Nutq kamchiligiga ega bolalarning bog‘langan nutqi holatini o‘rganish. REJA: 1.Bog`langan nutqni logopedik amaliyotda kompyuter texnologiyalaridan foydalanib tekshirish. 2. Bog`langan nutqni noan’anaviy texnologiyalar va ularning afzalliklari Tayanch tushunchalar: fonematik idrok, bo‘g‘in analizi va sintezi, agrammtik disleksiya, agrammatik disgrafiya. Bugungi kunda kooreksion ishlarni tashkil etishda an’anaviy ta’sir metodlari bilna birga ishning noan’aviy metodlaridan ham keng foydalanilmoqda. Ular yuqori darajadagi muvoffaqiyatlarga erishishga yordam beradi va korreksiyaning samarali vositalari sirasiga kiradi. An’anaviy ish shakllari – bu mavjud nuqsonlarni tuzatish va kamaytirishga qaratilgan korreksion ishlar, noana’anaviy metodlar esa - bu bolani yuqori darajadagi muvoffaqiyatlarga erishishga, yashirish imkoniyatlarini ochishga yo‘naltirilgan kompleks ta’sir etish jarayonini yaratish, kengaytirish, tadbiq etish va yangi amaliy vositalarni qo‘llashdir. Amaliyotga noana’anaviy metodlarni tadbiq etish korreksion jarayonni takomillashtirish imkonini beradi. Bu faoliyatning natijalari korreksiya mazmuni, metodlari, shakli, texnologiyasi, vositalarini o‘zgarganida namoyon bo‘ladi. Bolalar nutqini noana’anaviy metodalar bilan korreksiyalash ishi dinamik, yoqimli, rang barang, bolani charchatmaydigan bo‘ladi, mashg‘ulot ancha qiziqarli turli tuman bo‘lib, nutqiy ifodalarni aytish va idrok etish uchun qulay sharoitlar yaratadi. Noan’anaviy ish usullari alohida kuch talab etmasdan,nutq nuqsoniga ega bolalar nutqini korreksiyalash jarayoninii tezlashtiradi va bolaning butun organizmini sog‘lomlashtirishga xizmat qiladi. Ularni qo‘llash samarsi pedagogning mahoratiga, yangiimkoniyatlardan foydalana olish malakasiga, korreksion rivojlantiruvchi ish tizimigayangi metodlarini kirita olishiga, bolalarga mashg‘ulot vaqtida psixofiziologik qulaylik yaratib bera olishiga, ularni o‘z kuchiga ishontira olishiga bog‘liq.. Ushbu korreksiya metodlarini mustaqil va ulardan yaxshi hissiy vaziyat yaratishga xizmat qila oladi, foydalanishga tayyor deb qaramaslik kerak, uularni ko‘rib chiqish, boalalrning imkoniyati va qo‘llash vaziyatini hisobga olish darkor. Shundagina u korreksion ta’sir samaradorligini oshiradi. bugungi kunda noan’anaviy ta’sir etish metodikalariga quyidagilar kiradi: • Fitoterapiya – dorivor o‘tlar yordamida davolash. • Aromaterapiya – gul va o‘simliklarning uyg‘unlashagan iforlari orqali davolash. • Muziqliterapiya – insonga musiqali ta’sir ko‘rsatish. • Xromoterapiya – inson organizmiga ranglar orqali ta’sir ko‘rsatish. • Litoterapiya – inson organizmiga turli xil toshlar (minerallar) orqali ta’sir ko‘rsatish. • Imagoterapiya – teatrlashtirish. O‘z ichiga qo‘g‘irchoqli terapiya , ertakli terapiyani qamrab oladi. • Qumli terapiya (sand-play) – qum bilan o‘ynash bolani rivojlantirishning vositasi sifatida. Hozirgi kunda korreksion pedagogikada noan’anaviy metodlardan foydalanish nutqiy riqojlanishdagi nuqsonlarni oldini olish va tuzatishdagi eng samarali vositalardan biri bo‘lib qolmoqda. Nana’anaviy metodlardan foydalanish qancha erta boshlansa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Nutq nusonini korreksiyalashda noan’anaviy metodlardan foydalanish ayniqsa, muhim hisoblanadi. Chunki, avval ishlab chiqilgan an’anaviy metodlar bugungi kunga kelib, yangilanishni, yangi yondoshuvni, yangi vositalarni talab etmoqda. Maktabgacha yoshdagi NTR bolalarni nutqini rivojlantirishda quyidagi noan’anaviy metodlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Quyida nutqni rivojlantirish bo‘yicha bir qancha noan’anaviy metodlardan namunalar keltiramiz. 1. Sharchani lablar bilan ilib olish. Lablar cho‘chchaygan holda uzoq bo‘lmagan masofadan sharchalar uloqtiriadi, lablar bilan o‘sharcha ilib olinishi lozim. 2. Ipga shtkazilgan sharchani lablarni cho‘chaytirgan holda o‘ng va chapga tomon harakatlarnitish. 3. Tilni piyola shakliga keltirib, sharchani tutib olish. 4. Tilni piyola shakliga keltirib, unga ozgina suv quyish va shu suvni to‘kib yubormasdan 10-15 sekund turish. 5. Aromaterapiya texnologiyasidan foydalanib, nafas mashqlarini bajarish. Xonaga shirin hidli ifor taratilib, chuqur nafas olib hidlash va cho‘zib nafas chiqarish talab etiladi. Nimani ifori ekanligini topish lozimligi aytilib, mashq bir necha marta takrorlanadi. 6. “Arg‘umchoq mashqi”. Bolalar chalqancha yotqizilib, qorinlariga o‘yinchoqlar qo‘yiladi. Chuqur nafas olinib, qorin ichga tortiladi, nafas chiqarilganda qorin ko‘tariladi. Bunda o‘yinchoq arg‘umchoq uchiriladi. 7. Qumli terapiY. “Qum ostiga nima yashiringan?” biror predmetli asm ustiga yupq qilib kum sepiib bekitiladi. Bola qumni puflab rasmni ochadi va nomlaydi. 8. Ertakli terapiY. Nutqning leksik grammatik tomonini rivojlantirish. O‘zimiz ertak to‘qiymiz. Bolalarga biror bir ertakning boshi aytib beriladi va ularga ertakni o‘zlari davom ettirishlari so‘raladi. Mashg‘ulotlar davomida ushbu texnologiyalardan foydalanish yaxshi samara beradi. Faqatgina bu texnologiyalarni to‘g‘ri tanlash va o‘z o‘rnida qo‘llash lozim. Logopedik faoliyatda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadi, har bir bolaga qisqa muddat ichida katta hajmdagi axborotlarni qabul qilish, tahlil qilish (ongli qayta ishlash) va ulardan o‘zining amaliy faoliyatida foydalanishni o‘rgatish. Mazkur mashshaqqatli vazifani amalga oshirishda o‘qituvchilarning an’anaviy metodlar bilan birga zamonaviy axborot texnologiyalari, jumladan, kompyuter texnologiyalardan foydalanishi maqsadga muvofiq. Chunki ta’lim jarayonlarida kompyuterlardan foydalanish, uni o‘ziga xos takrorlanmas tarzda tashkil qilish imkoniyatini beradi. Bu esa korreksion logopedik faoliyatda muhim axamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida kompyuterlardan foydalanish zarurati mavjudligining bir qancha sabablarini qayd qilish lozim. Shu masalaga doir tadqiqotlar olib borgan mualliflarning uqtirishicha, kompyuter vositalaridan foydalanish pedagogik jarayonning samarasini oshirish, nutqiy nuqsonli bolalar ta’limini individuallashtirish hamda istalgan boshqa turdagi rivojlantiruvchi faoliyat samaradorligini sezilarli darajada oshirish imkoniyatini beradi. (R.F.Abdiyev,1994; V.P.Bespolko, 2002; YE.I.Mashbits, 1998; O.I.Kukushkina, 1994 va boshq) So‘ngi o‘n yilliklarda fiziologik va nutqiy yetishmovchilik bilan tug‘ilayotgan chaqaloqlar soni oshib bormoqda. Keyinchalik rivojlanish jarayonlarida bu yetishmovchiliklar nutq tuzilishining turli darajadagi rivojlanmaganligi orqali namoyon bo‘ladi. Umumiy nutqiy kamchilikni korreksiya qilish muommosini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar (T.V.Gurovets, S.I.Mayevskaya, 1978; L.V.Lopatina, N.V.Serebryakova, 2001; I.I.Mamaychuk, 1990; va boshqalar)da qayd qilinishicha, tizimli nutqiy kamchilikni bartaraf qilish jarayoni davomli va murakkab dinamikaga ega. Shuning uchun korreksion-pedagogik faoliyatda nutqiy kamchilikning o‘ziga xosligini inobatga olgan holda, maxsuslashtirilgan kompyuter texnologiyalaridan foydalanish korreksion ta’lim samaradorligini oshirishga imkon beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning savod chiqarishga tayyorlov jarayonini tezlashtiradi. Shuningdek, keyinchalik yuzaga chiqishi mumkin bo‘lgan savodsizlikning oldini oladi va bolalarning maktab yoshiga yetganda ijtimoiy muhitga moslashuvchanligiga zamin yaratadi. Muammoga bag‘ishlangan adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, mutaxassis uchun kompyuter vositalaridan foydalanish –korreksion ta’lim mazmunining bir qismi emas, balki, bola rivojlanishidagi yetishmovchiliklarni bartaraf qilishdagi qo‘shimcha imkoniyatlar yig‘indisidir. O‘z faoliyatida kompyuter vositalardan foydalanishini maqsad qilgan logoped oldida ikkita muhim masalani hal qilish zarurati mavjud. U, eng avvalo, bolalarga kompyuterdan foydalanishni o‘rgatishi, so‘ngra bolaning psixofiziologik holati va nutqiga ijobiy ta’sir qilish dasturini ishlab chiqishi lozim. Rivojlanishida yetishmovchiliklar kuzatilgan bolalar bilan amalga oshiriladigan korreksion tarbiyaviy ish tashhis qo‘yishga va rivojlantirishga mahsuslashtirilgan (moslashtirilgan) kompyuter dasturlardan foydalanishini taqazo etadi. So‘ngi paytlarda nutqiy kamchilikni bartaraf qilishda yangi texnologiyalarda foydalanishga keng yo‘l ochib berilmoqda. Natijada kompyuter texnologiyalari samarali korreksion ta’sir ko‘rsatuvchi vosita sifatida maydonga keldi. An’anaviy yakka tartibdagi logopedik faoliyat tarkibiga kompyuter texnologiyalari qo‘shimcha innovatsion element sifatida kiritiladi. Ish jarayonida komyuter texnologiyalaridan foydalanuvchi logoped kompyuterning bolalarga nisbatan zararli, salbiy ta’sirini minimalga tushurish to‘g‘risida bosh qotirishi lozim. Bolaning yoshi va saviyasiga mos keluvchi kompyuter o‘yinini tanlay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlantiruvchi ta’lim tamoyillarini inobatga olgan holda, berilayotgan pedagogik vazifalardan kelib chiqib, kompyuter o‘yinlarini vaqti-vaqti bilan o‘zgartirib turish tavsiya etiladi. Bunda bolaning qiziqishlari, moyilligi va nerv faoliyatining tipini hisobga olish nihoyatda zarur. Logopedik faoliyatda tavsiya qilinuvchi kompyuter dasturlari lug‘at boyligini oshirish, grammatik qurilishlar va kognitiv funksiyalarni rivojlantirish, bog‘lanishli nutq tuza olishni rivojlantirish singari bir qator aspektlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Kompyuter dasturlaridan foydalanish maktabgacha yoshdagi bolalarning bilishga bo‘lgan turli darajadagi ehtiyojini qondirish jarayonida har bolaga individual, alohida yondashuvni tanlash imkonini beradi. Qolaversa, mazkur dasturlar korreksion faoliyatning nisbatan erkin va samaraliroq bo‘lishini ta’minlaydi. Ta’limning ketma-ketligi va tizimliligiga muvofiq ravishda, bolaning individual holatidan kelib chiqqan holda o‘yinlarning saviyasi tobora murakkablashib boradi. Nutqiy kamchilikni bartaraf qilish jarayonida kompyuter dasturlariga alohida ahamiyat berilishi maqsadga muvofiq. Bolalarda beqarorlik va past konsentratsiya ko‘rinishida namoyon bo‘luvchi bo‘linuvchan diqqat va yaxshi taraqqiy etmagan verbal xotira natijasida yuzaga keluvchi nutq sistemasidagi lisoniy komponentlarning rivojlanmasligi mazkur muammoni bartaraf qilishga maqsadli yo‘naltirilgan faoliyatni amalga oshirishni taqazo etadi (I.I.Mamaychuk, 1990; YE.M.Mastyukova, 1973 va boshq.). Maktabgacha yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqatning rivojlanganligi ularga o‘quv materialini yorqin, qiziqarli va tushunarli ko‘rinishda havola qilish samaraliroq bo‘lishiga ishora qiladi. Bunday vaziyatda kompyuter texnologiyalardan foydalanish ayniqsa maqsadga muvofiqdir. Chunki, ushbu vosita axborotni diqqatni jalb qiluvchi shaklda taqdim qilish imkonini berib, mazmunning nafaqat tez va ongli ravishda eslab qolinishiga, balki uning xotirada uzoq vaqt saqlanishiga zamin yaratadi. Hatto klaviatura trenajyorlari, zamonaviy matn muharrirlari (Bloknot, WordPad, Microsoft Word), grafik muharrirlar (Paint va boshq.) dan ham yozuv malakalarini samarali egallashda keng foydalanilishini alohida ta’kidlash lozim. Qator tadqiqotchilarning xulosalariga ko‘ra, o‘quv jarayonida kompyuter dasturalaridan foydalanish bolaning diqqati va xotirasini rivojlantirishda, fikrlash qobiliyatini faollashtirishda, til o‘zlashtirishga doir bilimlarni mustahkamlash va chuqurlashtirishda va imloni o‘rgatishda kata ahamiyatga ega. Trenajyorlar va matn muharrirlari bilan ishlash jarayonida mashg‘ulotlarni shunday ketma-ketlikda joylashtirish kerakki, amaliy topshiriqlarni bajarish orfografiya qoidalarini takrorlash, tovushlar talaffuzini farqlash, kitob bilan ishlash kabilar bilan uzviylikda davom etishi lozim. Hozirgi vaqtda juda katta hajmda bolalarni umumiy rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar mavjud. Ahamiyatlisi shundaki, kompyuter dasturlari ta’lim jarayoniga maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatida juda muhim ahamiyat kasb etuvchi o‘yin hissini olib kiradi. Zero, kompyuter texnologiyalardan foydalanib ta’limni tashkil etishdan maqsad, nafaqat, bolalarga yangi bilimlarni berish, avvalgilarini mustahkamlashdan, balki, bolalarning ruhiy-emotsional jihatdan faolligini oshirish, ularni samarali, ijodiy bilish faoliyati sari undashdan ham iborat. Mashg‘ulot jarayonida tayyor umumiy dasturga qo‘shimcha ravishda xususiy topshiriqlarni berish ham juda foydali. Bu esa, albatta, bolalarning o‘zlashtirish darajasi va nutqiy nuqsonlarning turidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Shuningdek, turli mavzular bo‘yicha bolalar bilimini nazorat qilishga mo‘ljallangan test-sinov dasturlarini ham yaratish mumkin. Testli topshiriqlarni tuzish uchun “Testlar generatori” dasturidan foydalanish mumkin. Mazkur dasturning qulayliklari shundaki, istalgan fan va mavzuga doir testli mashg‘ulotlarni o‘qituvchining o‘zi yaratishi mumkin. Test sinovi darsning juda kam vaqtini oladi, biroq o‘tilgan mavzuning o‘zlashtirilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi.