NARKOZ TUSHUNCHASI, TURLARI, ASORATLARI BO’YICHA SHIFOKORNING BEMOR BILAN MULOQOT QILISHINING AHAMIYATI Narkoz (yun. narcosis – karaxtlik) – sun’iy yo’l bilan (ba’zi kimyoviy moddalar va boshqa omillar ta’sirida) hosil qilinadigan chuqur uyqu holati, bunda kishi hech narsani sezmaydi, ixtiyoriy harakat qila olmaydi, es-hushi butunlay yoki qisman yo’qoladi. Qadim zamonlardan beri bemorlarni jarrohlik usulida davolash vaqtida insonning yuqori og’riq sezgisini yengib o’tish muammosini hal qilish zarurati olimlar va shifokorlarni tashvishga solib kelgan. Qadim zamonlardan buyon insoniyat og’riqsizlantirishning ishonchli va xavfsiz usullarini aniqlash maqsadida izlanishlar olib bormoqdalar va hozirgi kunda og’riqsizlantirish usullarini o’rganadigan alohida fan ham mavjud bo’lib, bu anesteziologiya fanidir. Hozirgi kunda anesteziologiya fani og’riqsizlantirish usullarini takomillashtirish yo’lida izlanishlarni davom ettirib, umumiy og’riqsizlantirish vaqtida tanada salbiy ta’sir va keyingi asoratlarni kamaytirishga alohida e’tibor berilmoqda. Anesteziologiya – og’riqsizlantirish to’g’risidagi fan bo’lib, operatsiya jarohatining bemor tanasiga nojo’ya ta’siridan himoya qilish usullarini o’rganadi. Zamonaviy nuqtai nazardan, anesteziologiya – tanani jarrohlik jarohati va uning oqibatlaridan himoya qilish, jarrohlik aralashuvi vaqtida hayotiy funksiyalarni nazorat qilish va boshqarishdir. Jarrohlik amaliyoti odam organizmi uchun nafaqat og’riqli, balki ma’lum bir darajada agressiv omil ham hisoblanib, buning natijasida organizmda kompensatsiya-adaptiv reaksiyalar kompleksini ham keltirib chiqaradi. Anesteziyaning asosiy turlari. Umumiy og’riqsizlantirish (anesteziya) – sun’iy tarzda markaziy asab tizimining faoliyatini susaytirish bo’lib, bunda bemor chuqur uyqu holatida bo’ladi va bu jarayon qayta orqaga qaytarilishi mumkin. Narkozda kishi hech narsani sezmaydi, ixtiyoriy harakat qila olmaydi, es-hushi butunlay yoki qisman yo’qoladi, reflekslarning ayrim turlari ham yo’qoladi. Mahalliy og’riqsizlantirish – inson organizmining ma’lum bir qismini, kishi ongi yoki es-hushini saqlab qolgan holda, sun’iy ravishda og’riq sezuvchanligini yo’qotishdir. Anesteziyaga tayyorgarlik.Bemor anestezilog ko’rikdan o’tkazilib, quyidagilar aniqlanishi shart:  bemor umumiy ahvolini baholash;  anesteziya o’tkazilishiga nojuya ta’sir qiluvchi omillarni bemor anamnezidan so’rab aniqlash;  klinik va laborator ma’lumotlarini baholash;  jarrohlik va anesteziya xavfini aniqlash;  anesteziya usulini tanlash;  premedikatsiya xarakterini aniqlash. Premedikatsiya – narkozning kishi organizmiga operatsiya paytida va operatsiyadan keyingi davrdagi asoratlarini kamaytirish maqsadida dori preparatlarini kiritishdir. Premedikatsiya vazifalari: • bemor hissiy qo’zg’alishlarini pasaytirish; • neyrovegetativ stabilizatsiya; • bemor organizmining tashqi ta’sirotlarga reaksiyasini kamaytirish; • anestetiklarning ta’siri uchun qulay sharoit yaratish; • narkozda ishlatiladigan dorilargp allergik reaksiyalarning oldini olish; • so’lak bezlari sekretsiyasini kamaytirish. Anestetik moddalarni tanaga kiritish yo’li bo’yicha umumiy og’riqsizlantirish turlari: 1. Nafas yo’llari orqali (ingalyatsion) (anestetik moddalar bemorning nafas olish sistemasiga bug’ shaklida kiritiladi va alveolalar orqali qonga tarqaladi): a) maskali; b) traxeya ichi. 2. Tomir orqali. 3. Kombinatsiyalashgan (odatda narkozning ilk bosqichlarida anestetiklar tomir orqali tanaga kiritilsa, so’nggi bosqichlarida esa nafas yo’llari orqali kiritiladi). Umumiy og’riqsizlantirishning asoratlari: • Laringit, traxeobronxit. • Nafas yo’llari obsruksiyasi – tilni burish, tish yoki protezlarning nafas olish yo’llariga kirishi). • O’pka atelektazi. • Zotiljam • Yurak-qon tomir tizimi faoliyatida buzilishlar: kollaps, taxikardiya, yurak ritmini buzilishi va hatto fibrilatsiyaga yoki yurak faoliyatining to’xtashi. • Intubatsiyadagi shikastlanishlar (halqum, hiqildoq va traxeya shikastlanishlari). • Oshqozon-ichak traktining motor faoliyatidagi buzilishlar: ko’ngil aynishi, qusish, regurgitatsiya, aspiratsiya, ichak parezi. • Siydikning tutilishi. • Gipotermiya. • Miya shishi. Tana haroratini o’lchash texnikasi Maqsad: bemorning holatini kuzatish. Kasalxonada davolanayotgan barcha bemorlar kuniga 2 marta tana harorati o’lchanadi: ertalab soat 6-8 da va kech soat 16-18 larda, va yana zarurat bo’lganda ham o’lchanadi. Zarur ashyolar: • Tibbiy termometr. • Buyrak shaklidagi idish (lotok yoki maxsus tog’ora). • Sochiq. • Harorat qayd qilinadigan daftar. • Harorat varag’i. • Dezinfeksiyalovchi eritma uchun idish. • Toza termometrlarni saqlash uchun idish. • Momiq paxta. Qo’ltiq ostidagi haroratni o’lchash Amalni ketma-ketligi: 1. Termometrni ehtiyotkorlik bilan 34ºCgacha silkiting. 2. Bemor o’tirtiriladi yoki yotqiziladi, bemor yonida issiq suvli shisha, muz to’plami yoki isitish asboblari (grelka) yo’qligiga ishonch hosil qiling. 3. Mahalliy yallig’lanish jarayonini inkor qilish uchun qo’ltiq sohasini ko’zdan kechiring, chunki o’lchov natijalari ortiqcha baholanishi mumkin. 4. Qo’ltiq sohasini quruq sochiq bilan arting, chunki namlik simobni sovutishi mumkin. 5. Termometrni qo’ltiq ostiga qo’ying, simob rezervuarining tana terisiga har tomonda tegib turganligiga ishonch hosil qiling (rasm.1). 6. Kuchsizlangan, holsiz bemorlarni yelkasini tanasiga biroz siqib turishga yordam bering. 7. 10 daqiqadan so’ng termometr ko’rsatgichini ko’ring va bemor haroratini aniqlang. 8. Agar harorat 37°C yoki undan yuqori bo’lsa, o’lchov natijasini haroratni qayd qilish daftariga yozib qo’ying. 9. Ishlatilgan termometrni dezinfeksiyalang. 10. Termometrni suv bilan dezinfeksiyalovchi hid yo’qolguncha yuvib tashlang va toza sochiq artib quriting. 11. Termometrni tagiga paxta qatlami mavjud toza quruq idishga solib qo’ying. Idishga "Toza termometrlar" degan yozuvni yozing. 12. Harorat jadvalidagi o’lchov natijasini grafik yozuv ko’rinishida kiriting (bitta katakchanin farqi 0,2°C). Pul’sni aniqlash va o’lchash Maqsad: yurak-qon tomir tizimining holatini baholash. Pul’s aniqlanadigan sohalar: bilak, tirsak, uyqu, chakka, tizza osti va son arteriyalari (rasm.2). Pul’s parametrlari: ritm, chastota, to’liqligi, kuchlanish. Zarur ashyolar:  Sekundomer yoki sekund strelkasi mavjud qo’l soati.  Harorat varag’i.  Bemorning tibbiy daftari. Bilak arteriyasida pul’sni aniqlash tartibi: 1. Bemorning xotirjam ekanligiga ishonch hosil qiling. 2. Bemorni o’tirg’izing yoki yotqizing, bunda uning qo’llari erkin holda bo’lishini ta’minlang. 3. Bemorning bilak-kaft bo’g’imidan yuqoriroq joydan qo’lingiz bilan ushlab oling, bunda katta baromq bilak tomonda qolgan barmoqlaringiz esa kaft tomonda bo’lsin. 4. II, III va IV barmoqlaringiz bilan bilak arteriyasini bilak suyagiga bosing va pulsatsiyalanuvchi joyni aniqlang. 5. Pul’sning hamma parametrlarini aniqlang: Pul’s chastotasi (tezligi) – yurak urish tezligiga mos keladigan to’lqinlar soni bo’lib, bu ko’rsatkich bemor yoshiga bog’liq bo’ladi: • yangi tug’ilgan chaqaloqlarda – 120-140 ta daqiqada; • yangi tug’ilgan chaqaloqlarda – 140-160 ta; • 1 yoshda – 110-120 ta; • 5 yoshgacha – 100 ta; • 10 yoshgacha – 90 ta; • 12-13 yoshda – 80-70 ta; • o’smirlar va kattalarda – 60-90 ta. Pul’sning bir daqiqada chastotasi 90 zarbadan ortiq bo’lsa – taxikardiya, 60 zarbdan kam bo’lsa – bradikardiya deyiladi. 6. Tadqiqot natijasini bemorning tibbiy yoki ambulatoriya daftarida raqamli yozuv bilan qayd eting (Masalan Ps=72 zarba daqiqada, to’liq, o’rtacha taranglikda, katta kuchlanishda). 7. Sinov natijalarini harorat varaqasida ham qayd eting (grafik ko’rinishdagi yozuvda). Eslatma: bitta katakchaning bo’linish qiymati zarbalar soni 100 gacha bo’lsa 2 ga teng, 100 dan ortiq bo’lsa 4 ga teng bo’ladi). Arterial bosimni o’lchash texnikasi Maqsad: yurak-qon tomir tizimining holatini baholash. Zarur ashyolar: • Tonometr. • Fonndoskop. • Harorat varag’i. Bajarish tartibi: 1. Bemorni o’tirg’izib, xotirjam holatda ekanligiga ishonch hosil qiling. 2. O’ng qo’lni kiyimdan ozod qilishni taklif qiling. 3. Bemorning qo’lini stol ustiga ko’targan holda, taxminan yurak darajasida joylashtiring. 4. Tanometr manjetasini tirsak bo’g’imidan 2-3 sm yuqorida, bunda tanometrning rezina manjetasi yelka arteriyasining markazida joylashishiga ishonch hosil qiling. 5. Manjetani asbob bilan ulaydigan rezina bemorning tashqi tomonida turganligiga ishonch hosil qiling. 6. Bemorning tirsak arteriyasidagi pul’sni paypaslang, bir vaqtning o’zida grusha yordamida manjetaga havo yuboring. 7. Tanometrning o’qiga e’tibor bering va pul’s zarbasi yo’qolguncha paypaslab turing, shundan so’ng havo bosimini yana 20 mm ga oshiring. 8. Fonendoskop membranasini bemor tirsak arteriyasi sohasida bosib turing va grushadagi vintni ohistalik bilan ochib havoni chiqara boshlang, bunda manjetadagi bosim bir sekundda 2 mm sim.ustunida pasayishi shart. 9. Arteriyani etshita turib, tonometr o’qi yoki raqamlarini kuzatib turing. 10. Birinchi tovush eshitilishida sistolik bosimni qayd eting. 11. Tovush yo’qolishida diastolik bosimni qayd eting. 12. Agar tonometrning o’qi ikkita belgi orasida bo’lsa bu holda yuqoridagi raqamni qayd eting. 13. Manjetadagi havoni bosim diastolik bosimdan 20 mm gacha pasayguncha havoni chiqaring. 14. 5 daqiqadan so’ng qon bosimi o’lchashni takrorlang, bunda tanometr manjetasidagi havoning to’liq chiqqaniga, tanometr o’qi yoki raqami "0" ga tushganiga ishonch hosil qiling. 15. Ikki marta o’lchov o’tkazilgandan keyin eng kichik raqamlarni qayd eting (arterial bosimi 120/80 mm.sim.ustunidan kam bo’lsa tekshiruv bir marta o’tkaziladi). 16. Tekshiruv natijasini bemorning tibbiy yoki ambulator daftariga raqam ko’rinishidagi yozuv bilan (arterial bosim 120\80 mm sim.ust) va harorat varqg’ida esa grafik ustun ko’rinishida qayd qiling (bir katakchaning bo’linish qiymati 5 mm.sim.ust. teng). 17. Qon bosimini o’lchash natijalarini baholang. Nazorat savollari: 1. Narkoz deganda nimani tushunasiz? 2. Anesteziologiya – bu…? 3. Narkozning qaysi turlari tafovut qilinadi? 4. Narkozga ishlatiladigan dorilar tanaga qaysi yo’llar bilan kiritiladi? 5. Narkozning asoratlarini sanab o’ting? 6. Tana haroratini o’lchash texnikasini tartibini ayting? 7. Pul’sni aniqlash va tekshirish tartibini ayting? 8. Arterial bosimni tekshirish tartibini ayting?