NAFAS TIZIMI KASALLIKLARI BILAN KASALLANGAN BEMORLARNI PARVARISHI VA ULARNING NAZORATI Pulmonologiya (lot. pulmo –o’pka grek. logos- ta’limot) ichki kasalliklar bo’limi bo’lib, nafas organlari kasalliklari tashhisi, davolanishiva profilaktik tadbirlar o’tkazishni o’rganadi. Nafas organlari kasalliklari bilan og’rigan bemorlarni ko’zdan kechirish va parvarishi 2 yo’nlishda olib boriladi. Umumiy tadbir- har qanday kasallik bilan kasallangan bemorlarda quydagi parvarish va kuzatuv olib boriladi. -bemorni umumiy ahvolini ko’zdan kechirish -termometriya -arterial qon bosimi va puls nazorati -harorat varaqasini to’ldirish -bemorning shaxsiy gigeyanasiga rioya qilish -sudna qo’yish Maxsus tadbirlar - bu nafas organlari kasalligi simptomlari (xansirash, yo’tal, qon qusish va og’riq) bilan og’rigan bemorlarni kuzatish va parvarish qilish choralaridir. NAFAS OLISH TIZIMI Nafas olish — bu tashqi muhitdan kislorodning avval o’pkaga, keyin qonga, so’ngra esa butun organizmning a’zo va to’qimalariga kelishi va organizmdan karbonat angidrid gazining chiqarilishi bilan bog’liq jarayon. Nafas olish a’zolari nafas olish yo’llari (burun bo’shligi, kekirdak traxeya, bronxlar) va gaz almashtirish a’zosi — o’pkalardan iborat. Nafas olish harakatlari (nafas olish va nafas chiqarish)da ko’krak qafasi, diafragma (ko’krak qafasi va qorin bo’shligi oralig’ida joylashgan muskul), nafas olish yo’llari (ustki va pastki), o’pkalar ishtirok etadi. Havo burun yoki og’iz orqali olinadi va burun - halqum yoki og’iz-halqum bo’yicha hiqildoqga, so’ngra traxeyaga tushadi. Traxeya o’ng va chap o’pkaga mos ravishda 2 bosh bronxga bo’linadi, har biri ko’krak qafasining tegishli qismida joylashgan bo’ladi. Bronxlar daraxt shoxlari singari mayda naylarga bo’linadi va havoni alveolalarga yetkazadi. O’pkaga tushishdan avval olinayotgan havo burun bo’shlig’i va nafas olish yo’llari tomonidan isitiladi, namlanadi va tozalanadi. O’pka - juft a’zo. O’pka g’alvirga o’xshaydi va kapillyarlar bilan o’ralgan million mayda qopchalar — alveolalardan tashkil topgan. Karbonat angidrid bilan to’yingan qon oqib o’tuvchi alveola va kapillyar devorlari orqali gaz almashinuvi amalga oshiriladi. Har bitta o’pka yupqa parda — plevra bilan o’ralgan. Plevraning asosiy vazifasi — o’pkalar bir maromda qisqarib, to’g’irlanishidan iborat. Plevra kovaksimon bo’shliqni tashkil qiladi, unda o’pkaning nafas olish harakatlarida ishqalanishni kamaytiruvchi 1—2 ml suyuqlik mavjud; plevra bo’shlig’ida nafas olishda so’rib oladigan harakatni amalga oshiruvchi manfiy bosim bor. Plevra bo’shlig’ining yaxlitligi buzilganda o’pkaning nafas olish funksiyasi keskin buziladi. Nafas olish funksiyasi yuqumli kasalliklar, tamaki tutuni, ifloslangan muhit, chiqindi gazlar bir necha bor ta’sir qilganda buzilishi mumkin. Nafas olish ko’krak hajmi kattalashishi va o’pkalarning yozilishi bilan bog’liq. Nafas olish vaqtida gumbazsimon diafragma yassi bo’lib qoladi. Bir vaqtning o’zida qovurg’alar orasidagi muskullar qisqarib, ko’krak qafasini tepaga va yon atrofga cho’zadi. Bu harakatlar ko’krak qafasi hajmini kattalashtiradi va shu bilan havo so’rilishini ta’minlaydi. Nafas chiqarish vaqtida diafragma va ko’krak muskullari bo’shashib, havo chiqib ketadi. Nafas olish turlari Nafas olish — organizmga kislorodning uzluksiz kelib turishini va karbonat angidrid hamda suv bug’larining chiqishini ta’minlovchi asosiy hayotiy jarayon. Nafas olish vaqtida ko’krak qafasi hajmi qaysi yo’nalishda o’zgarganligiga qarab, nafas olishning ko’krak (ko’proq ayollarda), qorin (ko’proq erkaklarda) va aralash turlari mavjud. Nafas olishning aralash turida o’pkalarning barcha bo’linmalari bir maromda ventilyatsiyalanadi. Nafas olish turlari inson hayotining turli xil omillari va atrof-muhit ta’siri ostida yuzaga keladi. Jismoniy mashqlarning foydasi. Muntazam ravishdagi jismoniy mashqlar yurak va o’pkani mustahkamlaydi, ularning ish qobiliyatini va turli xil kasalliklarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini oshiradi. Yaxshi jismoniy holat va kayfiyatga erishish uchun haftasiga bir xil oraliqdagi 20 daqiqali jismoniy mashqlar yetarli. Mashqlarni ter chiqib, nafas olish va yurak urishi tezlashguncha, shiddatli ravishda bajaring, biroq hech qachon bosh aylanish va hushdan ketish darajasigacha kuch bilan shug’ullanmang. FUNKSIONAL HOLATNING BAHOLANISHI Nafas olish tavsiflari Nafas olish ritmi, turi, tezligi va chuqurligi yetarli gaz almashinuvini ta’minlaydi va o’zaro uzviy bog’liq. Tez-tez, yuzaki nafas olishda gaz almashinuvi kamayadi, siyrak lekin chuqur nafas harakatlarida giperventilyatsiya kelib chiqishi mumkin. Nafas olish markaziy asab tizimi tomonidan tartibga solinadi. Bosh miya funksiyasi buzilganda nafas to’xtab qolishi mumkin, natijada shoshilinch yordam zarur bo’ladi. Me’yoriy nafas olish bir maromda kechadi. Nafas olish harakatlarining ritmi, tezligi vа chuqurligining buzilishi nafas qisishiga olib keladi. Shoshilinch shifokor yordami zarur bo’lganda nafas olishning o’zgarishlari: 1. Uzoq vaqt hushdan ketish, og’ir koma vaqtida chuqur nafas olish harakatlari va baland shovqinlar bilan bir maromda chuqur va siyrak nafas olish. 2. Nafas olish markazining funksiyasi buzilganda o’qtin-o’qtin nafas paydo bo’ladi va u ikki xil bo’lishi mumkin: — bir maromdagi chuqur nafas olish harakatlari, uzoq muddatli tanaffuslar bilan vaqtning taxminan bir xil oralig’ida navbatma-navbat keladi; - uzoq muddatli (bir necha sekunddan bir daqiqagacha) nafas olish tanaffusidan so’ng avval shovqinsiz yuzaki nafas paydo bo’ladi, so’ngra chuqurligi bo’yicha tez oshib, shovqinliga aylanadi va 5—7 daqiqada maksimumga erishadi, keyin shu ketma-ketlikda kamayib, so’ng qisqa vaqtli pauza bilan tamomlanadi. Pauza vaqtida bemorlar hushdan ketadilar yoki atrof-muhitni turli holatlarda baholay olmaydilar. Nafas olish tiklanganda es-hush qayta tiklanishi mumkin. Nafas olishning buzilishi Yuqumli kasalliklar nafas olish yo’llari yoki o’pka to’qimalarining yallig’lanishiga olib keladi. Ushbu kasalliklar burundan nafas olish, nafas yo’llari bo’yicha havo o’tishining buzilishi, ko’krak yoki tomoqda og’riqlar, yo’tal, shilimshiq va balg’am paydo bo’lishi bilan kechishi mumkin. Nafas olish sistemasining og’ir buzilishi nafas qisish, bo’g’ilishga olib keladi. Nafas olishga ta’sir ko’rsatish 1. Nafas yo’llarining o’tuvchanligini qayta tiklash. 2. Balg’am ko’chishini ta’minlash. 3. Nafas olishning maxsus rejimlari. 4. Shaxsiy nafas olishning o’rnini bosuvchi o’pkalarni sun’iy va yordamchi ventilyatsiyasi. 5. Kislorod bilan ingalyatsiya qilish. Nafas olish funksiyalari buzilishiniig asosiy belgilari va yordam ko’rsatish Burundan nafas olishning qiyinlashuvi. O’tkir nafas infeksiyalarida burundan nafas olish qiyinlashishi, burun yo’llari bekilishi, ko’p miqdorda shilimshiq ajralishi yoki burun bo’shlig’i quruqligi, aksirish bilan kechadi. Burun bo’shlig’ini parvarish qilish oddiy bo’lib, ko’p hollarda muolajalarni bemor mustaqil bajara oladi. Agar bemor muolajalarni mustaqil ravishda bajarishga qodir bo’lmasa, ushbu muolajalarni maxsus tayyorgarlikdan o’tgan qarindoshi yoki hamshira amalga oshiradi. Nafas olish a’zolarining infeksiyalarida shilliqqavat shishi natijasida burundan nafas olish buziladi. Burun bo’shlig’ining surunkali yallig’lanish kasalliklari shilliq qavatning o’sib ketishi va bo’rtishiga, burun orqali havo o’tishini qiyinlashtiruvchi adenoidlarning paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin. Agar bemor faol bo’lsa, burun yo’llarining o’tuvchanligini ozgina vaqtga tiklaydigan uzoq bo’lmagan nafasni ushlab turish mashqlarini tavsiya qilish mumkin. Burunning surunkali bekilib qolishi bosh suyagining havo olib keluvchi bo’shliqlari yallig’langanda kuzatiladi. Ko’pincha burun bo’shlig’i bilan bog’langan yuqori jag’ (gaymor) va peshona bo’shliqdari ta’sirlanadi. Burundan doimo suv oqishi, surunkali bosh og’riqlar, kasallikning tez-tez zo’rayishi, bo’shliqlarda yallig’lanish jarayoni borligidan darak beradi. Yuz paypaslab ko’rilganda, rasmda ko’rsatilgan og’riq nuqtalari aniqlanadi. Birinchi yordam ko’rsatilayotganda bo’shliqlardan yetarli darajada shilimshiq oqib ketishi (shifokor tomonidan tayinlangan maxsus tomchilarning burunga ishlatilishi), burun bo’shlig’ini shilimshiq yoki yiringdan tozalashni ta’minlash kerak. Burundan nafas olishni yaxshilashga yordam beruvchi muolajalar Muolaja. Burun bo’shlig’ini tozalash Natija: burun bo’shlig’i tozalanishida burundan to’laqonli nafas olishning tiklanishi. Ko’rsatmalar: burundan nafas olish qiyinlashganda ko’p miqdorda shilimshiq ajralishi, burun ichida po’stloqlar bo’lishi. Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring. Bemorning holati: yotib yoki o’tirib. Jihozlar: lotok paxtali tamponlar, vazelin (o’simlik) moyi. Bajarilishi: 1. Burun ichida shilimshiq bo’lsa, paxta tamponlari navbatma-navbat burun yo’llariga extiyotkorona aylanma harakatlar bilan kiritiladi. 2. Burun yo’llaridagi po’stloqlarni moy bilan ho’llangan va burun yo’llarida 2-3 daqiqa qoldirilgan paxta turundalari bilan tozalash mumkin (turundaning bo’sh uchi burun teshigida bemalol turadi). Muolaja. Burun shilliq qavatini moylash Maqsad: po’stloqlarni yumshatish, shilliq qavatni namlash, shilliq qavatni qurib qolishdan himoyaqilish. Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring. Jihozlar: tayoqchalarda paxtali sharchalar, dorivor moddalar, salfetka. Bemorning holati: o’tirib yoki yotib. Bajarilishi: 1. Qo’lingizni yuving. 2. Paxta shariklarini (taralgan paxta bo’lagi) chap qo’lning ko’rsatkich barmog’i do’mboqchasiga joylashtiring; uning ustiga qattiq sterjenni (qirqmali zond, o’ymali yog’och tayoqcha) qo’yib, soat millari bo’yicha aylantiring. Paxtani o’ragan vaqtda u sterjenda mustahkam turishini va surtish vaqtida burunning orqa bo’limlarida qolib ketmasligini kuzating, chunki bu holat paxtaning traxeya va bronxlarga tushishiga olib kelishi mumkin. 3. Paxtali sharchani dorivor eritma bilan ho’llang va to’qimalarni shikastlamaslik uchun o’rtacha chuqurlikka kiritib, burun yo’llarining shilliq qavatini arting, kerak bo’lsa muolajani takrorlang. Muolaja. Burun bo’shlig’ni yuvish Po’stloqlar ko’p va shilliq qavat quruq bo’lganda, burunni nam usul bilan tozalash lozim. Yuvish uchun suv yoki sust dezinfekasiyalovchi eritmalar (furasilin, borat kislota) ishlatiladi; foydalanishdan avval uni tana haroratigacha isitish zarur. Eritma burun bo’shlig’iga pulverizator yordamida purkaladi, burun bo’shlig’iga oz miqdordagi suyuqlikni quyish mumkin. Quyilgan suyuklik og’iz orqali to’kiladi va bemorning qo’lidagi lotokka yig’iladi. Burunni yuvib bo’lgandan so’ng, bemor burunning bir tomonini yopib, burunni qoqishi lozim; burunni ikki tomondan bir vaqtning o’zida qoqish mumkin emas, chunki infeksiya burundan eshitish nayi orqali o’rta quloqda tushishi mumkin. Dorivor preparatlarni burun bo’shlig’iga kiritish Muolaja. Burunga tomchi tomizish Maqsad: dorivor preparatni kiritish. Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring. Jihozlar: shisha idishda dorivor modda (preparat maxsus idishda dozalangan moslamasi bulishi mumkin), pipetka, salfetka. Bemorning holati: boshi orqaga egilgan holda yotib (boshni qarama-qarshi yelka tomon egish mumkin) yoki o’tirib. Bajarilishi: 1. Qo’lingizni yuving. 2. Tomchilarning nomlanishi shifokorning ko’rsatmasiga mosligini tekshiring. 3. Pipetkaga tomchining kerakli miqdorini oling. 4. Burun yo’llarini paxtali turundalar yordamida tozalang. 5. Bemorning burun uchini sal kutaring. 6. Dorivor moddani (pipetkani chuqur kiritmang) birinchi burun katagining pastki burun yo’liga (3-4 tomchi) tomizing, bemordan bir necha daqiqa shunday yotishini so’rang, tomchining ta’mi yoki hidini sezishi haqida bemorni ogohlantiring. Muolajani burunning ikkinchi katagi uchun takrorlang. Bemorga qulay holatni egallashga yordam bering, kayfiyati haqida so’rang. Pipetkani dezinfeksiya eritmasiga soling, qo’lingizni yuving. Ogohlantirish: moyli tomchilar tomizilganda dorivor modda kekirdakning orqa devori orqali oqib tushadi. Muolaja. Dori vositasini burun orqali ingalyatsiya qilish Tayyorgarlik: dorivor moddaning nomlanishi shifokorning ko’rsatmasiga mosligini tekshiring, bemorning burun yo’llarini shilimshiq va po’stloqdan tozalang. Bajarilishi: 1. O’zini tutish qoidalarini, muolajaning borishini bemorga tushuntiring. 2. Bemorni o’tkazing. 3. Qo’lingizni yuving. 4. Dori preparatga solinmagan ingalyatsiya ballonchasi bilan muolaja bajarilishini bemorga ko’rsating. 5. Ingalyatordan himoya qopqog’ini yeching, silkitib, aerozolli ballonchaning tubini tepaga qilib o’giring. 6. Bemorga boshni sal orqaga qilib, o’ng yelkaga egishni iltimos qiling. 7. Bemorga barmoq bilan burunning o’ng qanotini yopishni taklif qiling. 8. Bemorni og’iz orqali chuqur nafas chiqarishini iltimos qiling. 9. Mundshtuk uchligini bemor burnining chap qismiga kiriting, bemordan burun orqali chuqur nafas olishni va bir vaqtga ballonchaning tubini bosishni iltimos qiling; mundshtuk uchligini bemorning burnidan chiqaring va 5-10 sek. nafasni ushlab turishni ayting. 10. Bemordan tinch nafas chiqarishini iltimos qiling. 11. Burunning o’ng tomoni ingalyatsiya qilinganda bemorga boshni chap yelkaga egib, burunning chap qanotini yopishni maslahat bering; ushbu muolajani sizning yoningizda mustaqil bajarib ko’rishini tavsiya qiling 12. Ingalyatorni himoya qalpoqchasi bilan yoping, maxsus joyga olib qo’ying, qo’lingizni yuving. Muolaja. Burunga kukun tortish Maqsad: bemorning burniga qurituvchi moddalarni kiritish. Tayyorgarlik: muolaja mohiyatini bemorga tushuntiring. Bemorning holati: o’tirib. Bajarilishi: 1. Kukunning nomini o’qing. 2. Kukun o’ralgan qog’ozni oching. 3. Bemordan burunning o’ng qanotini yopishni iltimos qiling. 4. Kukunni qog’oz ustida burunning chap teshigiga yaqinlashtiring. 5. Bemordan og’izni yopib, chuqur bo’lmagan nafas olishni va kukunning bir qismini burunga tortishini iltimos qiling. 6. Ushbu muolajani kukunni burunning o’ng yo’liga kiritishda takrorlang. 7. Burundan kukunning qoldiqlarini salfetka bilan olib tashlang, bemordan ahvolini so’rang, qo’lingizni yuving. Simptom. Burun qonashi Burun qonashi ko’pincha burunning shilliq qavati shikastlanganda, aksirish, tumovda paydo bo’ladi yoki qon kasalligi, gipertoniya, jigar sirrozi kechishini qiyinlashtiradi. Qon ko’p ketganda qon og’iz bo’shlig’iga tushib, qisman yutib yuboriladi, natijada qon qusish va qatronsimon najas paydo bo’lishi mumkin. Qon ketishi o’tkir kamqonlik belgilari paydo bo’lishiga (bosh aylanishi, chanqash, rang oqarishi, puls tezlashuvi), qon nafas olish yo’llarining aspiratsiyasiga olib kelishi mumkin. Burun qonashida birinchi yordam 1. Bemorni o’tkazib qo’ying, uni tinchlantirib, gaplashmaslikni, yo’talmaslikni, burun qoqmaslikni, keskin harakatlar qilmaslikni iltimos qiling. 2. Bemorga yarim o’tirish holatini yarating, boshini pastga eging. Agar bemor hushidan ketgan bo’lsa, uni yotqizib, boshini yonboshiga o’giring va transportda olib ketish vaqtida qo’lingiz bilan ushlab keting. 3. Burun va kanshar soxasiga muz solingan xaltacha yoki sovuq suvga ho’llangan toza matoni kuying. 4. Burun to’sig’iga 3—5 daqiqa bosing, bosh biroz oldinga engashtiriladi; og’izga tushgan qonni bemor tuflab tashlaydi; bemorga burun bilan nafas olish va burun qoqish man qilinadi; samara bo’lmaganda burun ichiga adrenalin eritmasi bilan ho’llangan paxta turundalari yoki vazelin bilan moylangan quruq tamponlar kiritiladi va burun yo’llari tamponlanadi (tamponlarni 3 foizli vodorod peroksidi bilan ho’llash mumkin). Burun yo’lini tamponlashning yana bir usuli: 3—5 sm li vazelin moyi bilan ho’llangan sterillangan doka bintni yoki uzun doka salfetkani qisqich bilan burunga chuqur kiritiladi; bintning keyingi har qavatini avvalgi qavatiga shunday joylashtiringki, burunning butun bo’shlig’i tamponlangan bo’lsin. Tampon burun bo’shilig’ida 1 kecha-kunduz mobaynida qolishi mumkin. Qayd qilingan tadbirlar samara bermasa bemorni shoshilinch ravishda kasalxonaga yotqizish zarur. Nafas olish buzilishining asosiy belgilari Yo’tal — yuqori nafas olish yo’llari, bronxlar va o’pkaning turli xil kasalliklarida bronxlar va yuqori nafas olish yo’llaridan yot jismlar, shilimshiq balg’amni chiqarishga qaratilgan himoya - reflektor akt. Yo’tal refleksi balg’am ko’chishiga yordam beradi; yo’tal turtkisi yopiq tovush chiqaruvchi oraliqda to’satdan va keskin nafas chiqarishdan tarkib topgan. Yo’tal mexanizmi inson chuqur nafas olishi, so’ngra tovush chiqaruvchi oraliqning bekilishi, barcha nafas olish muskullari, diafragma va qorin muskullari taranglashib, o’pkalarda bosim oshishidan iborat. Tovush chiqaruvchi oraliq to’satdan ochilib qolganda nafas olish yo’llarida yig’ilib qolgan balg’am va yot jismlar bilan birgalikda havo og’iz orqali kuch bilan otilib chiqadi. Yo’tal vaqtida burun bo’shlig’i yumshoq tanglay bilan yopilib qolishi sababli nafas olish yo’llarining ichidagi narsalar burun orqali kelib tushmaydi. Yo’tal quyidagicha bo’ladi: - davomliligi bo’yicha — xurujsimon, davriy, to’xtovsiz; - tembr bo’yicha - qisqa va extiyotli (plevritda), xirillagan (hiqildoq shikastlanganda, isteriyada), bo’g’ilgan va tovushsiz (tovush paychalari yallig’langanda); - yo’tal vaqtida nafas olish yo’llaridan ajralmalar bor-yo’qligiga qarab quruq (balg’amsiz), ho’l (balg’am ajralganda). Yo’talda parvarish qilish yo’tal paydo qilgan kasallikka mos kelib, yo’talni keltirib chiqargan sabablarni bartaraf qilishga qaratiladi. Qo’zg’atuvchan va ogriqli quruq yo’talni ogriq qoldiruvchi vositalar yordamida kamaytirish va yumshatishga harakat qilinadi. Ushbu vositalar ichga qabul qilinadi va ingalyastiya yo’li bilan kiritiladi, xususan ingalyastiyada issiq bug’ yordamida yuqori nafas olish yo’llari shilliq qavatining holati yaxshilanadi. Quruq yo’tal yuqori nafas olish yo’llari, plevra yallig’lanishida, bronxlar shish, yot jism bilan bosilib qolganda ro’y beradi. Yo’tal vaqtida chalg’ituvchi vositalar sifatida xantalma, ko’krakka isituvchi kompresslar, oyoqqa xantalmali vannalar qo’llaniladi. Qiyin ko’chuvchi yopishqoq balg’amli yo’talda uni balg’am ko’chiruvchi ingalyatsiyalar va boshqa vositalar yordamida suyultirish va ko’chishini osonlashtirish mumkin. O’pkalarning surunkali yallig’lanishida nam yo’tal foydali, chunki u yig’ilib qolgan balg’amni o’pka va nafas olish yo’llaridan chiqarishga yordam beradi. Bemorda yo’tal bo’lganda quyidagilar zarur: 1. Yo’tal turini aniqlash. 2. Bemor uchun unda yo’talni kamaytiradigan holat yaratish. egallashga yordam berish. 4. Uzoq davom etadigan og’ir yo’tal xurujlarida yo’tal bemorning uyqusini buzmasligi maqsadida, shifokor tomonidan tayinlangan yo’talga qarshi vositalar kechki uyqudan oldin beriladi. 5. Soda qo’shilgan iliq sut (1 stakan iliq sutga pichoq uchida soda) yoki 1x2 stakan iliq sutga shuncha miqdorda borjom qo’shib beriladi. 6. Qizilmiya damlamasi bilan qilingan ingalyatsiya yaxshi ta’sir ko’rsatadi (1 stakan qaynoq suvga 1 osh qoshiq o’tdan solinadi, 30 daqiqa damlab, suzgichdan o’tkaziladi va pulverizator yoki qo’l ingalyatori orqali nafas olinadi). 7. Tomoqqa achchiq choy, evkalipt barglari, moychechak gulining iliq damlamasi bilan chayish (1 stakan qaynoq suvga 1 osh qoshiq kiritilgan barglar solinadi, 30 daqiqa damlanib, suzgichdan o’tkaziladi va suyuqlik hajmi bir stakangacha yetkaziladi). Shifokor kelguncha shoshilinch yordam 1. Bemorni ortiqcha sovib ketishdan asrash, issiq kiyintirish. 2. Oyoqlariga xantalmali issiq vanna qilish. 3. Iliq ichimlik berish. Xalq tabobati vositalari yaxshi ta’sir ko’rsatadi: pishgan kartoshkali idish tepasida bug’ bilan nafas olinadi. Uy ingalyatsiyasi: evkalipt barglarini maydalab (1 choy koshik), qaynoq suv bilan damlanadi, qalin qog’ozdan voronka yasab, damlama solingan idish keng uchi bilan yopiladi va tor uchi bilan 10— 15 daqiqa mobaynida bug’ bilan nafas olinadi. Fitonsid xususiyatlarga ega o’simliklarni ishlatish (piyoz, sarimsokpiyoz): 10 ta piyoz va sarimsoq piyozni mayda to’g’rab, sutda yumshaguncha pishiriladi, so’ngra ozgina yalpiz sharbati va asal qo’shiladi; kun mobaynida har soatda 1 osh qoshiqdan ichiladi. Balg’am ko’chiruvchi vosita (emizikli bolalar uchun): 1 choy qoshiq asalga 2 osh qoshiq anis urug’i va bir chimdim tuz qo’shiladi, bir stakan suv quyiladi va qaynatish darajasiga olib boriladi, suzgichdan o’tkaziladi va bolaga 1 choy qoshiqdan kuniga 4—5 mahal beriladi. Tarkibida mineral moddalar va C vitamin bo’lgan turpdan foydalanish: yuvilgan turpning o’rtasi o’yiladi va ichiga 2 osh qoshiq asal quyiladi, idishga vertikal holatda joylashtirib, qalin qog’oz bilan yopiladi va 3—4 soat mobaynida damlanadi, so’ngra ajralib chiqqan sharbatni ovqatgacha va uyqudan oldin kuniga 3—4 maxal 1 choy qoshiqdan ichiladi. Quruq yo’talni yumshatuvchi vosita: 1 osh qoshiq shakarni olib, shakar to’q jigarrang tusga kirguncha olov ustida ushlab turiladi va issiq sut solingan idishga qo’shiladi, hosil bo’lgan massani to’liq so’rilguncha og’izda ushlab turiladi. Asalli terapiya: sabzi sharbati asal bilan yaxshilab aralashtiriladi (1:1), kuniga 2—3 mahal 1— 2 osh qoshiqdan ichiladi. Balg’am yaxshi ko’chmaganda: 1 osh qoshiq qora andiz ildizi 1 stakan qaynoq suvga qo’shiladi, 30 daqiqa qaynatiladi, suzgichdan o’tkazilib, kuniga 2—3 mahal 1х4 stakandan ichiladi. Qo’shimcha vositalar: ko’krak qafasiga xantallar (gorchichnik), bankalar qo’yish. Bronxit — bronxlar shilliq qavatining yallig’lanishi, bo’rtib, shishadi. Bronxit surunkali va o’tkir bo’ladi. O’tkir bronxitni doimo burun-halqumda bo’luvchi mikroorganizmlar qo’zgatadi va odam juda qattik sovuq qotganda kasallik avj oladi. O’tkir bronxit. O’tkir bronxitning asosiy belgisi — yo’tal. U quruq (balg’am ko’chmasdan) va ho’l (balg’am ajralishi bilan) bo’lishi mumkin. Balg’am, odatda yiringli va yopishoq bo’ladi. Balg’am ko’chgandan keyin bemorning holati yengillashadi. Belgilar: — kecha-yu kunduz bemorni bezovta qiluvchi yo’tal, tana haroratining bir oz ko’tarilishi; — ko’krak qafasida og’riqlar, quvvatsizlik ishtaha pasayishi; — bosh og’rig’i, et uvushish, mehnat qobiliyatining pasayishi. Odatda o’tkir bronxit 7—10 kun davom etadi. Bronxit bilan kasallangan bemorni parvarish qilish 1. Harorat ko’tarilganda yotish rejimi tayinlanadi. Bemorni issiq qilib o’rash zarur. 2. Yelvizakdan va haddan tashqari sovqotishdan saqlanish lozim. 3. Xonadagi havo toza bo’lishi, xonani kuniga bir necha marta shamollatish lozim. 4. Ovqat iliq yuqori quvvatli bo’lishi kerak. 5. Bemorga kuniga bir necha marta qaynatilgan sut yarmiga borjom qo’shib beriladi, 1 osh qoshiq asal qo’shish ham mumkin. 6. Sutga 4 bo’lak maydalangan sarimsoq piyoz qo’shib qaynatiladi, kuniga 3—4 mahal balg’am ko’chiruvchi sifatida ichiladi. 7. Ingalyatsiya qilinadi — 1 choy qoshiq iste’mol sodasi yoki suvga bir oz miqdorda evkalipt qo’shilgan suv bug’i bilan nafas olinadi. 8. Balg’amni yig’ish uchun bemorda cho’ntak tuflagichi bo’lishi kerak. Balg’amni dastro’molga tuflash tavsiya qilinmaydi, chunki dastro’mol bemor yonidagi odamlar uchun infeksiya o’chogi bo’lib qoladi. Surunkali bronxit o’tkir bronxitlarning tez-tez qaytalashi, haddan tashqari sovish, chekish natijasida paydo bo’ladi. Asosiy belgi — ertalab va jismoniy harakatlardan so’ng kuchayadigan, shilimshiq yiringli balg’am ajratadigan yo’tal. Kasallik uzoq davom etganda quyidagi belgilar paydo bo’ladi: - nafas qisishi; - yuzning shishib ketishi; - terining kulrangga kirishi; - lablarning ko’kimtirligi; - o’pkalarda quruq va nam xirillashlar, ular masofadan eshitiladi. Ko’pincha surunkali bronxitning asorati bronxial astmadir. Davolash usullari 1. Zararli omillarni bartaraf qilish. 2. Statsionarda vaqt-vaqti bilan davolanish. 3. Dengiz havosi bilan kurortda davolanish. 4. Yo’talda doimiy ravishda balg’am ko’chirish vositalarini qo’llash, Buteyko uslubi bo’yicha nafas olish gimnastikasi bilan shug’ullanish zarur. O’pka yalliglanishi (zotiljam) Zotiljam (pnevmoniya) — pnevmokokk stafilokokk yoki gripp virusi, shuningdek boshqa infeksiya qo’zg’atadigan o’tkir yuqumli kasallik. Qo’zg’atuvchi mikroorganizm burun-halqumda bo’ladi, lekin o’zining hayot faoliyati mahsuloti — toksinni qonga ajratib chiqaradi, bu esa organizmning zaxarlanish va o’pka, yurak- tomir va asab tizimining zararlanishiga olib keladi. O’pka yalliglanishi krupoz va o’choqli bo’ladi. Krupoz pnevmoniyani Frenkel pnevmokokklari, stafilokokklar, gripp virusi q’o’zg’atadi. Kasallikning yuzaga kelish va rivojlanishiga odamning qattiq sovqotishi, organizmning kasallikka qarshi kurashish qobiliyatini susaytiruvchi omillar, quvvatsizlik sabab buladi. Ushbu kasallikda o’pkaning butun bir bo’lagi zararlanadi va jarayonga plevra (o’pkani o’rab turuvchi parda) jalb qilinadi, shu sababli kasallik plevropnevmoniya deb ataladi. Krupoz pnevmoniya to’satdan boshlanadi. Belgilar: - qattiq et uvushish; - haroratning 38—40°C gacha tez ko’tarilishi; - ko’krak qafasida kuchli og’riqlar; - quvvatsizlik bosh og’rig’i, ishtaha pasayishi; - yuz, ayniqsa lab va burun qanotlarining qizarishi; - ongning xiralanishi, alahlash; - harakatli qo’zgalishlar (bemorlar yotgan o’rinlaridan sakrab turadilar, xonadan yugurib chiqishlari yoki o’zlarini derazadan pastga tashlashlari mumkin); - nafas qisishi (yuzaki nafas olish); - zang tusidagi balgamli yo’tal; - nafas olishda ko’krak qafasida og’riqlar paydo bo’ladi, shu sababli bemor og’riyotgan tomonini avaylab, kamroq nafas olishga harakat qiladi va og’riyotgan tomonini bosib yotadi; - pulsning tezlashuvi, to’liqsizligi; - oz mikdordagi to’q rangli, quyuq siydik. - tez-tez yo’talish yoki ko’krakdagi qattiq og’riq sababli uyqu buziladi, notinch va uzuq-yuluq bo’ladi; - lablar ko’karadi, oyoq-qo’llar sovuq bo’ladi. Bir necha soat davom etgan badan uvushishi isitma bilan almashadi. Yo’tal avval quruq, xurujsimon, og’riqli, ozgina balg’am bilan; balg’am miqdori ko’payishi bilan yo’tal bir oz yengillashadi. Teri ushlab ko’rilganda issiq va quruq bo’ladi. Nafas olish yuzaki, og’riqdan uzuq-uzuq qisqa bo’ladi. Nafas olish tezligi og’riq, isitmaning jadalligi, intoksikatsiya darajasiga bog’liq bo’ladi, puls tezlashgan, tarang. Pnevmoniyada me’da-ichak trakti ham zararlanadi. Ishtaha yo’qoladi, chanqash, qusish, ichning dam bo’lishi (meteorizm), qabziyat paydo bo’ladi. Davolanmasdan, harorat 7 yoki 9 kunda tez, keskin, 40°C dan 35°C gacha tushadi, arterial bosim keskin tushadi, puls ipsimon, yopishoq sovuq ter bilan qoplangan teri qoplamasi oqargan bo’ladi. Qattiq terlash kuzatiladi. Krupoz pnevmoniya bilan og’rigan bemorlarni shoshilinch ravishda kasalxonaga yotqizish zarur. Shoshilinch yordam ko’rsatilmasa, tomir tonusi keskin tushib ketishi sababli o’lim yuz berishi mumkin. Krupoz pnevmoniya bilan og’rigan bemorlarni parvarish qilish 1. Qat’iy yotish rejimiga rioya qilish. 2. Terini quruq sochiq bilan artish, o’rin jildlari va ichki kiyimni tez-tez almashtirish. 3. Yelvizakka yo’l qo’ymaslik. 4. Puls va arterial bosimni kuzatib borish. 5. Bemorga kislorodli yostiqdan nafas oldirish. 6. Ovqatni bo’lib-bo’lib, oz-ozdan berish; yengil hazm bo’ladigan, B va C vitaminlariga boy, energetik quvvati yuqori bo’lgan parxez. Quyidagi xalq amaliyoti bemorning ahvolini ancha yaxshilaydi: 1 stakan go’sht maydalagichdan o’tkazilgan piyoz 1 stakan asal bilan aralashtirilib, kuniga 3 mahal 1 osh qoshiqdan ovqatdan oldin iste’mol qilinadi. Tomir tonusi oshib, ahvol yaxshilanadi. Harorat tushgandan va ahvoli yaxshilangandan so’ng, bemorga xojatxonaga borishga ruxsat beriladi. Ochoqli pnevmoniyani odatda gripp virusi, shuningdek pnevmokokk yoki streptokokk qo’zg’atadi. O’choqli pnevmoniyalar gripp, qorin tifi, sepsisdan keyingi asoratlar sifatida ham rivojlanishi mumkin. Ba’zida o’choqli pnevmoniya nafas yo’llariga yot jismlar, shilimshiq qusuq massalari, suv tushishi, shuningdek operastiyadan keyin uzoq vaqt chalqanchasiga yotish (bunda qon harakati susayib, o’pkada qon dimlanadi) natijasida paydo bo’ladi. Ba’zida o’pka tuqimasi va mayda bronxlarining zararlanishi kuzatiladi, shu sababli bu pnevmoniya bronxopnevmoniya deb ataladi. O’pkaning mayda bo’lakchalari zararlanadi, bronx devorlari bo’rtib, tomirlar qon bilan to’ladi. Belgilar: — darmonsizlik quvvatsizlik; — tana harorati 37,5—38°C gacha ko’tarilishi; — bosh og’rig’i, ba’zida burun qonashi; — uncha qattiq bo’lmagan yo’tal, shilimshiq-yiringli ozroq balg’am ajraladi, ba’zida balgam yopishqoq va qonli bo’ladi; — yo’tal vaqtida ko’krak qafasida og’riq bir oz nafas qisish (nafas olish bir daqiqada 25—30 marta) kuzatiladi. Harorat asta-sekin pasayadi. Kasallikning davomiyligi organizmning ahvoli, davolash boshlangan vaqti, parvarishga bog’liq. O’choqli pnevmoniya bilan og’rigan bemorlarni parvarishi krupoz pnevmoniyani davolash qoidalari kabi amalga oshiriladi. 1. Qat’iy yotish rejimi. 2. Ko’p miqdorda suyuqlik berish. 3. Kislorodli yostiqdan nafas oldirish. 4. Yotish rejimidagi bemorlarni parvarish qilishda gigienik qoidalar. 5. Xonani yelvizaksiz, tez-tez shamollatib turishi, namlab tozalash. 6. Vitaminli, energetik quvvati yuqori bo’lgan ovqatni oz-ozdan berish. 7. Qo’shimcha vositalar: ko’krak qafasiga xantal kukuni yoki banka qo’yish. Ko’krak qafasida og’riqlarni kamaytirish uchun quyidagi xalq vositasini qo’llash mumkin: turpni qirg’ichda qirib, bir bo’lak dokaga yupqa qavat qilib, ko’krak qafasiga qo’yiladi, avval sochiq so’ngra esa ro’mol bilan yopiladi. Buqilingan kompress terini qizartiradi va issiqlik hissini paydo qiladi. Teri kuyib qolmasligi kuzatib turiladi, 20 daqiqa ushlab, teri yaxshilab artiladi va issiq kiyim kiyiladi. Balg’amli yo’talda bemorga balg’am ko’chiruvchi vositalar beriladi. Bemorda shaxsiy tuflagich bo’lishi zarur, tuflagichning 1/3 qismiga 5 foizli xloramin eritmasi qo’yiladi. Qabziyatda tozalovchi xuqna qilinadi yoki surgi dori beriladi (ayniqsa quyidagi o’tlar samara beradi - sano, itshumurt po’stlog’i, haydovchi to’plam: 1 osh qoshiq o’tga 1 stakan qaynoq suv quyiladi, damlanib, suzgichdan o’tkaziladi va ichiladi). Quyidagilar ichakni yaxshi tozalaydi: 1 stakan qatiqqa 1 osh qoshiq o’simlik moyi qo’shiladi, shuningdek suvda pishirilgan lavlagi (1 ta lavlagi yoki 1/2 stakan xom lavlagining sharbati) kechqurun beriladi. Simptom. Balg’am — yo’talda ajraladigan nafas yo’llari va o’pkadagi kasallik jarayonining mahsuloti. Balg’am ajralishi kasallikdan dalolat beradi. Balg’am miqdori har xil: o’tkir bronxit va o’pka yallig’lanishining boshlang’ich shaklida bemor bir-ikki marta oz-ozdan balg’am tuflasa, o’pkaning yiringli kasalliklarida 1—2 l gacha ajratadi. Odatda, balg’amning hidi bo’lmaydi, o’pkada yiringli jarayon ro’y bersa balg’am chirindi hidli yoki qo’lansa bo’ladi. Balg’amning quyuq-suyukligi, rangi uning tarkibiga bog’liq. O’pka yallig’lanishi, bronxial astma, bronxitning boshlanish davrida rangsiz, tiniq yopishqoq shilimshiqli balg’am ajraladi. Yiringli, suyuq ko’kimtir balg’am o’pkaning yiringli kasalliklarida paydo bo’ladi. Qonli balg’am unga tushgan qonning miqdori va sifatiga ko’ra har xil ko’rinishga ega. Balg’amdagi taram-taram yoki qotib qolgan qon tuberkullyozda, o’pka shishida, bronxlar kengayishida bo’ladi. Zang tusli balg’am o’pkaning krupoz yallig’lanishida, qizil balg’am o’pkaning parchalanayotgan shishlarida, jigarrang yiringli balg’am o’pka yiringlaganda va yiring bog’lagan yaraning parchalanishida bo’ladi. Balg’amda qon paydo bo’lishi bilan shifokorning shoshilinch maslahati zarur. Balg’am kasalliklarning, ayniqsa, silning tarqalish manbasi bo’lishi mumkin. Balg’amni yig’ish uchun tuflagichlar ishlatiladi. Balg’am tuflay olmasdan, uni yutib yuboradigan bemorlar tuflagichga balg’am ajratishning maxsus usullariga o’rgatiladi. Atrofdagilarga yuqtirmaslik maqsadida bemorga quyidagilarni o’rgatish zarur: 1. Bevosita sog’odamlar yonida bo’lganda yo’talmaslikka harakat qilish. Yo’talni tutib turolmasa, balg’am zarrachalari boshqa odamga tegib ketmasligi uchun og’izni ro’molcha yoki shaxsiy salfetka bilan yopish zarur. 2. Balg’amni polga tuflamaslik kerak chunki u qurib qolayotganda havoni, havo orqali esa sog’ odamlarni zararlaydi. 3. Balg’amni ro’molchaga tuflash yaramaydi, chunki u kiyimga tegishi mumkin. 4. Balg’amni tuflagichga yoki maxsus moslangan shisha idishga yig’ish zarur; ishlatishdan oldin zararsizlantirish va balg’am idishning devorlariga yopishmasligi uchun tuflagichning 1x3 qismiga 5 foizli xloramin eritmasi quyiladi. 5. 2 soat mobaynida xlorli ohak bilan ishlangandan so’ng sil bilan kasallangan bemorning balg’ami kanalizatsiyaga oqizib yuboriladi (100 g balg’amga 2—3 g quruq xlorli ohak). Simptom. Nafas qisishi Nafas qisishi — bu havo yetishmovchiligi bo’lib, u nafas olishning tezligi, ritmi va chuqurligining buzilishi bilan birgalikda kechadi. Nafasning tezlashuvi o’pka, yurak-o’pka patologiyasi uchun xos bemor, isitma, ruhiy hayajonda bo’ladi. Nafasning sekinlashuvi og’ir intoksikatsiyalarda (zaharlanish), miyadagi qon aylanish buzilganda ro’y beradi. Qiyinlashgan nafas chiqarish nafas yo’llarida mexanik to’siq (yot jism, ko’p balg’am, bronxlarning torayishi) bo’lganda kuzatiladi. Nafas olishning qiyinlashuvi yuqori nafas yo’llaridagi to’siq va yurak tomir kasalliklarida paydo bo’ladi. Vaqt-vaqti bilan nafas olish miya kasalliklarida, koma, zaharlanishlar, qon aylanishning kuchli buzilishlarida kuzatiladi. Nafasi qisadigan bemorlarni parvarish qilish: 1. Bemorga yarim o’tirish holatini yaratish, qisib turadigan kiyimlarini yechish, toza havo kirishini ta’minlash. 2. Nafas olish tezligi, teri rangini kuzatish. 3. Zarur hollarda bemorga kislorod ingalyatsiyasi o’tkazish. Ingalyatsiya — dorivor moddalarni nafas yo’li orqali kiritish. Gazlar (kislorod), oson bug’lanuvchi moddalar (efir moylari, dori vositalarning bug’lari), shuningdek aerozollardan foydalanib nafas olish mumkin. Ingalyatsiya ning 4 xili mavjud: bug’li, iliq-nam, nam, moyli. Bug’li ingalyatsiyalar bug’lanuvchi moddalar (mentol, evkalipt) yordamida tayyorlanadi. Ular ko’pincha uy sharoitida qo’llanadi. Iliq-nam ingalyatsiyalar: dorivor eritma isitib, purkaladi. Bitta ingalyatsiya uchun 25—250 ml dorivor eritma sarflanadi. Moyli ingalyatsiyalar: profilaktik va davo maqsadida tayinlanadi. Bitta ingalyatsiya da 5 ml gacha moy sarflanadi. Ko’pincha o’simlik moylari ishlatiladi (zaytun, kungaboqar, evkalipt, shaftoli va boshqalar). Oson parlanuvchi kislorod va uglekislotani ham nafas olib qabul qilish mumkin. Uy sharoitida yaxshi samara beradigan o’t damlamali ingalyatsiyalar qo’llaniladi (kalendula, qizilpoycha va boshqa damlamalar). Ingalyatsiya uchun pulverizator turidagi maxsus ingalyatorlardan foydalaniladi, ular qisilgan havo va kislorod yordamida eritmalar purkaydi. Ko’pincha dorivor moddalar nafas yo’llariga bug’simon holatda kiritiladi. Bug’li ingalyatsiya deb suv bug’i va havo bilan aralashgan mayda zarrachalardan iborat dorivor eritma (moy, dorivor preparatlar, ichiladigan soda - natriy gidrokarbonat eritmasi) ni nafas yo’llariga kiritishga aytiladi. Odatda, bemor muolajani mustaqil bajaradi, lekin asoratlar kelib chiqishining oldini olish uchun unga yo’l-yo’riq ko’rsatish zarur. Ko’pincha ingalyatsiya maxsus bug’li ingalyator yoki choynak yordamida bajariladi. Choynakka 2-3 stakan suv quyiladi va qaynatiladi. So’ng bug’ chiqqan jo’mrakdan bemor ingalyator kabi nafas oladi. Suvga qat’iy tayinlangan miqdorda ingalyatsiya uchun modda qo’shiladi. Yuz terisi kuymasligi uchun choynak jo’mragiga qattiq qog’ozdan yasalgan voronkasimon nay kiydiriladi va shu nay orqali bug’ bilan nafas olinadi. Ingalyatsiyani shilliq qavatni zararli omillar ta’siridan himoya qilish maqsadida ham ishlatish mumkin. Moyli ingalyatsiyalar uchun o’simlik moylari ishlatiladi: bodom, shaftoli, tozalangan pista yog’i. Ba’zida yog’ga mentol qo’shiladi (1—3%), mentol og’riq qoldiruvchi va sust bakteriosid xususiyatlarga ega. Uy sharoitida qilinadigan ingalyatsiyalarning eng ko’p tarqalgan usullari Kartoshka po’sti bilan suvda pishiriladi, suvning bir qismi to’kib tashlanadi, ozgina ukrop solinadi, 2 osh qoshiq o’simlik moyi va 1 choy qoshiq ichimlik sodasi qo’shib, olovda isitiladi. Bemor qulay o’tkaziladi, uning boshiga paxmoq adyol yoki katta issiq ro’mol (katta kapyushon ko’rinishida) yopiladi, issiq kartoshkali idish ustida boshi engashtiriladi. Undan chiqayotgan bug’dan bemor 10—15 daqiqa mobaynida nafas oladi. Shundan so’ng bemor issiq o’ralib, 1—2 soat o’rnida yotishi lozim. Kartoshkaning po’chogini yaxshilab yuvib, oz miqdordagi suvda kartoshka hidi chiqquncha pishiriladi. 2 ta validol tabletkasini qo’shish ham mumkin. Bemor boshi yopiladi, po’choqli idish ustiga engashtirib, burun va og’iz bilan 10-15 daqiqa mobaynida chuqur nafas olinadi, shundan so’ng o’ringa yotiladi. Bir choy qoshiq evkalipt bargi maydalanadi, 3 stakan qaynok suv quyiladi, 5 daqiqa damlanadi, isitilib, 20 daqiqa nafas olinadi. Choynakda qaynab turgan suvga 1 osh qoshiq skipidar qo’shilib, bug’idan nafas olinadi. Sirlangan idishga 10 g qarag’ay kurtagi va tozalangan qalampir solinadi, 1 stakan qaynoq suv qo’shiladi, 20 daqiqa damlanib, siqib olinadi, suzgichdan o’tkaziladi, ingalyatsiya qilinadigan idishga solinadi va bug’idan nafas olinadi. 70 ml issiq suvga 30 g asal qo’shiladi, bu suyuqlik kastryulka yoki choynakka quyiladi, isitilib, kuniga 2—3 mahal 10—15 daqiqa nafas olinadi. Qaynoq suvli choynakka 1 choy qoshiq ichimlik sodasi qo’shiladi va bug’idan nafas olinadi. 1 osh qoshiq qizilpoycha o’tiga 1 stakan qaynoq suv quyiladi, 30 daqiqa damlanadi, siqib olinadi, qaynoq suvli choynakka qo’shilib, ingalyatsiya qilinadi. 1 osh qoshiq kalendula, moychechaq mavrak qaynoq suvga qo’shiladi, 3—5 daqiqa damlanadi, suzgichdan o’tkaziladi kastryul yoki choynakdagi qaynoq suvga qo’shilib, bug’dan 20 daqiqa nafas olinadi. Qora andizning maydalangan ildiz va ildizpoyalari (20 g — to’la bir oshqoshiq) sirli idishga solinadi, 1 stakan qaynoq suv quyiladi, qopqog’i yopiladi va bug’da isitiladi, 30 daqiqa tez-tez kavlab turiladi, shundan so’ng suzgichdan o’tkaziladi, issiq suvli choynakka qo’shilib, 10 daqiqa nafas olinadi. 20 g moychechakka 1 stakan qaynoq suv qo’shiladi, 4 soat damlanadi, suzgichdan o’tkaziladi; damlama isitilib, iliq holda burun ingalyatsiyasi qilinadi. Bu usul tumovda yaxshi yordam beradi. Ingalyatsiya ning oddiy usuli: 1. Bemorning boshi salfetka bilan yopiladi. 2. Bug’ yuzni va shilliq qavatlarni kuydirmaydigan masofada o’tkaziladi. 3. Balg’am ko’chiruvchi moddalar qo’shilgan issiq suvli idish tepasiga bosh engashtiriladi; ko’proq samara olish uchun sochiq bilan yopiladi va bemor bug’dan og’iz yoki burun bilan nafas oladi. Muolaja. Kislorod ingalyatsiyasi (oksigenoterapiya) Samara: yurak-o’pka reanimatsiyasi,og’iroperatsiyalardan keyin, o’tkir yoki surunkali nafas olish yetishmovchiligida qonni kislorod bilan ta’minlashni yaxshilaydi. Ko’rsatmalar: nafas olish, yurak faoliyatining buzilishi, og’ir holatlar. Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring. Jihozlar: kasalxona sharoitida, odatda, statsionar qurilmasi va bir marta ishlatiladigan tayyor steril sistemalardan foydalaniladi; sistema bo’lmaganda, kislorodli ballon yoki kislorodli yostiq ishlatiladi; Bobrov apparati, namlangan doka salfetkalar, burun kateteri (mundshtuk niqob), vazelin moyi. Bemorning holati: bosh tomoni ko’tarib yotqizilgan. Bajarilishi: 1. Jihozlarni tayyorlang, kislorodli ballonning texnik foydalanish qoidalari, xavfsizlik texnikasi qoidalari bilan tanishib chiqing. 2. Bemorning nafas yo’llari tozaligiga (balg’am, qusuq massalari, shilimshiq yo’qligiga) ishonch hosil qiling. 3. Kateter uchini vazelin moyi bilan arting va kateter kiritish lozim bo’lgan masofani aniqlang, burun uchidan quloq yumshog’igacha bo’lgan masofaga teng. 4. Kateterni pastki burun yo’li orqali orqa halqum bo’shlig’iga kiriting (halqum tekshirilganda kateter uchi ko’rinib turishi kerak). 5. Kateterni bemorning yuziga yopishqoq plastir bilan mahkamlab qo’ying. 6. Kateterni dozimetr yoki Bobrov apparatiga ulang, niqobdan ham foydalanish mumkin. 7. Bemorga reduktor manometri bo’yicha 1—2 atm. bosim ostida 2-4 l/min tezligida 10—30 daqiqa davomida oralatib yoki to’xtovsiz kislorod bering. Kislorodli yostiqni ishlatish oksigenoterapiyaning samarali uslubi hisoblanmaydi, chunki u kislorod kelishini dozalashga imkon bermaydi. 8. Bemordan qulay joylashganligi haqida so’rang. 9. Muolaja tugagandan so’ng kateterni chiqarib oling, dezinfeksiya, shilimshiqdan tozalash, sterillashni amalga oshiring. 10. Qo’lingizni yuving. Ogohlantirish: kislorod nam holatda beriladi, aks holda shilliq qavat kuyib qolishi mumkin. Simptom. Qon tuflash — yo’talda qon yoki qonli balg’am ajralishi. Nafas yo’llari tomirlarining yorilishi, yurak poroklari oqibatida o’pkada qon dimlanishi va tomirlar devori o’tkazuvchanligining oshishi ham qon tuflashga sabab bo’ladi. Ko’pincha milk yoki burun qonashi natijasida nafas yo’llariga qon oqib tushadi. Qon tuflashdan farqli o’laroq o’pkadan qon ketishda ko’p miqdorda alvon rangli qon tuflanadi. Odatda qon tuflash qon yo’qotishdek o’limga olib kelmaydi. Qon tuflashda birinchi yordam: 1. Bemorni tinchlantiring — hayajon va jismoniy zo’riqishlar qon tuflashni kuchaytirishi mumkin. 2. Bemorga yarim o’tirish holatini yaratib bering (bosh tanadan yuqoriroq), bunday holat tuflashni osonlashtiradi; unga salfetka yoki balg’amni yig’ish uchun maxsus idish bering. 3. Bemorga gaplashish va chekishni man qiling. 4. Yutish uchun muz bo’laklarini bering. 5. Qaysi o’pkadan qon ketayotganligi ma’lum bo’lsa, ko’krak qafasiga muz solingan rezina xalta qo’ying. 6. Shifokorni chaqiring. Ogohlantirish: ko’krak qafasiga banka, xantalma, grelka qo’yish qat’iyan man qilinadi. Simptom. Nafas olish a’zolari kasalliklarida isitma chiqishi Turli xil mikroorganizmlar tomonidan kuzatilgan o’pka kasalliklari o’tkir davrida harorat ko’tarilishi — isitma bilan kechadi. Bemorning qarindosh- urug’lariga harorat o’lchash tartibining yo’l-yo’riqlarini ko’rsatish, bemorni ko’rishda, turli xil muolajalarni bajarishda haroratni o’lchash va uning ahamiyatini baholash zarur. Yuqori haroratda yurak-tomir sistemasi va nafas olish funksiyasini kuzatib turish muhim ahamiyatga ega. Isitmalayotgan bemorga ko’p miqdorda (1,5 l gacha) suyuqlik — choy, mors, kompot, bulyon beriladi. Ovqat yengil hazm bo’ladigan, vitaminga, ayniqsa C vitamini, uglevodlarga boy bo’lishi kerak uni tez-tez va oz- ozdan berish lozim. Harorat tushayotganda ko’p ter ajralib chiqadi. Bemorni quruq choyshab bilan artish, ichki kiyimlarini almashtirish zarur. Bemor bir daqiqa ham xo’l kiyimda yotmasligi uchun kechkurunga bir necha juft ichki kiyim qoldirish lozim. Nafas olish patologiyasi bo’lgan bemorlarga ko’krak og’riqlarida birinchi yordam ko’rsatish: 1. Bemorga og’riqni kamaytiruvchi holat yaratishda yordam berish. 2. Agar bemorga og’riqni bosuvchi vositalar tayinlangan bo’lsa, dori vositalarini ko’rsatilgan dozada berish. 3. Bemorning ahvoli keskin o’zgarganda shoshilinch ravishda shifokorni chaqirtirish zarur. Simptom. Pnevmotoraks Pnevmotoraks — o’pka pardasi yirtilishi yoki ko’krak qafasi devori shikastlanishi natijasida plevra bo’shlig’iga havo kirishi. O’pkaning bosilib qolishi nafas qisishiga olib keladi, nafas qisishi va kuchli og’riq pnevmotoraksning muhim belgilaridir. Boshqa belgilar: quruq yo’tal, teri qoplamalari och rangda, bemorning holati majburiy, pulsning tezlashishi, arterial bosimning pasayishi. Shifokorning yordami zarur. Yiringlash bilan kechayotgan plevra kasalliklari Plevra bo’shligida patologik suyuqlik to’planib qolganda shifokor bo’shliqni punksiya qiladi va drenaj o’rnatadi. Drenajning asosiy vazifasi — bo’shliqdan suyuqlikni chiqarish. Drenaj sust yoki faol yaradan pastda joylashgan antiseptik eritmali bankaga tushiriladi, sifon usuli ishlatiladi. Plevra bo’shlig’ini drenajlash shifokor yoki maxsus o’rgatilgan hodim nazorati ostida amalga oshiriladi. Bemorning holati va drenaj vositalaridan uy sharoitida foydalanish rasmlarda ko’rsatilgan. Bunday bemorlarni parvarish qilishda majburiy holatni inobatga olish, drenaj sistemasini ishlatishni bilish zarur. Simptom. Asfiksiya — organizm to’qimalariga kislorod kelishi keskin to’xtashi natijasida paydo bo’lgan bo’g'ilish hasta uchun xavf tug'diradi. Sabablar: 1. Nafas olish yo’llaridagi mexanik to’siqlar, masalan, kekirdak yoki traxeyaga yot jismning tushishi. 2. Tovush yorig’ining shishi va qisilib qolishi. 3. Havoda kislorod yetishmasligi, yopiq joylarda bo’lish. 4. Gazlardan, masalan uglerod oksididan zaharlanish. 5. Kislorodni to’qimalarga yetkazishda ishtirok etuvchi qon gemoglobini darajasining pasayishi. 6. Miyada qon aylanishining buzilishi yoki zaharlanishda nafas olish markazi faoliyatining buzilishi. 7. Poliomielitda nafas muskullari falaji. Bo’g’ilishda birinchi yordam (bo’g’ilish sababiga qarab belgilanadi): 1. Mexanik to’siqni bartaraf qilish zarur, buning uchun barmoq yordamida og’iz va og’iz-halqum ovqat qoldiqlari shilimshiqdan tozalanadi, kirib ketgan til salfetka yoki til ushlagich yordamida chiqarib olinadi. 2. Bo’g’ilishning barcha holatlarida kislorod terapiyasini o’tkazish maqsadga muvofiq. 3. Mustaqil nafas olish harakatlari bo’lmaganda shoshilinch ravishda sun’iy nafas oldirishni boshlash kerak. Ogohlantirish: nafassiz (kislorod kelmasdan) miya 4—6 daqiqa yashashi mumkin. Bo’g’ilish xurujlari bilan kechuvchi kasalliklar Bronxiol astma Bronxial astma — mayda bronxlarning torayishi, shilliq pardasining ko’pchishi va ichiga shilimshiq tiqilishi natijasida vaqt-bevaqt nafas qisishi, bo’g’ilish xurujlari bilan o’tadigan allergik kasallik. Xuruj to’satdan, turli vaqtda paydo bo’ladi, nafas olish qiyinlashadi, xushtaksimon xirillash paydo bo’ladi va u masofadan eshitiladi. Nafas olish tezlashgach, yopishqoq shishasimon, qiyin ko’chuvchi balg’am ajraladi. Bo’g’ilish xuruji bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Juda og’ir hollarda astmatik xolat rivojlanadi, bunda xuruj bir necha kun davom etadi yoki ketma-ket, qisqa oraliqlar bilan kechadi. Bronxiol astma xurujida birinchi yordam 1. Bemorni tinchlantiring — hissiyotli, hayajon va jismoniy zo’riqish bronxospazmni kuchaytirishi mumkin. 2. Bemorning holati majburiy ravishda deraza, krovat, stul orqasiga tayangan holda o’tirish yoki turishni taqozo etadi, bemorga qulay holatni egallashga yordam bering. 3. Toza havo kirishini ta’minlang, qisib turgan kiyimlarini yeching. 4. Qator hollarda xantal, banka qo’yish va boshqa qo’shimcha muolajalar yaxshi samara beradi. 5. Bronxlarni kengaytirish maqsadida ingalyator yordamida ingalyatsiya o’tkazing. 6. Agar xuruj birinchi marta paydo bo’lgan bo’lsa, shifokorning shoshilinch yordami zarur bo’ladi. Ogohlantirish: ko’pchilik kuchli hidlar bemorda astma hurujini yuzaga keltirishi mumkin. Bemorni parvarish qiluvchi yoki uni davolashda yordam beruvchi qarinndosh – urug’lar kuchli hidli atir, odekolon, krem va boshqa kosmetik vositalardan voz kechishlari lozim. Muolaja. Dorivor moddalarni ingalyatsiya usuli bilan kiritish Ogohlantirish: ingalyatsiyalar soni va oralig’ini shifokor belgilaydi. Bajarilishi: 1. Dorivor moddaning nomini o’qing, preparat haqidagi ma’lumotni bemorga yetkazing, muolajaning borishi haqida tushuntiring. 2. Qo’lingizni yuving. 3. Dorivor modda solinmagan ingalyatsiya ballonchasidan foydalanib, bemorga muolajaning bajarilishini ko’rsating. 4. Bemorni o’tqazing yoki uni turgan holatida bajaring, chunki turganda nafas olish samaraliroq bo’ladi. 5. Ingalyatordan himoya qalpoqchasini yeching. 6. Ballonchani to’nkarib, silkiting. 7. Bemordan chuqur nafas chiqarishni iltimos qiling; ingalyatorning mundshtukini bemorning og’ziga soling, bemor uni labi bilan mahkam qisib olsin; bemorning boshi orqaga sal egilgan bo’lsin. 8. Bemordan chuqur nafas olishni iltimos qiling va bir vaqtning o’zida ballonchaning tubini bosing. 9. Ingalyator mundshtukini bemorning og’zidan oling; nafasni 5—10 sek. ushlab turishni iltimos qiling. 10. Bemor tinch nafas chiqaradi. 11. Bemorga ishlayotgan ingalyator bilan muolajani mustaqil bajarishini so’rang. 12. Ingalyasiya dan keyin ingalyatorini himoya qalpoqchasi bilan yopib, maxsus joyga olib qo’ying. 13. Qo’lingizni yuving. Yurak astmasi — o’tkir yurak yetishmovchiligi natijasida bo’g’ilishning xuruj bilan kechishi hayot uchun xavfli holat. Ko’pincha arterial bosim ko’tarilishi, miokard infarkti, yurak poroklari oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Yurak astmasi ko’pincha tunda xuruj qiladi, nafas olish va chiqarish qiyinlashadi, bemorning holati keskin yomonlashadi. Teri ko’kimtir rangga kirib, ter bilan qoplanadi. Nafas olish bir daqiqada 30-40 martagacha tezlashadi. Yo’tal avvaliga quruq bo’lib, keyinchalik pushti rang balg’am ajralishi mumkin — bu o’pka shishi rivojlanayotganidan darak beradi. Puls tez-tez uradi, odatda noritmik bo’ladi. Ushbu belgilarda shifokorning shoshilinch yordami zarur. Yurak astmasi xurujida birinchi yordam 1. Bemorga oyoqlarini osiltirib, qulay holatni yaratishda yordam bering. 2. Kislorod ingalyasiyasini boshlang. 3. Qo’l-oyoqlarga jgut qo’yish yaxshi natija beradi, lekin jgut faqat vena qon tomirlarni qisib, arteriyalarda puls sezilib turishligini esda tutish lozim. 4. Jgutlarni oyoq-qo’llardan baravar yechish mumkin emas. Belgi. Nafas yo’llarida yot jism Nafas yo’llarining to’silib qolishi to’liq yoki qisman bo’ladi. Qisman to’silib qolishda, agar bemor hushidan ketmagan bo’lsa, unda yo’tal va nafas olish oralig’ida shovqinli nafas paydo bo’ladi. Nafas olish yo’llari to’silib qolganda birinchi yordam (bir-biriga yordam berish) 1. Panjangizni musht qiling. 2. Mushtni qorinning yuqori qismiga to’sh suyagidan pastroqda joylashtiring. 3. Mushtni ikkinchi qo’lingiz bilan ushlab, tepaga tezlik bilan turting. 4. Oldinga egilib, ko’rsatilgan sohaga chetlari uchli bo’lmagan qattiq predmet bilan bosish mumkin (stul orqasi, panjara bilan). Ogohlantirish: 1. Yot jismni yo’tal yordamida chiqarib tashlashda bemorga halal berish mumkin emas; yo’tal — bu og’iz orqali nafas chiqarishni kuchaytiradigan himoya reflektor akt. 2. Agar yo’tal bir necha daqiqa davom etsa, shoshilinch ravishda yordam chaqiring. 3. Bemorning o’zini yolg’iz qoldirmang, unga dalda bering, bemordan yo’talishni davom ettirishni so’rang. 4. Nafas yo’llari to’liq to’silib qolganda, bemor gapira olmaydi, nafas ololmaydi va yo’tala olmaydi. Odatda bemor o’ziga xos harakat qiladi: qo’li bo’ynini jon-jahdi bilan o’rab oladi. Sizning vazifangiz — nafas yo’llarini tezlik bilan tozalash. Nafas yo’llari to’silib qolganda qorin turtkilari usuli bilan birinchi yordam (bemor hushini yo’qotmagan) 1. Birorta odamni tezlik bilan yordamga chaqiring. 2. Zarar ko’rganning orqasiga turing. 3. Qo’lingizni uning beli atrofida chirmashtiring. 4. Panjangizni musht qilib, zarar ko’rganning qornining tepa qismiga marham bosing (epigastral sohasi). 5. Mushtingizni ikkinchi qo’lingiz bilan ushlab oling. 6. Mushtingizni tepaga ildam turtki bilan qoringa bosib kirgizing. 7. Turtkilarni nafas yo’llari ochilguncha yoki zarar ko’rgan hushidan ketguncha davom ettiring. Ortiqcha vaznli bemorlar va homilador ayollarning nafas yo’llari to’silib qolganda ko’krak turtkilari bilan birinchi yordam ko’rsatish (bemor hushini yo’qotmagan) 1. Birorta odamni tezlik bilan yordamga chaqiring. 2. Zarar ko’rganning orqasida turib, kaftingizni uning qo’ltig’i tagiga va ko’krak qafasi atrofiga joylashtiring. 3. Qo’lingizni musht qilib, mush-tingizni to’sh suyagining o’rta qismiga joylashtiring. 4. Mushtingizni ikkinchi qo’lingiz bilan ushlab oling. 5. Turtkilarni ko’krak qafasiga nafas yo’llari ochilguncha yoki zarar ko’rgan hushidan ketguncha davom ettiring. Nafas yo’llari to’silib qolganda birinchi yordam (bemor hushsiz) 1. Tezlik bilan yordam chaqiring. 2. Zarar ko’rganning tepasida tizzangiz bilan turing va qo’lingizni yurakning bilvosita massajida qilgandek joylashtiring. 3. To’sh suyagini 6—10 marta 5—6 sm chuqurlikda bosing; ko’krak suyagiga turtkilar sekin, lekin aniq bo’lishi kerak. 4. Zarar ko’rganning og’zini oching, tilinipastki jag’iga bosib, barmog’ingiz bilan yot jismni olib tashlashga harakat qiling; nafas yo’llarini oching (boshini orqaga qilib, iyagini ko’taring va 2 marta to’liq havo kirgizing. 5. 2—4 bosqichlarni nafas yo’llari ochilguncha yoki yordam yetib kelguncha takrorlang. Nafas bo’lmaganda birinchi yordam (bemor hushsiz), og’izdan og’izga usuli bo’yicha o’pkalarni sun’iy ventilyatsiya qilish Zarar ko’rganga yordam berishdan avval quyidagilar lozim: 1. Haqiqatdan ham u bo’g’ilib qolayotganini aniqlash. 2. Nafas yo’llari to’silib qolganligi darajasini aniqlash. Harakatlarning ketma- ketligi: 1. Yordamga chaqiring. 2. Zarar ko’rganni chalqanchasiga yotqizib, qo’llarini biqiniga qo’ying. 3. Boshini orqaga egib, iyagini ko’tarish usulini qo’llab, nafas yo’llarini oching: - qo’lingizni uning peshanasiga qo’ying. — ikkinchi kulingizning 2 barmogini pastki jarga iyak yakdniga joylashtiring. 4. Nafas bor-yo’qligini (ko’krak qafasi ko’tarilayotganligi, chiqarilayotgan nafas sezilayotganligini) tekshiring; nafas bo’lmaganda harakatlarning ketma-ketligi quyidagicha: — zarar ko’rganning burnini yoping, og‘zinikatta oching, chuqur nafas oling va og’zingizni uning og’ziga marham qilib qo’ying; — 5 sek. oralig’ida har birining davomiyligi 1,5—2 sek. bo’lgan 2 marta chuqur nafas kirgizing; ularning orasidagi pauza sizga nafas olish uchun xizmat qiladi; — zarar ko’rganning ko’krak qafasi havo berilayotgan vaqtda ko’tarilib tushayot-ganligini kuzatib turing; — bemorning og’zidan nafas chiqayotganini sezing; o’pkalarning sun’iy ventilyatsiyasini 1 daqiqa mobaynida davom ettiring (taxminan 12 ta nafas olish). Ogohlantirish: Quyidagi hollarda havo nafas yo’llariga kira olmaydi: — yot jism nafas yo’llarini hiqildoqgacha yopgan bo’lsa havo me’daga o’tadi; tezlik bilan operatsiya—traxeotomiya qilish lozim. — og’zingiz bilan bemorning og’ziniqattiq yopmaganingizda; — bosh egilganda yoki tez-tez nafas berilganligi natijasida havo me’daga tushadi. Tish protezlari bemorning og’zida yordam beruvchining og’zi bilan qattiqroq aloqada bo’lish uchun qoldiriladi. Zarar ko’rgan qusishni boshlasa, uni yonboshiga ag’darib, og’iz bo’shlig’ini tozalash va o’pkaning sun’iy ventilyatsiyasini davom ettirish lozim. O’pkalarni sun’iy ventilyatsiya qilish paytida uyqu arteriyasidagi puls tekshiriladi. Agar puls bo’lib, nafas olish bo’lmasa, yordam yetib kelguncha o’pkaning sun’iy ventilyatsiyasi davom ettiriladi, puls ham bo’lmasa, ventilyatsiya bilan birgalikda yurakning bilvosita massaji boshlanadi. Chekish va uning organizmga zarari Chekuvchi kishi chekishning salomatlikka ta’sir ko’rsatishi haqida bilishi kerak. Tamaki tutuni organizm uchun 3 ta zararli moddaga ega: qatron (smola), nikotin va uglerod oksidi. Yopishqoq chiqindi ko’rinishidagi qatron yuqori nafas yo’llari va o’pkalarni to’sib qo’yadi va qo’zg’atadi, surunkali bronxit va emfizema rivojlanishiga olib keladi. Bundan tashqari, qatronning toksik komponentlari tomir yo’liga suriladi va tushadi, so’ngra siydik bilan chiqib ketadi. Siydik pufagida shunday zararli moddalarning mavjudligi siydik pufagi rakining rivojlanishiga olib keladi. Nikotin — kuchli narkotik modda bo’lib, u asab tizimiga ta’sir qiladi va yurak qisqarishlari tezligini oshirib, yurak aritmiyasi xavfini, tomirlar spazmini paydo qiladi, yurak kqskarishining tezligini oshirib yurak aritmiyasining rivojlanish xavfi bilan asab tizimiga ta’sir ko’rsatadi, tomirlar spazmini paydo qiladi. Uglerod oksidi, tamaki tutunidan qon yo’liga o’tib, eritrositlarning organizm to’qimalariga kislorod yetkazish qobiliyatini pasaytiradi va qon aylanish sistemasining turli kasalliklari paydo bo’lishini kuchaytiradi. Fosfoorganik birikmalar bilan zaharlanish (xlorofos, karbofos) Ishlab chiqarishda va uy-ro’zg’orda fosfoorganik birikmalar qo’llanilishi natijasida ulardan zaharlanish hollari uchraydi. Zaharlanish belgilari preparatlar bilan aloqadan so’ng 1 soat mobaynida namoyon bo’ladi; so’lak oqish, qusish, ich ketish, ko’z qorachiqlari qisqarishi; so’ngra bronx spazmlari va bronxial bezlar sekretsiyasi keskin kuchayishi natijasida bo’g’ilish rivojlanadi; zaharlanishning kechki bosqichlarida muskullar (shu jumladan nafas olish) falaji yuzaga keladi, bu esa asfiksiya oqibatida yuzaga keladigan o’limga sabab bo’ladi. Fosfoorganik birikmalar bilan zaharlanishda birinchi yordam 1. Shifokorni tezlik bilan chaqirish. 2. Me’dani faollashtirilgan ko’mir yoki karbolen bilan zond orqali yuvish. 3. Zarur hollarda o’pkaning sun’iy ventilyatsiyasi yoki kislorod ingalyatsiyasi o’tkaziladi. 4. Zarar ko’rganni zudlik bilan toksikologik bo’limga olib borish zarur. Nazorat savollari: 1. Nafas azolarining kasaliklarining asosiy shikoyatlari 2. Nafas olish chastotasini aniqlash. 3. Qon tuflashda o’pkadan qon ketganda birinchi yordam 4. Yo’talda birinchi yordam 5. Bronxial asmada birinchi yordam 6. Cho’ntak ingalatordan foydalanish texnikasi 7. Atipik hujayra va tuberklyoz mikro bakteriyasi, umumiy analizi uchun balgam olish 8. Tufdonni dezinfeksiya qilish 9. Oksigenoterapiya usullari. Oksigenoterapiyaga ko’rsatmalar.