Nutq kamchiligiga ega bolalarda grammatik jihatdan to‘g‘ri nutqni shakllantirish va rivojlantirish metodikasi.

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

25,7 KB


Nutq kamchiligiga ega bolalarda grammatik jihatdan to‘g‘ri nutqni shakllantirish va rivojlantirish metodikasi. REJA: 1. Bolalar nutqini amaliy grammatikasi, unu kattalar grammatikasidan farqi. Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish jarayoni, ularni nutqiy maxsulini yaratishdagi ustunligi. 2. Morfologiyani rivojlanishi. Grammatik shakllarni rivojlanishining asosiy tandensiyalari. So’z hosil qilishni rivojlanishi. So’z hosil qilish modelini o’zlashtirish jarayonini. 3. Sintaksisni rivojlanishi. Bir so’zli gaplar. Ikki so’zli gaplar (protogaplar)ni shakllanishi. Ko’p so’zli jumlalarga o’tish. Sintaktik meyorlarni tipik buzilish holatlari. Tayanch sо‘zlar: ovoz, kompleks, psixoterapiya, artikulyatsiya, nafas, ovoz balandligi, ortofoniya, laringostoma, fonotsiya, massaj. Nutq – bu oliy va о‘ziga xos jarayon bо‘lib, boshqa barcha oliy psixik funksiyalarni tashkillashtiradi va ularning shakllanishi hamda rivojlanishiga ta’sir etadi (L. S. Svetkova). L.S.Vigotskiyning yozishicha: “... nutq – bu avvalom bor, ijtimoiy muloqot vositasi, fikrni bayon etish va tushunish jarayonidir”. S.L.Rubinshteyn nutqni muloqot, bayon etish va ta’sir etish faoliyati sifatida kо‘rib chiqqan. “Nutq,- deb yozadi u,- ayrim insonlar uchun ong mavjudligining shakli, u tildan foydalanish jarayoni, nutq bu muloqot-bayon etish, ta’sir etish faoliyati, til orqali xabar berish demakdir. Nutq bu harakatdagi tildir”. Nutq kamchiligiga ega bolalarda grammatik jihatdan to‘g‘ri nutqni shakllantirish va rivojlantirish metodikasi. REJA: 1. Bolalar nutqini amaliy grammatikasi, unu kattalar grammatikasidan farqi. Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish jarayoni, ularni nutqiy maxsulini yaratishdagi ustunligi. 2. Morfologiyani rivojlanishi. Grammatik shakllarni rivojlanishining asosiy tandensiyalari. So’z hosil qilishni rivojlanishi. So’z hosil qilish modelini o’zlashtirish jarayonini. 3. Sintaksisni rivojlanishi. Bir so’zli gaplar. Ikki so’zli gaplar (protogaplar)ni shakllanishi. Ko’p so’zli jumlalarga o’tish. Sintaktik meyorlarni tipik buzilish holatlari. Tayanch sо‘zlar: ovoz, kompleks, psixoterapiya, artikulyatsiya, nafas, ovoz balandligi, ortofoniya, laringostoma, fonotsiya, massaj. Nutq – bu oliy va о‘ziga xos jarayon bо‘lib, boshqa barcha oliy psixik funksiyalarni tashkillashtiradi va ularning shakllanishi hamda rivojlanishiga ta’sir etadi (L. S. Svetkova). L.S.Vigotskiyning yozishicha: “... nutq – bu avvalom bor, ijtimoiy muloqot vositasi, fikrni bayon etish va tushunish jarayonidir”. S.L.Rubinshteyn nutqni muloqot, bayon etish va ta’sir etish faoliyati sifatida kо‘rib chiqqan. “Nutq,- deb yozadi u,- ayrim insonlar uchun ong mavjudligining shakli, u tildan foydalanish jarayoni, nutq bu muloqot-bayon etish, ta’sir etish faoliyati, til orqali xabar berish demakdir. Nutq bu harakatdagi tildir”. Shunday ekan, insoniyat muloqot qilishni boshlagandan buyon muloqot vositasi – tilni va muloqot jarayoni - nutqni о‘rganishga, tushunishga va tadqiq etishga harakat qiladi. Antik davrdagi olimlar va sharq xalqlari mutaffakirlari ham nutqni (ularning ishlarida “til” о‘rnida “nutq” sо‘zi ishlatilgan) о‘rganishga, uni tushunishga va ilmiy isbotlashga harakat qilganlar. Organizm atrofdagi muhit bilan doimo о‘zaro mustahkam aloqada bо‘lmay turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga moslashishi, atrofdagi muhit bilan muvozanatda bо‘lishi nerv sistemasi tufayli yuzaga keladi. “Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosi, - deb yozadi I.P.Pavlov, - odam darajasiga kelganda nerv faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qо‘shimcha qо‘shiladi. Bu qо‘shimcha - nutq faoliyati bо‘lib, ikkinchi signal sistemasining yuzaga kelishi va rivojlanib borishidan iborat bо‘ladi”. Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz “signallarning signallari” (I.P.Pavlov) tarzidagi sо‘zlardan foydalanamiz, ya’ni sо‘zlarni tanlaymiz va ularni ma’nosiga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim sharining pо‘stlog‘ida amalga oshiriladi. Nutq faqat inson uchun xos bо‘lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir-birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til- bu fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimidir. Sо‘zlovchi о‘z fikrini bayon etish uchun zarur sо‘zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va nutq a’zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. Bolalar nutqi maromida bо‘lishi uchun bosh miya pо‘stlog‘idagi nutq markazlari tо‘liq rivojlanishi, ularning sezgi organlari ham yetarli darajada rivojlangan bо‘lishi kerak. Bu о‘rinda ayniqsa, nutqni harakatga keltiruvchi va nutqni eshituvchi analizatorlarning rivojlanishi juda muhimdir. N.V.Shchelevanov kо‘p yillik tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladi: “Miya funksiyasi murakkablashuvi, oliy asab sistemasi faoliyatining yuzaga kelishi uchun miyaning faqat anatomik tayyorlanishi kifoya emas. Miya yarimshar pо‘stlog‘ining murakkab funksiyalari individual hayot davomida organizmni о‘rab turgan atrof-muhit, shuningdek, murakkab hodisalar ta’siri va aks ta’siri natijasida yuzaga keladi”. Agar bunday aks ta’sir kо‘rinmasa yoki ular kamlik qilsa, u holda Shunday ekan, insoniyat muloqot qilishni boshlagandan buyon muloqot vositasi – tilni va muloqot jarayoni - nutqni о‘rganishga, tushunishga va tadqiq etishga harakat qiladi. Antik davrdagi olimlar va sharq xalqlari mutaffakirlari ham nutqni (ularning ishlarida “til” о‘rnida “nutq” sо‘zi ishlatilgan) о‘rganishga, uni tushunishga va ilmiy isbotlashga harakat qilganlar. Organizm atrofdagi muhit bilan doimo о‘zaro mustahkam aloqada bо‘lmay turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga moslashishi, atrofdagi muhit bilan muvozanatda bо‘lishi nerv sistemasi tufayli yuzaga keladi. “Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosi, - deb yozadi I.P.Pavlov, - odam darajasiga kelganda nerv faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qо‘shimcha qо‘shiladi. Bu qо‘shimcha - nutq faoliyati bо‘lib, ikkinchi signal sistemasining yuzaga kelishi va rivojlanib borishidan iborat bо‘ladi”. Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz “signallarning signallari” (I.P.Pavlov) tarzidagi sо‘zlardan foydalanamiz, ya’ni sо‘zlarni tanlaymiz va ularni ma’nosiga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim sharining pо‘stlog‘ida amalga oshiriladi. Nutq faqat inson uchun xos bо‘lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir-birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til- bu fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimidir. Sо‘zlovchi о‘z fikrini bayon etish uchun zarur sо‘zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‘laydi va nutq a’zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. Bolalar nutqi maromida bо‘lishi uchun bosh miya pо‘stlog‘idagi nutq markazlari tо‘liq rivojlanishi, ularning sezgi organlari ham yetarli darajada rivojlangan bо‘lishi kerak. Bu о‘rinda ayniqsa, nutqni harakatga keltiruvchi va nutqni eshituvchi analizatorlarning rivojlanishi juda muhimdir. N.V.Shchelevanov kо‘p yillik tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladi: “Miya funksiyasi murakkablashuvi, oliy asab sistemasi faoliyatining yuzaga kelishi uchun miyaning faqat anatomik tayyorlanishi kifoya emas. Miya yarimshar pо‘stlog‘ining murakkab funksiyalari individual hayot davomida organizmni о‘rab turgan atrof-muhit, shuningdek, murakkab hodisalar ta’siri va aks ta’siri natijasida yuzaga keladi”. Agar bunday aks ta’sir kо‘rinmasa yoki ular kamlik qilsa, u holda garchi о‘z anatomik konstruksiyasiga kо‘ra vazifa bajarishga tayyor bо‘lgan miya pо‘stlog‘ining inson uchun muhim bо‘lgan barcha a’zolari munosabatini tashkillovchi miya yarimsharlari faoliyatining amalga oshishi kechikadi. Shu sababli bola dunyoga kelgan birinchi oydan boshlab, paydo bо‘lishi mumkin bо‘lgan tо‘xtalishning oldini olish uchun, tarbiyani о‘z vaqtida olib borish lozim. Bola tarbiyasi – uning psixologik rivojlanishi, xususan, nutqning rivojlanishida asosiy faktor sanaladi. Biroq bola hayotining dastlabki birinchi oyidagi tarbiya faqat uni parvarish qilish bilangina chegaralanishi mumkin emas. Unda qarash, eshitish qobiliyatini tarbiyalash, shuningdek, bolaning emotsional daraja – jilmayish, kulish va ovoz tonini uyg‘otish lozim. Bular hammasi birgalikda nutqning rivojlanishida muhim shartlardan sanaladi. Psixologik adabiyotlarning tahliliga kо‘ra, bolalarda birinchi nutq funksiyasining shakllanish jarayoni, ya’ni hayotining dastlabki yetti yilida (tug‘ilishdan to maktab yoshiga qadar) nutqni muloqot vositasi sifatida о‘zlashtirish jarayonida uch asosiy bosqich yuz beradi. Birinchi bosqichda – bola hali atrofdagi kattalar nutqini tushunmaydi va о‘zi ham gapira olmaydi, lekin bu bosqichda keyinchalik nutqni egallashni ta’minlab beruvchi sharoit yaratiladi. Bu verbal(til vositasi)dan oldingi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqichda – umuman mavjud bо‘lmagan nutqdan uning paydo bо‘lishiga о‘tiladi. Bola kattalarning sodda iboralarini tushuna boshlaydi, va о‘zining dastlabki faol sо‘zlarini talaffuz qila boshlaydi. Bu nutqning namoyon bо‘lish bosqichidir. Uchinchi bosqich – esa yetti yoshgacha bо‘lgan keyingi barcha davrlarni qamrab oladi, bunda bola nutqni egallagan bо‘ladi va atrofdagilar bilan muloqot qilish davrida til birliklaridan turlicha va keng foydalana boshlaydi. Bu esa nutqiy muloqotning rivojlanish bosqichi deb yuritiladi. Nutq rivojlanishi va yuzaga chiqishining har bir bosqichida juda kо‘p va turli omillar ta’siri kuzatiladi. Ma’lumki, til muloqot vositasi nutq, uning jarayoni sifatida, ya’ni kommunikativ faoliyat rivojlanishining ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Uning yuzaga kelishi va rivojlanishi muloqot qilish hamda bola hayotiy faoliyatidagi umumiy ehtiyojlar bilan shartlanadi. garchi о‘z anatomik konstruksiyasiga kо‘ra vazifa bajarishga tayyor bо‘lgan miya pо‘stlog‘ining inson uchun muhim bо‘lgan barcha a’zolari munosabatini tashkillovchi miya yarimsharlari faoliyatining amalga oshishi kechikadi. Shu sababli bola dunyoga kelgan birinchi oydan boshlab, paydo bо‘lishi mumkin bо‘lgan tо‘xtalishning oldini olish uchun, tarbiyani о‘z vaqtida olib borish lozim. Bola tarbiyasi – uning psixologik rivojlanishi, xususan, nutqning rivojlanishida asosiy faktor sanaladi. Biroq bola hayotining dastlabki birinchi oyidagi tarbiya faqat uni parvarish qilish bilangina chegaralanishi mumkin emas. Unda qarash, eshitish qobiliyatini tarbiyalash, shuningdek, bolaning emotsional daraja – jilmayish, kulish va ovoz tonini uyg‘otish lozim. Bular hammasi birgalikda nutqning rivojlanishida muhim shartlardan sanaladi. Psixologik adabiyotlarning tahliliga kо‘ra, bolalarda birinchi nutq funksiyasining shakllanish jarayoni, ya’ni hayotining dastlabki yetti yilida (tug‘ilishdan to maktab yoshiga qadar) nutqni muloqot vositasi sifatida о‘zlashtirish jarayonida uch asosiy bosqich yuz beradi. Birinchi bosqichda – bola hali atrofdagi kattalar nutqini tushunmaydi va о‘zi ham gapira olmaydi, lekin bu bosqichda keyinchalik nutqni egallashni ta’minlab beruvchi sharoit yaratiladi. Bu verbal(til vositasi)dan oldingi bosqich hisoblanadi. Ikkinchi bosqichda – umuman mavjud bо‘lmagan nutqdan uning paydo bо‘lishiga о‘tiladi. Bola kattalarning sodda iboralarini tushuna boshlaydi, va о‘zining dastlabki faol sо‘zlarini talaffuz qila boshlaydi. Bu nutqning namoyon bо‘lish bosqichidir. Uchinchi bosqich – esa yetti yoshgacha bо‘lgan keyingi barcha davrlarni qamrab oladi, bunda bola nutqni egallagan bо‘ladi va atrofdagilar bilan muloqot qilish davrida til birliklaridan turlicha va keng foydalana boshlaydi. Bu esa nutqiy muloqotning rivojlanish bosqichi deb yuritiladi. Nutq rivojlanishi va yuzaga chiqishining har bir bosqichida juda kо‘p va turli omillar ta’siri kuzatiladi. Ma’lumki, til muloqot vositasi nutq, uning jarayoni sifatida, ya’ni kommunikativ faoliyat rivojlanishining ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Uning yuzaga kelishi va rivojlanishi muloqot qilish hamda bola hayotiy faoliyatidagi umumiy ehtiyojlar bilan shartlanadi. Verbal bо‘lmagan muloqot davri orasida о‘ziga xos о‘tish davri ajralib turadi, bu jarayonda bola gapirsa ham bо‘ladi, lekin u ham sо‘zlarni ishlatishga intilmaydi. Bola juda kо‘p haftalar davomida о‘z istagi bilan nutqiy muloqotga kirishmaydi, balki nutqiy muloqotdan oldingi holat darajasida qoladi. Nima uchun bunday holat yuz beradi, nutqni tushunuvchi va kerakli sо‘zlar artikulyatsiyasini qaytarish, bolaga gapirish uchun nima tо‘sqinlik qiladi. Faqatgina suhbatdoshning faolligi – katta kishining undashi – bolada vaziyatni tо‘liq о‘zgartiruvchi, uni nutqga undovchi vaziyatga ehtiyoj seziladi. Demak, bolada faol nuqtning yuzaga kelishi bevosita kattalar bilan о‘zaro hamkorlik darajasiga bog‘liq bо‘ladi. Agar bu hamkorlik yetarli darajada yо‘lga qо‘yilgan bо‘lsa, u holda hayotining birinchi yili yakunida kichik yoshdagi bola о‘zining kattalarga qaratilgan ilk sо‘zlarini talaffuz qiladi, key in esa necha yillar davomida atrofdagi kishilar, dastlab kattalar bilan, ikki yoshdan sо‘ng esa, boshqa bolalar bilan о‘zaro harakat uchun verbal vositalardan foydalanish qobiliyatini faol egallaydi. Bolalarda nutqiy reaksiyaning ikki asosiy shakli mavjuddir: Dialog – muloqotda ikki kishi faol: biri ikkinchisiga savol bilan murojaat qiladi, boshqasi javob beradi va aksincha. Monolog – о‘yin davomida bola о‘zi bilan о‘zi gaplashadi. Nutqiy muloqotning nisbatan yuqori shakli diologdir. U bolalar nutqining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Chunki diologik hamkorlik bolalarda ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishiga turtki bо‘ladi. Diolog natijasida bir bola boshqa bolani о‘yinga, mashg‘ulotga jalb etadi, u bilan aloqa о‘rnatadi. Afsuski, kо‘pincha, hattoki, kо‘p gapiruvchi bolaga nisbatan yomon qarashlariga guvoh bо‘lishga tо‘g‘ri keladi. Bunga juda jiddiy qarashga tо‘g‘ri keladi, chunki agar muloqotga qobiliyat amalda rivojlanmasa, u keyinchalik ham yetarli bо‘lmay qoladi. Nutq nuqsonini aniq tushunish uchun normadagi nutqiy rivojlanishning butun yо‘nalishini ketma – ket, aniq tasavvur etish kerak bо‘ladi. Nutqiy rivojlanishning har bir bosqichni aniq tasavvur qilish, bu jarayondagi u yoki bu nuqsonni о‘z vaqtida anglash uchun “bola nutqi sifatli о‘sishining har bir jihatiga e’tibor berish kerak”. Verbal bо‘lmagan muloqot davri orasida о‘ziga xos о‘tish davri ajralib turadi, bu jarayonda bola gapirsa ham bо‘ladi, lekin u ham sо‘zlarni ishlatishga intilmaydi. Bola juda kо‘p haftalar davomida о‘z istagi bilan nutqiy muloqotga kirishmaydi, balki nutqiy muloqotdan oldingi holat darajasida qoladi. Nima uchun bunday holat yuz beradi, nutqni tushunuvchi va kerakli sо‘zlar artikulyatsiyasini qaytarish, bolaga gapirish uchun nima tо‘sqinlik qiladi. Faqatgina suhbatdoshning faolligi – katta kishining undashi – bolada vaziyatni tо‘liq о‘zgartiruvchi, uni nutqga undovchi vaziyatga ehtiyoj seziladi. Demak, bolada faol nuqtning yuzaga kelishi bevosita kattalar bilan о‘zaro hamkorlik darajasiga bog‘liq bо‘ladi. Agar bu hamkorlik yetarli darajada yо‘lga qо‘yilgan bо‘lsa, u holda hayotining birinchi yili yakunida kichik yoshdagi bola о‘zining kattalarga qaratilgan ilk sо‘zlarini talaffuz qiladi, key in esa necha yillar davomida atrofdagi kishilar, dastlab kattalar bilan, ikki yoshdan sо‘ng esa, boshqa bolalar bilan о‘zaro harakat uchun verbal vositalardan foydalanish qobiliyatini faol egallaydi. Bolalarda nutqiy reaksiyaning ikki asosiy shakli mavjuddir: Dialog – muloqotda ikki kishi faol: biri ikkinchisiga savol bilan murojaat qiladi, boshqasi javob beradi va aksincha. Monolog – о‘yin davomida bola о‘zi bilan о‘zi gaplashadi. Nutqiy muloqotning nisbatan yuqori shakli diologdir. U bolalar nutqining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Chunki diologik hamkorlik bolalarda ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishiga turtki bо‘ladi. Diolog natijasida bir bola boshqa bolani о‘yinga, mashg‘ulotga jalb etadi, u bilan aloqa о‘rnatadi. Afsuski, kо‘pincha, hattoki, kо‘p gapiruvchi bolaga nisbatan yomon qarashlariga guvoh bо‘lishga tо‘g‘ri keladi. Bunga juda jiddiy qarashga tо‘g‘ri keladi, chunki agar muloqotga qobiliyat amalda rivojlanmasa, u keyinchalik ham yetarli bо‘lmay qoladi. Nutq nuqsonini aniq tushunish uchun normadagi nutqiy rivojlanishning butun yо‘nalishini ketma – ket, aniq tasavvur etish kerak bо‘ladi. Nutqiy rivojlanishning har bir bosqichni aniq tasavvur qilish, bu jarayondagi u yoki bu nuqsonni о‘z vaqtida anglash uchun “bola nutqi sifatli о‘sishining har bir jihatiga e’tibor berish kerak”. Grammatika – tilshunoslikning sо‘z va gap qurilishini о‘rganuvchi bо‘limi hisoblanib, ikki qismdan – morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya grekcha “morfe” – shakl, “logos” – fan, talimot degan manoni anglatib, sо‘zlarning tuzilishi, о‘zgarishi va turkumlarga ajralishi haqidagi qonuniyatlarni о‘rganuvchi grammatikaning bо‘limidir. Shu asosda, morfologiyani sо‘z shakllari haqidagi talimot deyish mumkin. Sintaksis sо‘z birikmasi gap, gap qurilishi, gap turlari haqidagi talimotdir. Sintaksis sо‘zlarning о‘zaro bog‘lanishi, ularning birikish usullari, vositalarini о‘rganadi. Grammatikaning mazkur bо‘limi muayyan grammatik tuzilma bо‘lib, til elementlari bо‘lgan sо‘zlar, grammatik qoidalar va grammatik vositalardan nutq yuzaga keladi. Bu degan sо‘z – sо‘zlarni ma’lum grammatik forma qiyofasiga kiritish, ularni biriktirish va gap tuzish demakdir. Nutq ana shunday sо‘zning grammatik formalari, sо‘z birikmalari va gaplardan vujudga keladi. Mantiqiy izchillik nuqtai nazaridan olganda, nutq gaplardan – gap formalaridan, gap - sо‘z birikmasi va gap bо‘lagi shakllaridan (formalaridan) tuzilib, bularning hammasi sо‘zning grammatik formasiga asoslanadi. Nutqning grammatik tomonini egallash ham paradigmatik, ham sintagmatik aloqalarni о‘zlashtirishni taqazo etadi. Nutq grammatik qurilishining shakllanishi jarayonida о‘zaklarni ajratish hamda ularni leksik yoki grammatik ahamiyati bilan taqqoslash amalga oshirilib, dastlab mazkur jarayon amaliy, ongsiz tarzda bajariladi. Mazkur jarayon asosida esa morfologik va sintaktik til umumlashmalari yuzaga keladi. Til umumlashmalarining shakllanishi bola analitik-sintetik faoliyatining yetarli darajadagi rivoji, yani sо‘zlarning tovush, morfologik tuzilishini tahlil qilish, bir sо‘zning turli grammatik shakllarda (uy – uyning – uyda - uyga) hamda bir xil grammatik ahamiyatga ega turli sо‘zlarning (stollar - partalar) umumiy va maxsus tomonlarini ajrata olish, til qonuniyatlari asosida sо‘z tarkibidagi turli xil о‘zaklarni sintezlay olish kо‘nikmalari asosida yuzaga keladi. Ma’lum til qonuniyatlarini tо‘g‘ri о‘zlashtirib olish natijasidagina bola о‘z fikrini nutqda tо‘g‘ri modellashtira oladi. Til qonuniyatlarini о‘zlashtira olmaslik esa sо‘zning morfologik hamda gap sintaktik tuzilishining buzilishiga olib keladi. Grammatika – tilshunoslikning sо‘z va gap qurilishini о‘rganuvchi bо‘limi hisoblanib, ikki qismdan – morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiya grekcha “morfe” – shakl, “logos” – fan, talimot degan manoni anglatib, sо‘zlarning tuzilishi, о‘zgarishi va turkumlarga ajralishi haqidagi qonuniyatlarni о‘rganuvchi grammatikaning bо‘limidir. Shu asosda, morfologiyani sо‘z shakllari haqidagi talimot deyish mumkin. Sintaksis sо‘z birikmasi gap, gap qurilishi, gap turlari haqidagi talimotdir. Sintaksis sо‘zlarning о‘zaro bog‘lanishi, ularning birikish usullari, vositalarini о‘rganadi. Grammatikaning mazkur bо‘limi muayyan grammatik tuzilma bо‘lib, til elementlari bо‘lgan sо‘zlar, grammatik qoidalar va grammatik vositalardan nutq yuzaga keladi. Bu degan sо‘z – sо‘zlarni ma’lum grammatik forma qiyofasiga kiritish, ularni biriktirish va gap tuzish demakdir. Nutq ana shunday sо‘zning grammatik formalari, sо‘z birikmalari va gaplardan vujudga keladi. Mantiqiy izchillik nuqtai nazaridan olganda, nutq gaplardan – gap formalaridan, gap - sо‘z birikmasi va gap bо‘lagi shakllaridan (formalaridan) tuzilib, bularning hammasi sо‘zning grammatik formasiga asoslanadi. Nutqning grammatik tomonini egallash ham paradigmatik, ham sintagmatik aloqalarni о‘zlashtirishni taqazo etadi. Nutq grammatik qurilishining shakllanishi jarayonida о‘zaklarni ajratish hamda ularni leksik yoki grammatik ahamiyati bilan taqqoslash amalga oshirilib, dastlab mazkur jarayon amaliy, ongsiz tarzda bajariladi. Mazkur jarayon asosida esa morfologik va sintaktik til umumlashmalari yuzaga keladi. Til umumlashmalarining shakllanishi bola analitik-sintetik faoliyatining yetarli darajadagi rivoji, yani sо‘zlarning tovush, morfologik tuzilishini tahlil qilish, bir sо‘zning turli grammatik shakllarda (uy – uyning – uyda - uyga) hamda bir xil grammatik ahamiyatga ega turli sо‘zlarning (stollar - partalar) umumiy va maxsus tomonlarini ajrata olish, til qonuniyatlari asosida sо‘z tarkibidagi turli xil о‘zaklarni sintezlay olish kо‘nikmalari asosida yuzaga keladi. Ma’lum til qonuniyatlarini tо‘g‘ri о‘zlashtirib olish natijasidagina bola о‘z fikrini nutqda tо‘g‘ri modellashtira oladi. Til qonuniyatlarini о‘zlashtira olmaslik esa sо‘zning morfologik hamda gap sintaktik tuzilishining buzilishiga olib keladi. Bolalarda nutqning grammatik qurilishini rivojlanishining asosiy omili bu bolaning yaqin katta yoshdagi odamlar bilan har kungi muloqoti, ular bilan birgalikdagi faoliyatidir. Kichik maktabgacha yoshda ularning nutqi vaziyatli-ishga doir muloqotdan, katta maktabgacha yoshda esa vaziyatga doir bо‘lmagan muloqotdan iborat bо‘ladi. Oilada mazkur muloqot spontan ravishda yuzaga keladi va jadallashadi. Tadqiqotchilar bolalarda nutq shakllanishi bosqichining miqdorini ajratadilar, ularni turlicha nomlaydilar. G.L.Rozengrad Pupko nutqiy rivojlanishida ikki bosqichni: tayyorlov (ikki yoshga qadar) va nutqni mustaqil bayon etish bosqichlarini ajaratadi. A.N.Leontyev bolalarda nutq shakllanishning tо‘rt bosqichini aniqlagan: 1 - bosqich – tayyorlov; bir yoshga qadar. 2 - bosqich – maktabgacha yosh davriga qadar bо‘lgan bosqich tilni dastlabki egallash bosqichi; uch yoshga qadar. 3 - bosqich – maktabgacha yosh bosqichi; yetti yoshga qadar. 4 - bosqich – maktab bosqichi. Bizningcha, bolalar nutqiy rivojlanishining qonuniyatlarini bilish nutq nuqsonlarini tо‘g‘ri tashxis etish uchun muhimdir. “Uch yoshli bolaning tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarini bartaraf etish uchun logopedga yо‘llash kerak emas, chunki normal nutqiy rivojlanishda ham bu yoshda bolaning ayrim tovushlarni xato talaffuz qilishi odatiy hol” hisoblanadi. Ontogenez jarayonida bolalar nutqi rivojlanishining qonuniyatlarini bilish bolalar bilan korreksion tarbiyaviy ishlarning barchasini tо‘g‘ri tashkil etish uchun о‘ta muhimdir. Nutqning rivojlanish jarayoni hali tugalanmagan yoshda (2 yoshu 6 oydan – 5 yoshgacha) mutaxassis bola nutqining qaysi jihatlari shakllanganligini va nimalar endi rivojlanayotganligini, qaysi holatlar yaqin vaqt davomida umuman kuzatilmasligining aniq chegarasini belgilab olishi kerak. Kichik yoshdagi bolaning nutqiy faoliyatini bunday tahlil qilish va baholashni bolalar nutqining normal bolalar nutqniig shakllanishi, rivojlanishi haqidagi aniq ma’lumotlarga ega bо‘lmay turib amalga oshirib bо‘lmaydi. Bolalarda nutqning grammatik qurilishini rivojlanishining asosiy omili bu bolaning yaqin katta yoshdagi odamlar bilan har kungi muloqoti, ular bilan birgalikdagi faoliyatidir. Kichik maktabgacha yoshda ularning nutqi vaziyatli-ishga doir muloqotdan, katta maktabgacha yoshda esa vaziyatga doir bо‘lmagan muloqotdan iborat bо‘ladi. Oilada mazkur muloqot spontan ravishda yuzaga keladi va jadallashadi. Tadqiqotchilar bolalarda nutq shakllanishi bosqichining miqdorini ajratadilar, ularni turlicha nomlaydilar. G.L.Rozengrad Pupko nutqiy rivojlanishida ikki bosqichni: tayyorlov (ikki yoshga qadar) va nutqni mustaqil bayon etish bosqichlarini ajaratadi. A.N.Leontyev bolalarda nutq shakllanishning tо‘rt bosqichini aniqlagan: 1 - bosqich – tayyorlov; bir yoshga qadar. 2 - bosqich – maktabgacha yosh davriga qadar bо‘lgan bosqich tilni dastlabki egallash bosqichi; uch yoshga qadar. 3 - bosqich – maktabgacha yosh bosqichi; yetti yoshga qadar. 4 - bosqich – maktab bosqichi. Bizningcha, bolalar nutqiy rivojlanishining qonuniyatlarini bilish nutq nuqsonlarini tо‘g‘ri tashxis etish uchun muhimdir. “Uch yoshli bolaning tovushlar talaffuzidagi kamchiliklarini bartaraf etish uchun logopedga yо‘llash kerak emas, chunki normal nutqiy rivojlanishda ham bu yoshda bolaning ayrim tovushlarni xato talaffuz qilishi odatiy hol” hisoblanadi. Ontogenez jarayonida bolalar nutqi rivojlanishining qonuniyatlarini bilish bolalar bilan korreksion tarbiyaviy ishlarning barchasini tо‘g‘ri tashkil etish uchun о‘ta muhimdir. Nutqning rivojlanish jarayoni hali tugalanmagan yoshda (2 yoshu 6 oydan – 5 yoshgacha) mutaxassis bola nutqining qaysi jihatlari shakllanganligini va nimalar endi rivojlanayotganligini, qaysi holatlar yaqin vaqt davomida umuman kuzatilmasligining aniq chegarasini belgilab olishi kerak. Kichik yoshdagi bolaning nutqiy faoliyatini bunday tahlil qilish va baholashni bolalar nutqining normal bolalar nutqniig shakllanishi, rivojlanishi haqidagi aniq ma’lumotlarga ega bо‘lmay turib amalga oshirib bо‘lmaydi. Nutqning rivojlanishni lingvistik jihatdan chiziqli shaklda quyidagicha tasvirlash mumkin: qiyqiriqlar – gugulash, bо‘g‘inlarni talaffuz qilish, sо‘zlarni talaffuz qilish, sо‘z birikmalari, gap, bog‘langan nutq. YA’ni: • qiyqiriqlar о‘z о‘zidan yuz beradi- tug‘ilgandan 2 oylikka qadar; • gugulash о‘z о‘zidan yuz bermaydi, uning namoyon bо‘lishi bolaning kattalar bilan muloqoti bilan bog‘liqdir (2 oydan 5 – 7 oygacha); • bо‘g‘inlarni talaffuz qilish uning davomiyligi 16 – 20 haftalikdan 30 haftallika qadar (4 – 7,5 oylik); • sо‘zlarni talaffuz qilish – sо‘zlardan foydalanish bо‘g‘inlarni talaffuz qilish bilan hamkorlikda davom etadi (11,12 oylik); • sо‘z birikmalarining talaffuz qilinishi ikki va uch bо‘g‘inli sо‘zlarni о‘zlashtirib olgach yuz beradi (1 yoshu 7 oylikdan 1 yoshu 9 oyllikka qadar); • gaplarni qо‘llash kо‘rgazmali ayni vaziyat sharoitida (2 yoshdan, 2 yoshu 6 oylikkacha) – qayerda? qayerga? 3 yoshdan – nimaga? qachon? savollarini bera boshlaydi; • bog‘langan nutq -2 yoshdan boshlab qisqa hikoyalarni hikoya qilish, she’rlar, ashulalar yodlash orqali namoyon bо‘ladi, asta – sekinlik bilan rasmlar asosida mustaqil ravishda hikoyalar tuzishga о‘tiladi, 4 yoshdan boshlab о‘yinchoqlar tasvirlanadi, 5 yoshdan kontekst nutq elementlarini egallaydi. 5 yoshdagi bolalar nutqining tuzilish komponentlariga chuqurroq tо‘xtalib о‘tamiz: 1. Nutqni tushunish. О‘zlariga qaratilgan nutqning ma’nosini tushunadilar, atrofdagilar nutqini e’tibor bilan tinglay oladilar. 2. Lug‘at boyligi. Hajmi 3000 gacha bо‘lgan sо‘z umulashtiruvchi tushunchalar (idish – tovoqlar, qiyim, mebel kabi) hosil bо‘ladi. Sifatni predmetlarning belgilari va sifatini kо‘p qо‘llaydilar: bola nutqida otlashgan sifatlar hosil bо‘ladi. 3. Nutqning grammatik tuzilishi. 1. Ot va sifatlarni son va kelishik qо‘shimchalari jihatdan turlaydilar, ot va sonlarni moslay oladilar, fe’l turkumiga oid sо‘zlarni shaxs-sonda tuslay oladilar. 2. Sodda keng tarqalgan gaplar, murakkab bog‘liqlikdagi 10 ta sо‘zdan iborat bо‘lgan gaplarni qо‘llay oladilar. Nutqning rivojlanishni lingvistik jihatdan chiziqli shaklda quyidagicha tasvirlash mumkin: qiyqiriqlar – gugulash, bо‘g‘inlarni talaffuz qilish, sо‘zlarni talaffuz qilish, sо‘z birikmalari, gap, bog‘langan nutq. YA’ni: • qiyqiriqlar о‘z о‘zidan yuz beradi- tug‘ilgandan 2 oylikka qadar; • gugulash о‘z о‘zidan yuz bermaydi, uning namoyon bо‘lishi bolaning kattalar bilan muloqoti bilan bog‘liqdir (2 oydan 5 – 7 oygacha); • bо‘g‘inlarni talaffuz qilish uning davomiyligi 16 – 20 haftalikdan 30 haftallika qadar (4 – 7,5 oylik); • sо‘zlarni talaffuz qilish – sо‘zlardan foydalanish bо‘g‘inlarni talaffuz qilish bilan hamkorlikda davom etadi (11,12 oylik); • sо‘z birikmalarining talaffuz qilinishi ikki va uch bо‘g‘inli sо‘zlarni о‘zlashtirib olgach yuz beradi (1 yoshu 7 oylikdan 1 yoshu 9 oyllikka qadar); • gaplarni qо‘llash kо‘rgazmali ayni vaziyat sharoitida (2 yoshdan, 2 yoshu 6 oylikkacha) – qayerda? qayerga? 3 yoshdan – nimaga? qachon? savollarini bera boshlaydi; • bog‘langan nutq -2 yoshdan boshlab qisqa hikoyalarni hikoya qilish, she’rlar, ashulalar yodlash orqali namoyon bо‘ladi, asta – sekinlik bilan rasmlar asosida mustaqil ravishda hikoyalar tuzishga о‘tiladi, 4 yoshdan boshlab о‘yinchoqlar tasvirlanadi, 5 yoshdan kontekst nutq elementlarini egallaydi. 5 yoshdagi bolalar nutqining tuzilish komponentlariga chuqurroq tо‘xtalib о‘tamiz: 1. Nutqni tushunish. О‘zlariga qaratilgan nutqning ma’nosini tushunadilar, atrofdagilar nutqini e’tibor bilan tinglay oladilar. 2. Lug‘at boyligi. Hajmi 3000 gacha bо‘lgan sо‘z umulashtiruvchi tushunchalar (idish – tovoqlar, qiyim, mebel kabi) hosil bо‘ladi. Sifatni predmetlarning belgilari va sifatini kо‘p qо‘llaydilar: bola nutqida otlashgan sifatlar hosil bо‘ladi. 3. Nutqning grammatik tuzilishi. 1. Ot va sifatlarni son va kelishik qо‘shimchalari jihatdan turlaydilar, ot va sonlarni moslay oladilar, fe’l turkumiga oid sо‘zlarni shaxs-sonda tuslay oladilar. 2. Sodda keng tarqalgan gaplar, murakkab bog‘liqlikdagi 10 ta sо‘zdan iborat bо‘lgan gaplarni qо‘llay oladilar. 4. Tovushlar talaffuzi. Tovushlarni о‘zlashtirish jarayoni tugallanadi, nutq, umuman olganda, sof va aniq bо‘ladi, sо‘zlarni tovushlar bilan tо‘ldirish, boyitish, qofiya topishga qiziqish ortadi. 5. Fonematik idrok. Fonematik eshituv yetarli darajada yaxshi rivojlanadi: sim – shim, tor – tur kabi sо‘z ma’nolarini ajrata oladi; topshirilgan tovushni sо‘zda mavjud yoki yо‘qligini aniqlay oladilar; sо‘zdagi oxirgi va birinchi tovushni ajratib beradilar, ma’lum tovushga sо‘z topa oladilar; nutqning tempi, tembri va ovoz balandligini farqlaydilar. Lekin sо‘zni yuqori darajada analiz va sintez qila olmaydilar. Chunki bu jarayon maxsus о‘qitishsiz rivojlanmaydi. 6. Bog‘langan nutq. Tanish ertak yoki о‘qib berilgan qisqa matnni gapirib bera oladilar, yod olingan she’rlarni ifodali о‘qiydilar; rasm va syujetli rasmlar asosida hikoya tuza oladilar; kо‘rgan va eshitganlari haqida tо‘liq hikoya qilib bera oladilar; bahslashadilar, mulohaza yuritadilar, о‘z fikrlarini himoya qiladilar, dо‘stlarini ishontiradilar. Shartli etalonning asosiy vazifalari – tekshirish natijasida aniqlangan nutq holatini normadagi shartli etalon ma’lumotlari bilan solishtirish natijasida bolaning nutqiy kamchiligi fazasini belgilash va unda til komponentlarining shakllanganlik darajasini baholash imkoniyati yaratiladi. A.N.Gvozdev о‘z ishlarida bolalar nutqida grammatikaning shakllanishida quyidagi davrlarni farqlaydi: Birinchi davr – amorf, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan tashkil topuvchi gaplar davri (1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 10 oylikkacha). Bu davr 2 bosqichni о‘z ichiga oladi: 1-bosqich – bir sо‘zli gaplar. 2-bosqich bir nechta sо‘z о‘zaklardan iborat gaplar. Birinchi davrning 1-bosqichida (1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 8 oylikkacha) bola faqat alohida sо‘zlarnigina gap shaklida qо‘llaydi (bir sо‘zli gaplar). Bu davrlarda bola faqatgina о‘zining xohish-istaklari, ehtiyoj va kechinmalarini bildiradigan, unchalik kо‘p bо‘lmagan sо‘zlarnigina qо‘llaydi. Shu bilan birga, о‘z fikrini aniqlash maqsadida kо‘pincha bola jestlar, intonatsiyalardan foydalanadi. Bola qо‘llaydigan birinchi sо‘z dastlab ma’lum grammatik shaklga ega bо‘lmaydi, 4. Tovushlar talaffuzi. Tovushlarni о‘zlashtirish jarayoni tugallanadi, nutq, umuman olganda, sof va aniq bо‘ladi, sо‘zlarni tovushlar bilan tо‘ldirish, boyitish, qofiya topishga qiziqish ortadi. 5. Fonematik idrok. Fonematik eshituv yetarli darajada yaxshi rivojlanadi: sim – shim, tor – tur kabi sо‘z ma’nolarini ajrata oladi; topshirilgan tovushni sо‘zda mavjud yoki yо‘qligini aniqlay oladilar; sо‘zdagi oxirgi va birinchi tovushni ajratib beradilar, ma’lum tovushga sо‘z topa oladilar; nutqning tempi, tembri va ovoz balandligini farqlaydilar. Lekin sо‘zni yuqori darajada analiz va sintez qila olmaydilar. Chunki bu jarayon maxsus о‘qitishsiz rivojlanmaydi. 6. Bog‘langan nutq. Tanish ertak yoki о‘qib berilgan qisqa matnni gapirib bera oladilar, yod olingan she’rlarni ifodali о‘qiydilar; rasm va syujetli rasmlar asosida hikoya tuza oladilar; kо‘rgan va eshitganlari haqida tо‘liq hikoya qilib bera oladilar; bahslashadilar, mulohaza yuritadilar, о‘z fikrlarini himoya qiladilar, dо‘stlarini ishontiradilar. Shartli etalonning asosiy vazifalari – tekshirish natijasida aniqlangan nutq holatini normadagi shartli etalon ma’lumotlari bilan solishtirish natijasida bolaning nutqiy kamchiligi fazasini belgilash va unda til komponentlarining shakllanganlik darajasini baholash imkoniyati yaratiladi. A.N.Gvozdev о‘z ishlarida bolalar nutqida grammatikaning shakllanishida quyidagi davrlarni farqlaydi: Birinchi davr – amorf, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan tashkil topuvchi gaplar davri (1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 10 oylikkacha). Bu davr 2 bosqichni о‘z ichiga oladi: 1-bosqich – bir sо‘zli gaplar. 2-bosqich bir nechta sо‘z о‘zaklardan iborat gaplar. Birinchi davrning 1-bosqichida (1 yoshu 3 oylikdan – 1 yoshu 8 oylikkacha) bola faqat alohida sо‘zlarnigina gap shaklida qо‘llaydi (bir sо‘zli gaplar). Bu davrlarda bola faqatgina о‘zining xohish-istaklari, ehtiyoj va kechinmalarini bildiradigan, unchalik kо‘p bо‘lmagan sо‘zlarnigina qо‘llaydi. Shu bilan birga, о‘z fikrini aniqlash maqsadida kо‘pincha bola jestlar, intonatsiyalardan foydalanadi. Bola qо‘llaydigan birinchi sо‘z dastlab ma’lum grammatik shaklga ega bо‘lmaydi, chunki u sо‘z-о‘zakka teng bо‘ladi. Ular turli gaplarda bir xil tovushda, о‘zgarishsiz qо‘llaniladi. Bu yoshdagi bolalar lug‘atining asosiy qismini shaxslarning nomi, predmetlarni bildiruvchi otlar (bi-bi, mu, myau) dan iborat bо‘ladi. Birinchi davrning 2-bosqichida (1 yoshu 8 oylikdan – 1 yoshu 10 oylikkacha) gaplar bir nechta sо‘z-о‘zaklardan iborat bо‘ladi. Bu bosqichda bola avval 2 sо‘zni, keyin 3 ta sо‘zni biriktirib jumla hosil qiladi, biroq sо‘zlar orasida grammatik bog‘liqlik bо‘lmaydi. Bola sо‘zlarni gapda faqat intonatsiyalar bilan bog‘lab biriktiradi. Bunday sо‘z gaplar bir xil, о‘zgarishsiz о‘zak shaklida qо‘llaniladi. Otlar bosh kelishik birlikda qо‘llaniladi. Fe’llar noaniq shaklda yoki II shaxs birlikda buyruq maylida qо‘llaniladi (ber, ol, tashla). Bu bosqichdagi bolalar nutqidagi gaplarni tahlil qilish shuni kо‘rsatadiki, bolalar atrofdagilar nutqidan faqat umumiy mazmunni, sо‘zning umumiy ma’nosini, uning leksik asosinigina ilib olishadi. Tilning rasmiy vositasi farqlanmasdan, idrok doirasidan chetda qoladi. Demak, turli sо‘z shakllarini (uy, uyda, uydan) idrok etishda bola faqatgina bu sо‘zlarning umumiy qismini (uy) idrok etadi. Sо‘z-о‘zaklarni biriktirishda hali о‘z oldiga zarur grammatik shaklni tanlash vazifasini qо‘ya olmaydi hamda bir xil sо‘z shaklini turli gaplarda qо‘llaydi. Demak, muayyan davrda bolalarda bir sо‘zli gap, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan iborat gap davrlarida nutqni tushunish turli darajada (eng past daraja, yani bola unga qaratilgan oddiy buyruqlarni qiyinchilik bilan tushunishdan, to bazi grammatik shakllar mazmunini tushunish, masalan, otlarning birlik va kо‘plik shaklini ajrata olishgacha) bо‘lishi mumkin. Biroq ba’zi nutqi yо‘q bolalar ikki predmetning fazoviy munosabatini ifodalovchi oddiy ot kо‘makchilar (masalan, qutining ustida, qutining ichida, qutining tagida) mazmunini tushuna oladilar. Ikkinchi davr – gapni grammatik tuzilishini о‘zlashtirish davri (1 yoshu 10 oylikda – 3 yoshgacha). Bu davr 3 bosqichdan iborat: 1-bosqich – birinchi gaplarni shakllantirish bosqichi (1 yoshu 10 oylikdan – 2 yoshu 1 oylikkacha). chunki u sо‘z-о‘zakka teng bо‘ladi. Ular turli gaplarda bir xil tovushda, о‘zgarishsiz qо‘llaniladi. Bu yoshdagi bolalar lug‘atining asosiy qismini shaxslarning nomi, predmetlarni bildiruvchi otlar (bi-bi, mu, myau) dan iborat bо‘ladi. Birinchi davrning 2-bosqichida (1 yoshu 8 oylikdan – 1 yoshu 10 oylikkacha) gaplar bir nechta sо‘z-о‘zaklardan iborat bо‘ladi. Bu bosqichda bola avval 2 sо‘zni, keyin 3 ta sо‘zni biriktirib jumla hosil qiladi, biroq sо‘zlar orasida grammatik bog‘liqlik bо‘lmaydi. Bola sо‘zlarni gapda faqat intonatsiyalar bilan bog‘lab biriktiradi. Bunday sо‘z gaplar bir xil, о‘zgarishsiz о‘zak shaklida qо‘llaniladi. Otlar bosh kelishik birlikda qо‘llaniladi. Fe’llar noaniq shaklda yoki II shaxs birlikda buyruq maylida qо‘llaniladi (ber, ol, tashla). Bu bosqichdagi bolalar nutqidagi gaplarni tahlil qilish shuni kо‘rsatadiki, bolalar atrofdagilar nutqidan faqat umumiy mazmunni, sо‘zning umumiy ma’nosini, uning leksik asosinigina ilib olishadi. Tilning rasmiy vositasi farqlanmasdan, idrok doirasidan chetda qoladi. Demak, turli sо‘z shakllarini (uy, uyda, uydan) idrok etishda bola faqatgina bu sо‘zlarning umumiy qismini (uy) idrok etadi. Sо‘z-о‘zaklarni biriktirishda hali о‘z oldiga zarur grammatik shaklni tanlash vazifasini qо‘ya olmaydi hamda bir xil sо‘z shaklini turli gaplarda qо‘llaydi. Demak, muayyan davrda bolalarda bir sо‘zli gap, ya’ni sо‘z-о‘zaklardan iborat gap davrlarida nutqni tushunish turli darajada (eng past daraja, yani bola unga qaratilgan oddiy buyruqlarni qiyinchilik bilan tushunishdan, to bazi grammatik shakllar mazmunini tushunish, masalan, otlarning birlik va kо‘plik shaklini ajrata olishgacha) bо‘lishi mumkin. Biroq ba’zi nutqi yо‘q bolalar ikki predmetning fazoviy munosabatini ifodalovchi oddiy ot kо‘makchilar (masalan, qutining ustida, qutining ichida, qutining tagida) mazmunini tushuna oladilar. Ikkinchi davr – gapni grammatik tuzilishini о‘zlashtirish davri (1 yoshu 10 oylikda – 3 yoshgacha). Bu davr 3 bosqichdan iborat: 1-bosqich – birinchi gaplarni shakllantirish bosqichi (1 yoshu 10 oylikdan – 2 yoshu 1 oylikkacha). 2-bosqich – sо‘zlarning sintaktik bog‘liqligini aks ettirishda tilning grammatik (turlanishi va tuslanishida о‘zgarishi) tizimini qо‘llashga harakat qilish (2 yoshu 1 oylikdan – 2 yoshu 6 oylikkacha). 3-bosqich – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi yordamchi sо‘zlarning о‘zlashtirilishi (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha). Ikkinchi davrning 1-bosqichi dastlabki sо‘zlarining shakllanishi, paydo bо‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda nutqning grammatik qurilishi takomillashib, bolalar analogiya asosida sо‘zlarni gaplarda turli bog‘lanishlar asosida bog‘laydilar. Bu bosqichda bolalar avvalgi bosqichdan farqli о‘laroq, sо‘zlarni о‘zgartirmagan holda, gaplarda birdek qо‘llamasdan, balki bir xil sо‘zni turli shakllarda ifodalay boshlaydilar. Bu davrda bolalar nutqida daslabki otlarning grammatik shakllari quyidagicha ifodaga ega bо‘ladi: bosh kelishikdagi birlik va kо‘plik shakli, tushum kelishigidagi -ni qо‘shimchali sо‘zlar shakli, о‘rin-payt kelishigidagi -da qо‘shimchali sо‘zlar, jо‘nalish kelishigidagi -ga qо‘shimchali sо‘zlar. Fe’lning dastlabki grammatik shakllari quyidagilar: buyruq maylidagi fe’llarning II shaxs birligi (bor, ber, ol); hozirgi zamonning III shaxs birligidagi sо‘zlar (о‘tiribdi, uxlayapti), о‘timli va о‘timsiz fe’llar. Ikkinchi yoshga kelib, bolalar nutqida predmet belgisini bildiruvchi sо‘zlar, ya’ni sifatlar paydo bо‘ladi. Ular kо‘pincha, ot bilan moslashmagan bosh kelishik shaklida namoyon bо‘ladi. Shu tariqa bola nutqida sо‘zlar о‘rtasidagi birinchi grammatik munosabatlar paydo bо‘la boshlaydi: bosh kelishik birlikdagi fe’lning ot bilan moslashuvi (bola uxlayapti) shakllana boshlaydi. Bu bosqichda gap tuzilishi 3-4 sо‘zgacha kengayadi. (Aziza qо‘g‘irchoq о‘ynayapti). Ikkinchi davrning 2-bosqichi – bu sо‘zlarning о‘zaro aloqasini aks ettirish uchun grammatik tizimdan foydalanish bosqichi (2 yoshu 1 oylikdan, 2 yoshu 6 oylikkacha) hisoblanadi. Bu bosqichda bolalar nutqiga xos xususiyat - turli sо‘z shakllarini birxillashtirishga harakat qilish hisoblanadi. Boshida ularning nutqida о‘zak va qо‘shimchalarni bir ma’noli bog‘lash kuzatilib, unda turli tovush almashishlarining yо‘qligi, unlilarning qо‘shilishi aks etadi. Shu tariqa, boshlang‘ich bosqichda bola 2-bosqich – sо‘zlarning sintaktik bog‘liqligini aks ettirishda tilning grammatik (turlanishi va tuslanishida о‘zgarishi) tizimini qо‘llashga harakat qilish (2 yoshu 1 oylikdan – 2 yoshu 6 oylikkacha). 3-bosqich – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi yordamchi sо‘zlarning о‘zlashtirilishi (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha). Ikkinchi davrning 1-bosqichi dastlabki sо‘zlarining shakllanishi, paydo bо‘lishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda nutqning grammatik qurilishi takomillashib, bolalar analogiya asosida sо‘zlarni gaplarda turli bog‘lanishlar asosida bog‘laydilar. Bu bosqichda bolalar avvalgi bosqichdan farqli о‘laroq, sо‘zlarni о‘zgartirmagan holda, gaplarda birdek qо‘llamasdan, balki bir xil sо‘zni turli shakllarda ifodalay boshlaydilar. Bu davrda bolalar nutqida daslabki otlarning grammatik shakllari quyidagicha ifodaga ega bо‘ladi: bosh kelishikdagi birlik va kо‘plik shakli, tushum kelishigidagi -ni qо‘shimchali sо‘zlar shakli, о‘rin-payt kelishigidagi -da qо‘shimchali sо‘zlar, jо‘nalish kelishigidagi -ga qо‘shimchali sо‘zlar. Fe’lning dastlabki grammatik shakllari quyidagilar: buyruq maylidagi fe’llarning II shaxs birligi (bor, ber, ol); hozirgi zamonning III shaxs birligidagi sо‘zlar (о‘tiribdi, uxlayapti), о‘timli va о‘timsiz fe’llar. Ikkinchi yoshga kelib, bolalar nutqida predmet belgisini bildiruvchi sо‘zlar, ya’ni sifatlar paydo bо‘ladi. Ular kо‘pincha, ot bilan moslashmagan bosh kelishik shaklida namoyon bо‘ladi. Shu tariqa bola nutqida sо‘zlar о‘rtasidagi birinchi grammatik munosabatlar paydo bо‘la boshlaydi: bosh kelishik birlikdagi fe’lning ot bilan moslashuvi (bola uxlayapti) shakllana boshlaydi. Bu bosqichda gap tuzilishi 3-4 sо‘zgacha kengayadi. (Aziza qо‘g‘irchoq о‘ynayapti). Ikkinchi davrning 2-bosqichi – bu sо‘zlarning о‘zaro aloqasini aks ettirish uchun grammatik tizimdan foydalanish bosqichi (2 yoshu 1 oylikdan, 2 yoshu 6 oylikkacha) hisoblanadi. Bu bosqichda bolalar nutqiga xos xususiyat - turli sо‘z shakllarini birxillashtirishga harakat qilish hisoblanadi. Boshida ularning nutqida о‘zak va qо‘shimchalarni bir ma’noli bog‘lash kuzatilib, unda turli tovush almashishlarining yо‘qligi, unlilarning qо‘shilishi aks etadi. Shu tariqa, boshlang‘ich bosqichda bola ancha umumiy, ancha mahsuldor shakl о‘zgartirish qonunlarini egallaydi (E.Kosermu, S.N.Seytlin tizimi bо‘yicha ), keyinchalik umumiy qonunlardan mustasno xususiy qonunlarni о‘zlashtiradi, til tizimi ichida differensiya sodir bо‘ladi. Bu bosqichda bolalar nutqida hali juda kо‘p grammatik noaniqliklar kuzatiladi. Ba’zi qо‘shimchalar boshqalari bilan anologik tarzda almashtiriladi, ammo bitta grammatik mazmun doirasida bо‘ladi. Otga xos kelishik kategoriyasi о‘rtasida kelishik qо‘shimchalarining almashtirilib qо‘llanilishi kuchayadi. Bola nutqida fe’llarning birlik va kо‘plik shakllari, mayllarini farqlash kuzatiladi, shaxs- son, hozirgi va kelasi zamon shakllari о‘zlashtiriladi, ammo о‘tgan zamon shakllarining almashtirilishi kuzatiladi. Sifatlarda sо‘z о‘zgartirish hali о‘zlashtirilmagan, bolalar nutqida ham tо‘g‘ri, ham notо‘g‘ri anologik tarzda otning sifatga moslashuvi kuzatiladi. Sifatlar kо‘plikda faqat bosh kelishikda tо‘g‘ri qо‘llanadi. Kо‘pincha, sifatlar otlardan keyin qо‘llanadi. Shaxs olmoshlari о‘zlashtirib bо‘lingan, bu bosqichda bolalarning og‘zaki nutqida ba’zi semantik tushunchalar paydo bо‘ladi: ustida, yonida, ichida, atrofida kabi, ammo ularni qо‘llash har doim til meyorlariga mos kelmaydi, qо‘shimchalarni almashtirish kuzatiladi. Bu davrda gap tuzilishining murakkablashuvi va kengayishi ham kuzatilib, 5 tadan – 8 ta sо‘zgacha, avval bog‘lovchisiz murakkab gaplar, keyin bog‘lovchili murakkab gaplar paydo bо‘ladi. Ikkinchi davrning 3-bosqichi – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi sо‘zlarni о‘zlashtirish bosqichidir (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha). Meyordagi nutq rivojlanishining asosiy xususiyati shundaki, qо‘shimchalarning о‘zlashtirilishi faqat tilning funksional grammatik elementlarini – grammatik shakllarni о‘zlashtirgandan keyin sodir bо‘ladi. Nutq rivojlanishining boshlang‘ich bosqichida bolalar nutqida qо‘shimchalar bо‘lmaydi (stolda-stol). Bu bosqich davomiy emas. Grammatik shakllarni farqlash va qо‘llashga о‘rgangandan keyin bola о‘z nutqiy konstruksiyalariga uchinchi element qо‘shimchalarni kiritadi, leksik- grammatik mazmunni qо‘shimcha kо‘nikmalar yoki anologiya yordamida aks ettiradi. Bu bosqichda bola ayrim qо‘shimcha va kо‘pgina bog‘lovchilarni tо‘g‘ri qо‘llaydi, ammo ularni qо‘llashda agrammatizmlar kuzatiladi. Bu bosqichda sо‘z о‘zgartirishning ancha xususiy qonunlari, shuningdek, otlarning morfologik tizimini farqlashni о‘zlashtirish davom ancha umumiy, ancha mahsuldor shakl о‘zgartirish qonunlarini egallaydi (E.Kosermu, S.N.Seytlin tizimi bо‘yicha ), keyinchalik umumiy qonunlardan mustasno xususiy qonunlarni о‘zlashtiradi, til tizimi ichida differensiya sodir bо‘ladi. Bu bosqichda bolalar nutqida hali juda kо‘p grammatik noaniqliklar kuzatiladi. Ba’zi qо‘shimchalar boshqalari bilan anologik tarzda almashtiriladi, ammo bitta grammatik mazmun doirasida bо‘ladi. Otga xos kelishik kategoriyasi о‘rtasida kelishik qо‘shimchalarining almashtirilib qо‘llanilishi kuchayadi. Bola nutqida fe’llarning birlik va kо‘plik shakllari, mayllarini farqlash kuzatiladi, shaxs- son, hozirgi va kelasi zamon shakllari о‘zlashtiriladi, ammo о‘tgan zamon shakllarining almashtirilishi kuzatiladi. Sifatlarda sо‘z о‘zgartirish hali о‘zlashtirilmagan, bolalar nutqida ham tо‘g‘ri, ham notо‘g‘ri anologik tarzda otning sifatga moslashuvi kuzatiladi. Sifatlar kо‘plikda faqat bosh kelishikda tо‘g‘ri qо‘llanadi. Kо‘pincha, sifatlar otlardan keyin qо‘llanadi. Shaxs olmoshlari о‘zlashtirib bо‘lingan, bu bosqichda bolalarning og‘zaki nutqida ba’zi semantik tushunchalar paydo bо‘ladi: ustida, yonida, ichida, atrofida kabi, ammo ularni qо‘llash har doim til meyorlariga mos kelmaydi, qо‘shimchalarni almashtirish kuzatiladi. Bu davrda gap tuzilishining murakkablashuvi va kengayishi ham kuzatilib, 5 tadan – 8 ta sо‘zgacha, avval bog‘lovchisiz murakkab gaplar, keyin bog‘lovchili murakkab gaplar paydo bо‘ladi. Ikkinchi davrning 3-bosqichi – sintaktik munosabatlarni aks ettiruvchi sо‘zlarni о‘zlashtirish bosqichidir (2 yoshu 6 oylikdan – 3 yoshgacha). Meyordagi nutq rivojlanishining asosiy xususiyati shundaki, qо‘shimchalarning о‘zlashtirilishi faqat tilning funksional grammatik elementlarini – grammatik shakllarni о‘zlashtirgandan keyin sodir bо‘ladi. Nutq rivojlanishining boshlang‘ich bosqichida bolalar nutqida qо‘shimchalar bо‘lmaydi (stolda-stol). Bu bosqich davomiy emas. Grammatik shakllarni farqlash va qо‘llashga о‘rgangandan keyin bola о‘z nutqiy konstruksiyalariga uchinchi element qо‘shimchalarni kiritadi, leksik- grammatik mazmunni qо‘shimcha kо‘nikmalar yoki anologiya yordamida aks ettiradi. Bu bosqichda bola ayrim qо‘shimcha va kо‘pgina bog‘lovchilarni tо‘g‘ri qо‘llaydi, ammo ularni qо‘llashda agrammatizmlar kuzatiladi. Bu bosqichda sо‘z о‘zgartirishning ancha xususiy qonunlari, shuningdek, otlarning morfologik tizimini farqlashni о‘zlashtirish davom etadi hamda otlarning sifatga kelishik qо‘shimchalarida moslashuvi mustahkamlanadi. Bolalar nutqida murakkab tuzilgan gaplarning rivojlanishi davom etadi, ular tomondan kо‘pgina yordamchi sо‘zlar, kо‘pgina grammatik shakllar о‘zlashtiriladi. Ammo tilning morfologik tizimi hali tо‘liq о‘zlashtirilmagan bо‘ladi. Uchinchi bosqich – morfologik tizimni о‘zlashtirish bosqichi (3 yoshdan – 7 yoshgacha). Bu davrda bola grammatik shakllarni turlab va tuslab tizimlashtiradi, kо‘pgina birlik shakllarni о‘zlashtiradi. Bu davrda morfologik elementlarni erkin anologik tarzda qо‘llash sezilarli qisqaradi, bola nafaqat grammatikaning umumiy qoidalarini о‘zlashtiradi, balki ancha xususiy qoidalar, “filtrlash” tizimini, umumiy qoidalarni qо‘llashni ham о‘rganadi. Nutqning tо‘liq va meyoriy rivojlanishida bola uch yoshidayoq predmetlar, oddiy hodisalar haqida sodda fikr-mulohazalar bayon eta boshlaydi. Bunda u bir sо‘zli gaplar bilan birga bir necha sо‘zdan iborat gaplardan foydalanadi . Nutq shakllanishining erta bosqichlarida bola nutqining yetarli darajada ongli va ixtiyoriy emasligi nutq aktida о‘ng yarimsharning faol ishtiroki bilan bog‘liq. Nutq vositalarini ongli va ixtiyoriy qо‘llashning shakllanishi esa nutq funksiyasi bо‘yicha dominant bо‘lgan miyaning chap yarimshari tuzilmalariga bog‘liq. Bu bosqichda bolalarda fonemalarning tо‘g‘ri talaffuzi shakllanadi, dastlabki grammatik shakllar о‘zlashtiriladi. Bola hayoti uchinchi yilining oxiriga kelib esa uning nutqida kо‘p sо‘zli jumlalar, gapning turli kо‘rinishlari, gap tarkibida teng bog‘lovchilar va olmoshlar paydo bо‘ladi. Bu esa, о‘z navbatida, bu davrda bolalarning ona tilining nutq-harakat algoritmlarini egallanganligidan dalolat beradi. Uch yoshda funksional nutqiy tizim asoslarining shakllanishi о‘z yakuniga etadi, biroq bola hayotining tо‘rtinchi va beshinchi yillarida uning mukammallashuvi davom etadi . Bolalar nutqidagi dastlabki sо‘z birikmalarining о‘ziga xos xarakterdaligi ularni atrofdagilar nutqidan oldinganligi yoki bola sо‘z ijodining natijasi ekanligi bilan ifodalanadi. Bola tomonidan dastlabki sо‘z kombinatsiyalarida qо‘llanadigan sо‘zlar atrofdagilar nutqidan qay holatda olingan bо‘lsa, xuddi shu kо‘rinishda, о‘z jumlasining tuzilishi bilan bog‘liq kerakli grammatik shaklga moslashsiz qо‘llaniladi. etadi hamda otlarning sifatga kelishik qо‘shimchalarida moslashuvi mustahkamlanadi. Bolalar nutqida murakkab tuzilgan gaplarning rivojlanishi davom etadi, ular tomondan kо‘pgina yordamchi sо‘zlar, kо‘pgina grammatik shakllar о‘zlashtiriladi. Ammo tilning morfologik tizimi hali tо‘liq о‘zlashtirilmagan bо‘ladi. Uchinchi bosqich – morfologik tizimni о‘zlashtirish bosqichi (3 yoshdan – 7 yoshgacha). Bu davrda bola grammatik shakllarni turlab va tuslab tizimlashtiradi, kо‘pgina birlik shakllarni о‘zlashtiradi. Bu davrda morfologik elementlarni erkin anologik tarzda qо‘llash sezilarli qisqaradi, bola nafaqat grammatikaning umumiy qoidalarini о‘zlashtiradi, balki ancha xususiy qoidalar, “filtrlash” tizimini, umumiy qoidalarni qо‘llashni ham о‘rganadi. Nutqning tо‘liq va meyoriy rivojlanishida bola uch yoshidayoq predmetlar, oddiy hodisalar haqida sodda fikr-mulohazalar bayon eta boshlaydi. Bunda u bir sо‘zli gaplar bilan birga bir necha sо‘zdan iborat gaplardan foydalanadi . Nutq shakllanishining erta bosqichlarida bola nutqining yetarli darajada ongli va ixtiyoriy emasligi nutq aktida о‘ng yarimsharning faol ishtiroki bilan bog‘liq. Nutq vositalarini ongli va ixtiyoriy qо‘llashning shakllanishi esa nutq funksiyasi bо‘yicha dominant bо‘lgan miyaning chap yarimshari tuzilmalariga bog‘liq. Bu bosqichda bolalarda fonemalarning tо‘g‘ri talaffuzi shakllanadi, dastlabki grammatik shakllar о‘zlashtiriladi. Bola hayoti uchinchi yilining oxiriga kelib esa uning nutqida kо‘p sо‘zli jumlalar, gapning turli kо‘rinishlari, gap tarkibida teng bog‘lovchilar va olmoshlar paydo bо‘ladi. Bu esa, о‘z navbatida, bu davrda bolalarning ona tilining nutq-harakat algoritmlarini egallanganligidan dalolat beradi. Uch yoshda funksional nutqiy tizim asoslarining shakllanishi о‘z yakuniga etadi, biroq bola hayotining tо‘rtinchi va beshinchi yillarida uning mukammallashuvi davom etadi . Bolalar nutqidagi dastlabki sо‘z birikmalarining о‘ziga xos xarakterdaligi ularni atrofdagilar nutqidan oldinganligi yoki bola sо‘z ijodining natijasi ekanligi bilan ifodalanadi. Bola tomonidan dastlabki sо‘z kombinatsiyalarida qо‘llanadigan sо‘zlar atrofdagilar nutqidan qay holatda olingan bо‘lsa, xuddi shu kо‘rinishda, о‘z jumlasining tuzilishi bilan bog‘liq kerakli grammatik shaklga moslashsiz qо‘llaniladi. Rus tilida sо‘z о‘zgartirish turli kо‘rinishdagi fleksiyalar (о‘zak ichidagi о‘zgarish) bilan xarakterlanib, ularni otlarning va fellarning turli tipdagi turlanish va tuslanishlari kabi grammatik shakl о‘zgarishlarida tizimlashadi. Fleksiya (sinish, egilish, bukilish ma’nosida). Flektiv tillar oilasiga Hind-Yevropa tillari kiritiladi. Hind-Yevropa oilasiga rus, ingliz, nemis, fors-tojik, arab tillari ham kiritiladi. Bunday tillarda ichki va tashqi fleksiya mavjud bо‘lib, bu о‘zakning tarkibidagi tovush о‘zgartirilishi bilan sо‘z-semantikasi-ma’nosining о‘zgartirilishini ifodalaydi. Bunday tillarda undosh tovushlar asosiy vazifani bajaradi, ya’ni asos bо‘ladi, о‘zak ichidagi unli tovushlarni о‘zgartirish bilan sо‘z ma’nosi о‘zgartiriladi. Masalan: ruka (k-ch) ruchki, rukova; ingl. foot-feet; arab tilida k-t-b- kitob-kutb, maktab kabi. Fors-tojik dо‘xtar-birlik-dо‘xtoron kо‘plik. О‘zbek tili biriktiruvchi tillarning – sintetik tillar guruhiga mansub agglyutinativ til sanaladi. Bunday tillarda grammatik munosabatlar kо‘pincha, sо‘z formalari (affikslar) bilan ifodalanadi. Masalan: ish+chi+lar+i+miz+ga fay+la+suf+lar+ning. Shu sababli rus tilida fleksiylar deyilganda о‘zak tarkibidagi о‘zgartiruvchi vosita – shakl nazarda tutiladi. Biroq bunday (flektiv tillarning) tillarning ichida ham agglyutinatsiya, ya’ni qо‘shimcha olish xususiyatiga ega bо‘lganlari ham ajratiladi. Buni rus tilida ham kо‘rish mumkin. Bola tomonidan sо‘z grammatik shakllarining о‘zlashtirilish davomiyligi semantik funksiya hamda mazkur sо‘zni atrofdagilar nutqida qо‘llanilish intensivligi darajasi bilan belgilanadi. Malum vaqt davomida bola sо‘zning faqatgina bir, eng qulay va kо‘p qо‘llaniluvchi shaklini ishlatadi. Dastlab bolalar nutqida qaratqich, tushum kelishiklari о‘zlashtiriladi, darak maylidagi felning birlik va kо‘plik shakllari differensiatsiyalashadi, fellarni shaxs- sonda tuslash hamda hozirgi va о‘tgan zamon shakllarini о‘zaro ajrata olish kо‘nikmasi shakllanadi . Malumki, dastlabki sо‘zli kombinatsiyalar turli mano-mazmunni anglatuvchi “amorf- sо‘z-о‘zaklar” kо‘rinishida bо‘lishiga qaramay, bolalar grammatik Rus tilida sо‘z о‘zgartirish turli kо‘rinishdagi fleksiyalar (о‘zak ichidagi о‘zgarish) bilan xarakterlanib, ularni otlarning va fellarning turli tipdagi turlanish va tuslanishlari kabi grammatik shakl о‘zgarishlarida tizimlashadi. Fleksiya (sinish, egilish, bukilish ma’nosida). Flektiv tillar oilasiga Hind-Yevropa tillari kiritiladi. Hind-Yevropa oilasiga rus, ingliz, nemis, fors-tojik, arab tillari ham kiritiladi. Bunday tillarda ichki va tashqi fleksiya mavjud bо‘lib, bu о‘zakning tarkibidagi tovush о‘zgartirilishi bilan sо‘z-semantikasi-ma’nosining о‘zgartirilishini ifodalaydi. Bunday tillarda undosh tovushlar asosiy vazifani bajaradi, ya’ni asos bо‘ladi, о‘zak ichidagi unli tovushlarni о‘zgartirish bilan sо‘z ma’nosi о‘zgartiriladi. Masalan: ruka (k-ch) ruchki, rukova; ingl. foot-feet; arab tilida k-t-b- kitob-kutb, maktab kabi. Fors-tojik dо‘xtar-birlik-dо‘xtoron kо‘plik. О‘zbek tili biriktiruvchi tillarning – sintetik tillar guruhiga mansub agglyutinativ til sanaladi. Bunday tillarda grammatik munosabatlar kо‘pincha, sо‘z formalari (affikslar) bilan ifodalanadi. Masalan: ish+chi+lar+i+miz+ga fay+la+suf+lar+ning. Shu sababli rus tilida fleksiylar deyilganda о‘zak tarkibidagi о‘zgartiruvchi vosita – shakl nazarda tutiladi. Biroq bunday (flektiv tillarning) tillarning ichida ham agglyutinatsiya, ya’ni qо‘shimcha olish xususiyatiga ega bо‘lganlari ham ajratiladi. Buni rus tilida ham kо‘rish mumkin. Bola tomonidan sо‘z grammatik shakllarining о‘zlashtirilish davomiyligi semantik funksiya hamda mazkur sо‘zni atrofdagilar nutqida qо‘llanilish intensivligi darajasi bilan belgilanadi. Malum vaqt davomida bola sо‘zning faqatgina bir, eng qulay va kо‘p qо‘llaniluvchi shaklini ishlatadi. Dastlab bolalar nutqida qaratqich, tushum kelishiklari о‘zlashtiriladi, darak maylidagi felning birlik va kо‘plik shakllari differensiatsiyalashadi, fellarni shaxs- sonda tuslash hamda hozirgi va о‘tgan zamon shakllarini о‘zaro ajrata olish kо‘nikmasi shakllanadi . Malumki, dastlabki sо‘zli kombinatsiyalar turli mano-mazmunni anglatuvchi “amorf- sо‘z-о‘zaklar” kо‘rinishida bо‘lishiga qaramay, bolalar grammatik aloqalarni ifoda etish uchun formal til vositalaridan tо‘g‘ri foydalana olmaydilar. Bazida bola tomonidan jumla yoki gapda sо‘zning tо‘g‘ri grammatik shaklini qо‘llay olish nutqning grammatik qurilishni о‘zlashtirib olganlik belgisi hisoblanmasligini takidlab о‘tish joiz. Bola nutqida bir sо‘zning ikki-uch grammatik shaklining mavjudligi hamda bu shakllarni boshqa sо‘zlarda qо‘llay olish kо‘nikmasining shakllanganligi grammatik qurilish xususiyatlarini о‘zlashtirganlik belgisi bо‘lishi mumkin. Grammatik qurilishning rivojlanish bosqichilarining asosiy xususiyati bola sо‘zni atrofdagilar nutqidan qanday shaklda о‘zlashtirgan bо‘lsa, xuddi shu shaklda qо‘llashi, mazkur sо‘zni о‘z lug‘atidagi boshqa sо‘zlar bilan kombinatsiyalashida ifodalanadi. Bola о‘zlashtirgan sо‘zidan turli vaziyatlarni ifoda etishda foydalanadi. Nutq rivojlanishining mazkur bosqichida meyorda ham, kamchilikli nutqning rivojlanishida ham bо‘g‘in va sо‘zlarni eliziyasi, kо‘pgina artikulyatsion notо‘g‘ri talaffuz, sо‘zdagi tovushlarni tashlab ketish yoki almashtirish holatlari kuzatiladi . Bola hayotining 3,5-4 yiliga kelib, sо‘zning predmetga muvofiqligi yetarli darajada turg‘un xarakterga ega bо‘ladi, biroq uning takomillashuvi katta maktabgacha yoshda ham davom etadi. Leksikaning shakllanishi jarayonida sо‘z manosining aniqlashuvi ham amalga oshadi. Nutqning leksik-grammatik tomoni rivojlanishining dastlabki bosqichida sо‘z ma’nosi polisemantik, amorf (о‘zak) va noaniq xarakterga ega bо‘ladi. Bola lug‘atidagi sо‘z bir necha manoga ega bо‘lishi mumkin. Bir sо‘z predmetni ham, belgi-xususiyatni ham, predmet bilan amalga oshiriluvchi harakatni ham ifodalashi mumkin. Ba’zan 4 yoshgacha bolalar nutqida sо‘z о‘zgartirishda sо‘zlarning asosini bir xillashtirish kuzatiladi. Bu tо‘rt yoshdan keyin yо‘qolib, faqat fe’l asosidagi nutqiy buzilishlargina qoladi. Otlarning sifat bilan birgalikda qо‘llanishi, kelishiklarda turlanishi, fe’llarning boshqarilishi о‘zlashtiriladi. 5 yoshga kelib esa grammatik xatolar soni yanada ortadi, chunki bu davrda bola muloqot jarayonida murakkab gaplardan kо‘proq foydalana boshlaydi. Gaplarning sifati sezilarli darajada о‘zgaradi, murakkab gap tarkibiga kiruvchi sodda gaplar ancha yoyiq, aloqalarni ifoda etish uchun formal til vositalaridan tо‘g‘ri foydalana olmaydilar. Bazida bola tomonidan jumla yoki gapda sо‘zning tо‘g‘ri grammatik shaklini qо‘llay olish nutqning grammatik qurilishni о‘zlashtirib olganlik belgisi hisoblanmasligini takidlab о‘tish joiz. Bola nutqida bir sо‘zning ikki-uch grammatik shaklining mavjudligi hamda bu shakllarni boshqa sо‘zlarda qо‘llay olish kо‘nikmasining shakllanganligi grammatik qurilish xususiyatlarini о‘zlashtirganlik belgisi bо‘lishi mumkin. Grammatik qurilishning rivojlanish bosqichilarining asosiy xususiyati bola sо‘zni atrofdagilar nutqidan qanday shaklda о‘zlashtirgan bо‘lsa, xuddi shu shaklda qо‘llashi, mazkur sо‘zni о‘z lug‘atidagi boshqa sо‘zlar bilan kombinatsiyalashida ifodalanadi. Bola о‘zlashtirgan sо‘zidan turli vaziyatlarni ifoda etishda foydalanadi. Nutq rivojlanishining mazkur bosqichida meyorda ham, kamchilikli nutqning rivojlanishida ham bо‘g‘in va sо‘zlarni eliziyasi, kо‘pgina artikulyatsion notо‘g‘ri talaffuz, sо‘zdagi tovushlarni tashlab ketish yoki almashtirish holatlari kuzatiladi . Bola hayotining 3,5-4 yiliga kelib, sо‘zning predmetga muvofiqligi yetarli darajada turg‘un xarakterga ega bо‘ladi, biroq uning takomillashuvi katta maktabgacha yoshda ham davom etadi. Leksikaning shakllanishi jarayonida sо‘z manosining aniqlashuvi ham amalga oshadi. Nutqning leksik-grammatik tomoni rivojlanishining dastlabki bosqichida sо‘z ma’nosi polisemantik, amorf (о‘zak) va noaniq xarakterga ega bо‘ladi. Bola lug‘atidagi sо‘z bir necha manoga ega bо‘lishi mumkin. Bir sо‘z predmetni ham, belgi-xususiyatni ham, predmet bilan amalga oshiriluvchi harakatni ham ifodalashi mumkin. Ba’zan 4 yoshgacha bolalar nutqida sо‘z о‘zgartirishda sо‘zlarning asosini bir xillashtirish kuzatiladi. Bu tо‘rt yoshdan keyin yо‘qolib, faqat fe’l asosidagi nutqiy buzilishlargina qoladi. Otlarning sifat bilan birgalikda qо‘llanishi, kelishiklarda turlanishi, fe’llarning boshqarilishi о‘zlashtiriladi. 5 yoshga kelib esa grammatik xatolar soni yanada ortadi, chunki bu davrda bola muloqot jarayonida murakkab gaplardan kо‘proq foydalana boshlaydi. Gaplarning sifati sezilarli darajada о‘zgaradi, murakkab gap tarkibiga kiruvchi sodda gaplar ancha yoyiq, gapning uyushiq bо‘laklari paydo bо‘ladi. Bu davrda bola 12-15tacha sо‘zlarni gaplarda qо‘llay olishi mumkin, ammo bolalarning yoshlari kichikligi bois, ularda sintaktik xatoliklar ortadi, shu bilan birga, u bir vaqtning о‘zida fikrni ifodalash shakli va mazmunini kuzatish imkoniga ega emas. Katta guruhdagi bolalarda uyushiq bо‘laklarni qarama-qarshi qо‘yish malakasi shakllanadi (mening tugmalarim temirdan, yog‘ochli emas). Bola о‘z nutqida turli xil ergash gapli murakkab gaplarni qо‘llashga о‘rganadi. Bola grammatik shakliga kо‘ra uning uchun yangi bо‘lgan sо‘zlarni har doim ham eslab qola olmaydi, uni yoyiq gaplarda qо‘llashda sо‘z mazmuni va shaklini nazorat qilishga ulgurmaydi. Katta maktabgacha tarbiya yoshiga kelib, sо‘z birikmalarini о‘zlashtirish deyarli о‘z nihoyasiga yetadi, biroq mazkur bosqichda ham gap tuzishda sо‘zlar tartibini buzish, sо‘z birikmalarini tuzishda, bitishuv, moslashuv va boshqaruv munosabatlarini qо‘llashda qiyinchilik xatoliklarga yо‘l qо‘yish kuzatilishi mumkin. Demak, maktabgacha yosh davrida bolalar nutqining morfologik va sintaktik tomoni tо‘liq takomillashmaganligi kuzatiladi. Kichik yoshdagi bolalarning nutqni egallashi, grammatik qonuniyatlardan foydalanishlari, ular nutqining rivojlanish bosqichlari (sintaktik konstruksiyalardan foydalanishlari) ularning qaysi millat vakili va sog‘lom yoki nuqsonli bо‘lishiga qaramay umumiy о‘xshash jarayon asosida rivojlanib boradi. Bolalar tomonidan tilni egallash juda tezlik bilan kechadi. Bu bola birinchi yoshining oxiriga borib, dastlabki sо‘zni egallagan vaqtdan boshlanadi. Qisqa vaqt mobaynida, taxminan ikki yarim yil oralig‘ida bola nutqi eng oddiy ifodadan anglangan ifodagacha, grammatik tо‘g‘ri gaplardan tuzilgan qochiriq nutqqacha shiddat bilan о‘sadi. Bolalar ona tilining grammatik qonunlarini 4-5 yoshida maxsus о‘qitishsiz egallaydilar va bu yoshda ular kо‘plab morfologik hamda sintaktik qonuniyatlardan tо‘g‘ri foydalanadilar. Bu qonunlar о‘z ichiga sо‘z formalarini tо‘g‘ri ifodalash hamda gaplarni tо‘g‘ri tuzish qonun-qoidalarini ham qamraydi. Dastlab grammatik munosabatlar shaklini bildiruvchilarni umumlashtirish va mavhumlashtirish yuzaga keladi. Nutqning о‘sish jarayonida bolalar sо‘z turkumlaridan otlarni tez о‘zlashtiradilar. Otlardan sо‘ng bolalar sо‘z turkumlaridan fe’llarni va sifatlarni egallay boshlaydilar. Fe’llarining shaxs qо‘shimchalarini gapning uyushiq bо‘laklari paydo bо‘ladi. Bu davrda bola 12-15tacha sо‘zlarni gaplarda qо‘llay olishi mumkin, ammo bolalarning yoshlari kichikligi bois, ularda sintaktik xatoliklar ortadi, shu bilan birga, u bir vaqtning о‘zida fikrni ifodalash shakli va mazmunini kuzatish imkoniga ega emas. Katta guruhdagi bolalarda uyushiq bо‘laklarni qarama-qarshi qо‘yish malakasi shakllanadi (mening tugmalarim temirdan, yog‘ochli emas). Bola о‘z nutqida turli xil ergash gapli murakkab gaplarni qо‘llashga о‘rganadi. Bola grammatik shakliga kо‘ra uning uchun yangi bо‘lgan sо‘zlarni har doim ham eslab qola olmaydi, uni yoyiq gaplarda qо‘llashda sо‘z mazmuni va shaklini nazorat qilishga ulgurmaydi. Katta maktabgacha tarbiya yoshiga kelib, sо‘z birikmalarini о‘zlashtirish deyarli о‘z nihoyasiga yetadi, biroq mazkur bosqichda ham gap tuzishda sо‘zlar tartibini buzish, sо‘z birikmalarini tuzishda, bitishuv, moslashuv va boshqaruv munosabatlarini qо‘llashda qiyinchilik xatoliklarga yо‘l qо‘yish kuzatilishi mumkin. Demak, maktabgacha yosh davrida bolalar nutqining morfologik va sintaktik tomoni tо‘liq takomillashmaganligi kuzatiladi. Kichik yoshdagi bolalarning nutqni egallashi, grammatik qonuniyatlardan foydalanishlari, ular nutqining rivojlanish bosqichlari (sintaktik konstruksiyalardan foydalanishlari) ularning qaysi millat vakili va sog‘lom yoki nuqsonli bо‘lishiga qaramay umumiy о‘xshash jarayon asosida rivojlanib boradi. Bolalar tomonidan tilni egallash juda tezlik bilan kechadi. Bu bola birinchi yoshining oxiriga borib, dastlabki sо‘zni egallagan vaqtdan boshlanadi. Qisqa vaqt mobaynida, taxminan ikki yarim yil oralig‘ida bola nutqi eng oddiy ifodadan anglangan ifodagacha, grammatik tо‘g‘ri gaplardan tuzilgan qochiriq nutqqacha shiddat bilan о‘sadi. Bolalar ona tilining grammatik qonunlarini 4-5 yoshida maxsus о‘qitishsiz egallaydilar va bu yoshda ular kо‘plab morfologik hamda sintaktik qonuniyatlardan tо‘g‘ri foydalanadilar. Bu qonunlar о‘z ichiga sо‘z formalarini tо‘g‘ri ifodalash hamda gaplarni tо‘g‘ri tuzish qonun-qoidalarini ham qamraydi. Dastlab grammatik munosabatlar shaklini bildiruvchilarni umumlashtirish va mavhumlashtirish yuzaga keladi. Nutqning о‘sish jarayonida bolalar sо‘z turkumlaridan otlarni tez о‘zlashtiradilar. Otlardan sо‘ng bolalar sо‘z turkumlaridan fe’llarni va sifatlarni egallay boshlaydilar. Fe’llarining shaxs qо‘shimchalarini osonlik bilan egallasalar ham lekin fe’llarning zamonga qarab о‘zgarishini darhol tо‘g‘ri о‘zlashtira olmaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida sifatlar (ranglarning nomlari) juda kech paydo bо‘ladi. Olmoshlar kattalar nutqida qanday qо‘llansa, bolalar tomonidan aynan о‘zlashtiriladi. Bolalar nutqidagi dastlabki gaplar ixcham kо‘rinishda bо‘lib, ularda qonuniy ravishda qо‘shimchalar tushiriladi, bog‘lovchilar, kо‘makchilar, zamon va mayl shakllari ifodalanmaydi. Sintaksisni egallagandan sо‘ng bolalar sо‘z ma’nolari va gaplar semantikasini ham juda tez о‘zlashtiradilar. Bolalar nutqi leksik qatlamining о‘sishi ham, albatta, gapirishi, tushunishiga bog‘liq ravishda ortib boradi. Biroq ularni о‘rab turgan atrofdagilar bilan tо‘liq muloqot qilishlari uchun grammatik qonuniyatlar qv sо‘zlarning ma’noarini tushunishning о‘zi kifoya qilmaydi. Bolalar yana albatta, о‘z ifodasini va kо‘zlagan maqsadni tо‘la va aniq yetkazib berish imkoniyatini egallashlari lozim. Buning uchun tilning pragmatik aspektlarini: suhbatlashish qoidalarni, odamlarga nisbatan hushmuomalalik shakllarini, tengdoshlar va kattalar bilan qanday gaplashish lozimligini, qisqasi turli sotsial sharoitlarda tildan tо‘g‘ri foydalanish imkoniyatlarini ham egallashlari ham zarur. Bu esa, bola har tomonlama rivojlanishining muhim shartidir. Bolaning nutqi qanchalik tо‘g‘ri va lug‘ati boy bо‘lsa, unga о‘z fikrlarini bayon qilish shunchalik oson bо‘ladi, atrof – olamni idrok etish uchun imkoniyat kengayadi, kattalar va о‘z tengdoshlari bilan bо‘lgan munosabati tо‘liq va mazmunli bо‘ladi, uning psixik rivojlanishi ham faol ravishda amalga oshadi. Shuning uchun ham bolalarda nutqning о‘z vaqtida shakllanishi, uning sof va tо‘g‘riligi haqida qayg‘urish, bola qaysi tilda nutqi shakllanayotgan bо‘lsa, mana shu til normalarida namoyon bо‘luvchi turli nuqsonlarni oldini olish imkonini beradi. Nazorat uchun savollar. 1. Bolalar nutqini amaliy grammatikasi, unu kattalar grammatikasidan farqi. Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish jarayoni, ularni nutqiy maxsulini yaratishdagi ustunligi. 2. Morfologiyani rivojlanishi. Grammatik shakllarni rivojlanishining asosiy tandensiyalari. 3. So’z hosil qilishni rivojlanishi. So’z hosil qilish modelini o’zlashtirish jarayonini. osonlik bilan egallasalar ham lekin fe’llarning zamonga qarab о‘zgarishini darhol tо‘g‘ri о‘zlashtira olmaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida sifatlar (ranglarning nomlari) juda kech paydo bо‘ladi. Olmoshlar kattalar nutqida qanday qо‘llansa, bolalar tomonidan aynan о‘zlashtiriladi. Bolalar nutqidagi dastlabki gaplar ixcham kо‘rinishda bо‘lib, ularda qonuniy ravishda qо‘shimchalar tushiriladi, bog‘lovchilar, kо‘makchilar, zamon va mayl shakllari ifodalanmaydi. Sintaksisni egallagandan sо‘ng bolalar sо‘z ma’nolari va gaplar semantikasini ham juda tez о‘zlashtiradilar. Bolalar nutqi leksik qatlamining о‘sishi ham, albatta, gapirishi, tushunishiga bog‘liq ravishda ortib boradi. Biroq ularni о‘rab turgan atrofdagilar bilan tо‘liq muloqot qilishlari uchun grammatik qonuniyatlar qv sо‘zlarning ma’noarini tushunishning о‘zi kifoya qilmaydi. Bolalar yana albatta, о‘z ifodasini va kо‘zlagan maqsadni tо‘la va aniq yetkazib berish imkoniyatini egallashlari lozim. Buning uchun tilning pragmatik aspektlarini: suhbatlashish qoidalarni, odamlarga nisbatan hushmuomalalik shakllarini, tengdoshlar va kattalar bilan qanday gaplashish lozimligini, qisqasi turli sotsial sharoitlarda tildan tо‘g‘ri foydalanish imkoniyatlarini ham egallashlari ham zarur. Bu esa, bola har tomonlama rivojlanishining muhim shartidir. Bolaning nutqi qanchalik tо‘g‘ri va lug‘ati boy bо‘lsa, unga о‘z fikrlarini bayon qilish shunchalik oson bо‘ladi, atrof – olamni idrok etish uchun imkoniyat kengayadi, kattalar va о‘z tengdoshlari bilan bо‘lgan munosabati tо‘liq va mazmunli bо‘ladi, uning psixik rivojlanishi ham faol ravishda amalga oshadi. Shuning uchun ham bolalarda nutqning о‘z vaqtida shakllanishi, uning sof va tо‘g‘riligi haqida qayg‘urish, bola qaysi tilda nutqi shakllanayotgan bо‘lsa, mana shu til normalarida namoyon bо‘luvchi turli nuqsonlarni oldini olish imkonini beradi. Nazorat uchun savollar. 1. Bolalar nutqini amaliy grammatikasi, unu kattalar grammatikasidan farqi. Tilni grammatik qonuniyatlarini o’zlashtirish jarayoni, ularni nutqiy maxsulini yaratishdagi ustunligi. 2. Morfologiyani rivojlanishi. Grammatik shakllarni rivojlanishining asosiy tandensiyalari. 3. So’z hosil qilishni rivojlanishi. So’z hosil qilish modelini o’zlashtirish jarayonini. 4. Sintaksisni rivojlanishi. Bir so’zli gaplar. 5. Ikki so’zli gaplar (protogaplar)ni shakllanishi. 6. Ko’p so’zli jumlalarga o’tish. Sintaktik meyorlarni tipik buzilish holatlari. 4. Sintaksisni rivojlanishi. Bir so’zli gaplar. 5. Ikki so’zli gaplar (protogaplar)ni shakllanishi. 6. Ko’p so’zli jumlalarga o’tish. Sintaktik meyorlarni tipik buzilish holatlari.