqarilib turadi. Shunday boshqarilish tufayli nafas sistemasining faoliyati organizm faoliyatiga moslashib, organizmning yehtiyojlarini qondirib turadi. Nafas sistemasining faoliyatini boshqaradigan asosiy markaz uzunchoq miyada joylashganligini 1885 yil rus fiziologi N.D.Mislovskiy tomonidan aniqlangan va o‘rganilgan. Shuning tasdig‘i sifatida uzunchoq miya bilan orqa miyaning o‘rtasidan kesilganda ularning aloqasi uzilib nafas harakatlari to‘xtaydi. Uzunchoq miyadagi markaz juft bo‘lib, simmetrik qismlardan iborat bo‘lib ko‘krak qafasining teshishili qismlaridagi nafas harakatlarini boshqaradi. Shuning uchun ham nafas markazining ma’lum tomoni shikastlansa o‘sha tarafdagi nafas harakatlari to‘xtaydi. Nafasni boshqaruvchi ikkinchi darajali quyi markaz - orqa miyada, hamda markaziy nerv sistemasining uzunchoq miyadan yuqori, balandroq qismda hatto bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ida nafasni boshqarishda ishtirok etadigan nerv hujayralar guruhalari bor. Nafas markazi organizmning turli qismlaridan o‘pkadan, qon tomirlari devoridan, uyqu arteriyalarining sinuslaridan, plevra va boshqa organlardan simpatik va parasimpatik nerv tolalaridan keladigan ta’sirotga reflektor qo‘zg‘aladi. Demak, markaz javobi ham simpatik va parasimpatik nervlarning tolalari orqali nafas sistemasiga keladi. O‘pkada parasmpatik nervning ikki tolasi bo‘lib, ularni bir o‘pkada bosim pasayganda, ikkinchisi bosim oshganda qo‘zg‘aladi. Shu tolalar nafasni o‘z-o‘zidan boshqarilishini ta’minlaydi. Buni quyidagicha tushiniladi. Nafas olinib o‘pkaga havo so‘rilganda parasimpatik nervning bosim ko‘tarilishiga qo‘zg‘aluvchi tolalar qo‘zg‘alib, ta’sirot markazga borib nafas olish to‘xtab, nafas chiqarish boshlanadi. Nafas chiqarish oxiriga yetmay parasimpatik nervning bosim pasayishidan qo‘zg‘aladigan nervi qo‘zg‘alib nafas olish boshlanadi. Shunday jarayon tirik organizmda uzluksiz takrorlanaveradi. Nafasning o‘z-o‘zidan boshqarilishida nafas markazidagi inspirator va ekspirator neyronlarning kelishib ishlashi ham muhim rol o‘ynaydi. Inspirator neyron qo‘zg‘alganda eksperator neyron tormozlanadi va aksincha. Uyqu arteriyalarining sinuslari va aorta yoyidagi refleksogen qismlardagi xemoretseptorlardan keladigan impulslar nafas markaziga ta’sir etganda yo SO2 ko‘payganda yoki O2 kamayganda qo‘zg‘aladi va nafasni o‘zgartiradi. Yurak tomir sistemasi bilan nafas sistemasi bir-biri bilan bog‘lanib ishlab bu bog‘lanishda nerv sistemasi yetakchi o‘rin egallaydi. Masalan: uyqu arteriyasidagi refleksogen qism retseptorlari ta’sirlansa yurak ishi sekinlashib, tomirlar kengayib, nafas olish siyraklashadi. Qon bosimi pasayganda yurak ishi tezlashib tomirlar torayib nafas olish tezlashib birmuncha chuqurlashadi. Hiqildoq, kekiradk va bronxlarning shilliq paradalari ta’sirlanganda nafasni sekinlashishi yurak faoliyatini sekinlashishiga sabab bo‘ladi, bu bog‘lanish organizmdagi hayotiy jarayonlarning o‘zgarib turgan tashqi muhitga moslashishida katta ahamityatga ega. Nafasning boshqarilishida markaziy nerv sistemasining qismlari bilan birgalikda bosh miya va yarim sharlar po‘sitlog‘i yetakchi rol o‘ynaydi. Agar hayvon SO2 ko‘p bo‘lgan joyga bir necha marta kirgizilib nafas oldirilsa va biron shartli ta’sirotchi bilan quvvatlansa keyin shu shartli ta’sirotchining o‘zi nafas olishni tezlashtiraveradi. Nafasning boshqarilishida gumoral sistema ham muhim o‘rin egallab ularning eng muhimi karbonat kislotadir. Karbonat kislota ma’lum miqdorda ko‘p bo‘lsa markazni o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atib, markaz avtomatizmida katta ahamiyatga ega. Uzunchoq miyada nafas markazining o‘z-o‘zidan mustaqil qo‘zg‘alishini 1863 yilda I.M.Sechenov kuzatgan bo‘lib, bu avtomatiya markazda kechayotgan moddalar almashinuviga bog‘liq. Karbonat kislotasining ko‘payishi nafas olishni tezlashtiradi va chuqurlashtiradi. Masalan: nafas yo‘llarini 20-30 soniya berkitib turilsa, qonda karbonat kislota va boshqa kislotalarni ko‘payishi nafasni tezlashtirib chuqurlashtiradi (gipernoe). Demak karbanat kislotasi nafas markazining faol qo‘zg‘atuvchisi hisoblanar ekan. Odam tinch turganida tez-tez nafas olishi tufayli qonda karbonat kislota kamayib nafas siyraklashib yuzakilashadi (apnoe). TAYYoRLANISh UChUN SAVROLAR 1.Nafas organlari haqida umumiy tushincha Uyqu arteriyalarining sinuslari va aorta yoyidagi refleksogen qismlardagi xemoretseptorlardan keladigan impulslar nafas markaziga ta’sir etganda yo SO2 ko‘payganda yoki O2 kamayganda qo‘zg‘aladi va nafasni o‘zgartiradi. Yurak tomir sistemasi bilan nafas sistemasi bir-biri bilan bog‘lanib ishlab bu bog‘lanishda nerv sistemasi yetakchi o‘rin egallaydi. Masalan: uyqu arteriyasidagi refleksogen qism retseptorlari ta’sirlansa yurak ishi sekinlashib, tomirlar kengayib, nafas olish siyraklashadi. Qon bosimi pasayganda yurak ishi tezlashib tomirlar torayib nafas olish tezlashib birmuncha chuqurlashadi. Hiqildoq, kekiradk va bronxlarning shilliq paradalari ta’sirlanganda nafasni sekinlashishi yurak faoliyatini sekinlashishiga sabab bo‘ladi, bu bog‘lanish organizmdagi hayotiy jarayonlarning o‘zgarib turgan tashqi muhitga moslashishida katta ahamityatga ega. Nafasning boshqarilishida markaziy nerv sistemasining qismlari bilan birgalikda bosh miya va yarim sharlar po‘sitlog‘i yetakchi rol o‘ynaydi. Agar hayvon SO2 ko‘p bo‘lgan joyga bir necha marta kirgizilib nafas oldirilsa va biron shartli ta’sirotchi bilan quvvatlansa keyin shu shartli ta’sirotchining o‘zi nafas olishni tezlashtiraveradi. Nafasning boshqarilishida gumoral sistema ham muhim o‘rin egallab ularning eng muhimi karbonat kislotadir. Karbonat kislota ma’lum miqdorda ko‘p bo‘lsa markazni o‘z-o‘zidan qo‘zg‘atib, markaz avtomatizmida katta ahamiyatga ega. Uzunchoq miyada nafas markazining o‘z-o‘zidan mustaqil qo‘zg‘alishini 1863 yilda I.M.Sechenov kuzatgan bo‘lib, bu avtomatiya markazda kechayotgan moddalar almashinuviga bog‘liq. Karbonat kislotasining ko‘payishi nafas olishni tezlashtiradi va chuqurlashtiradi. Masalan: nafas yo‘llarini 20-30 soniya berkitib turilsa, qonda karbonat kislota va boshqa kislotalarni ko‘payishi nafasni tezlashtirib chuqurlashtiradi (gipernoe). Demak karbanat kislotasi nafas markazining faol qo‘zg‘atuvchisi hisoblanar ekan. Odam tinch turganida tez-tez nafas olishi tufayli qonda karbonat kislota kamayib nafas siyraklashib yuzakilashadi (apnoe). TAYYoRLANISh UChUN SAVROLAR 1.Nafas organlari haqida umumiy tushincha 2.Nafas organlarining evolyusiyasi 3.Nafas jarayonining davrlari 4.Inspirasiya va ekspiratsiya nima? 5.Qishloq xo‘jalik hayvonlarining nafas olish tiplari. 6.Turli xil hayvonlarning nafas olish tezligi 7.Gazlarni qon bilan tashilishi 8.Nafas jarayonini boshqarilishi. 2.Nafas organlarining evolyusiyasi 3.Nafas jarayonining davrlari 4.Inspirasiya va ekspiratsiya nima? 5.Qishloq xo‘jalik hayvonlarining nafas olish tiplari. 6.Turli xil hayvonlarning nafas olish tezligi 7.Gazlarni qon bilan tashilishi 8.Nafas jarayonini boshqarilishi.