NUTQ O‘STIRISH MЕTODIKASI Reja 1. Nutq va uni o`stirish tushunchasi 2. O`quvchilar nutqiga qo`yilgan talablar 3. Nutq o`stirishda maktab va o`qituvchi oldiga qo`yilgan asosiy vazifalar Tayanch so`zlar va iboralar Lug`at tarkibi, leksika, leksikologiya, sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug`atlar, frazeologizm, nutq o‘stirish, lug`atini boyitish, lug`atiga aniqlik kiritish, nofaol lug`at, faol lug`at, mustaqil o`qish, ko‘p ma‘noli so`zlar, ko‘chma ma‘no, frazeologik lug`atlar, turli terminologik lug`atlar So`z tilning ma‘no bildiradigan asosiy birligidir. So`z va so`z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo`lgan barcha so`z va iboralarning yig‘indisi lug`at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o`zbek tilining lug`at tarkibini o`rganadigan bo`limdir. Leksikologiya lug`at tarkibidagi so`zlarning nutqda ma‘no ifodalash xususiyati, qo‘llanish faolligi, boyib borishi, ba‘zi so`zlarning eskirib, iste‘moldan chiqib ketishi, ma‘no ko‘chish hodisasi kabilarni o`rganadi. Shu sababli leksikologiya lug`at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o`zaro bog`langan, mazmunga mos so`z va so`z birikmalarining ma‘lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug`ati qanchalik boy va rivojlangan bo`lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo`ladi; o`zfikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. SHuning uchun lug`atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o‘stirishning muhim sharti hisoblanadi. Hozirgi o`zbek adabiy tili ulkan lug`at boyligiga ega. Besh jildlik «O`zbek tilining izohli lug`ati» da 80000 dan ortiq so`z va so`z birikmasi berilgan bo`lib, bular umumiy qo‘llaniladiganlaridir. Bunga o`zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug`atlarda, o`zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug`atlarida va turli izohli lug`atlarda berilgan so`zlar qo`shilsa, lug`at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko‘p so`zlar ko‘p ma‘noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug`atda bosh so`zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog`langan ma‘noda ishlatilishi berilgan. Maktabda nutq o‘stirishning muhim vazifalaridan biri lug`at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo‘nalishlarini ajratish va asoslash, o`quvchilarning lug`atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Maktabda lug`at ustida ishlash metodikasi to`rt asosiy yo‘nalishni ko`zda tutadi: 1. O`quvchilar lug`atini boyitish, ya‟ni yangi so`zlarni, shuningdek, bolalar lug`atida bo`lgan ayrim so`zlarning yangi ma‟nolarini o`zlashtirish. Ona tilining lug`at boyligini bilib olish uchun o`quvchi o`zlug`atiga har kuni 8-10 ta yangi so`zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so`zni qo`shishi, ya‘ni shu so`zlar ma‘nosini o`zlashtirishi lozim. 2. O`quvchilar lug`atiga aniqlik kiritish. Bu ichiga quyidagilarni oladi: 1) o`quvchi puxta o`zlashtirmagan so`zlarning ma‘nosini to‘liq o`zlashtirish, ya‘ni shu so`zlarni matnga kiritish, ma‘nosi yaqin so`zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo‘llari bilan ularning ma‘nosiga aniqlik kiritish; 2) so`zning kinoyali ma‘nosini, ko‘p ma‘noli so`zlarni o`zlashtirish; 3) so`zlarning sinonimlarini, sinonim so`zlarning ma‘no qirralarini o`zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma‘nosini o`zlashtirish. 3. Lug`atni faollashtirish, ya‟ni o`quvchilar ma‟nosini tushunadigan, ammo o`znutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug`atidagi so`zlarni faol lug`atiga o‟tkazish. Buning uchun shu so`zlar ishtirokida so`z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o`qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. 4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so`zlarni o`quvchilar faol lug`atidan nofaol lug`atiga o‟tkazish. Bunday so`zlarga bolalarning nutq muhiti ta‘sirida o`zlashib qolgan adabiy til me‘yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so`zlashuv tilida qo‘llanadigan sodda so`z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so`zlar kiradi. Adabiy til me‘yori degan tushunchani o`zlashtirgach, o`quvchilar yuqorida izohlangan so`zlar o`rniga adabiy tildagi so`zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so`zlar, so`zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so`z va iboralar o`quvchilarning faol lug`atidan chiqib keta boshlaydi. O`quvchilar lug`ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi: 1. Atrofni o`rab olgan muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarniig o‟yini va o`qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo‘yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko‘pgina yangi nom va iboralarni o`rganadilar. Bu ekskursiyalar yuzasidan o‘tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so`zlar ma‘nosiga aniqlik kiritiladi. O`quvchilar lug`atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O`qish darslarida o`quvchilar Oybek, H. Olimjon, M. SHayxzoda, G‘. G‘ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya, Uyg‘un, A.Qahhor, P. Mo‘min, Q. Muhammadiy, SH. Sa‘dulla, Z. Diyor kabi ko‘pgina so`z ustalarining asarlarini o`qiydilar. O`zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida o`zlashtiradilar. O`qish darsida bolalar lug`ati ma‘lum mavzularga oid so`zlar hisobiga ham boyiydi. Ular lug`atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi yoqimtoy, shirinso`z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnatsevar kabi ko‘pgina so`zlar qo`shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko‘p ma‘noli so`zlar, sinonimlar, ko‘chma ma‘noda ishlataladigan so`zlarni, ba‘zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar. Bolalar mustaqil o`qishga o`rganganlaridan keyin ular lug`atiga kitob, gazeta, jurnal materiallari katta ta‘sir qiladi. SHuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o`qish va unga rahbarlik shakllari o`quvchilar lug`atini boyitishning, nutqini o‘stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi. Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o`rganish darslari ko‘pgina so`z va atamalarni o`zlashtirishga yordam beradi, o`quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so`zlarni bilib oladilar. Bu darslarda o`quvchilar lug`ati tartibga solinadi, so`z turkumlarini o`rganish jarayonida guruhlanadi, so`z tarkibi, so`z yasalishi, so`zlarning o`zgarishini o`rganish bilan esa lug`atga aniqlik kiritiladi; ular o`rgangan so`zlaridan o`znutqlarida foydalana boshlaydilar, natijada lug`atlari faollashadi. O`quvchilar lug`ati maxsus lug‘aviy- mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi. Bulardan tashqari, kinofilm va televizor eshittirishlarining matnlari, o`qituvchi va boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar xodimlarining nutqlari ham o`quvchilar lug`atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi. Lug`atni boyitishda turli lug`atlar juda foydali qo‘llanmadir. Boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun «Imlo lug`ati» mavjud. O`qituvchi ma‘lumot uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug`atlardan (o`zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug`atlaridan, turli terminologik lug`atlardan) muvaffaqiyatli foydalanadi. Boshlang`ich sinfning har bir bоsqichda dоimiy bajarilishi zarur muhim ish turi lug`at bilan ishlashdir. Lug`at bilan ishlash davlat ta`lim standartida belgilab qo`yilgan. 2-sinfda 23 sоat, 3-sinfda 54 sоat, 4-sinfda 23 sоat so`z ma`nosini o`rganishga ajratiljan, yoki har bir sinf оna tili darsligini оxirida lug`at berilgan. Bu berilgan sоatlar, lug`at- so`zlar miqdоri so`z ma`nosi ustida ishlanishning mahsuliyatliligini belgilaydi. Umuman tilshunоslikni katta bo`limi leksikоlоgiya yana o`z ichida leksikоgrafiya, frazeоlоgiya ham so`z ma`nosi bilan shug`ullanadi. Hоzirgi kunda faqat tilshunоslikka dоir bir necha lug`atlar – ―O`zbek tilini izоhli lug`ati‖, ―O`zbek tili frazeоlоgiyasining izоhli lug`ati‖, ―O`zbek tilining imlо lug`ati‖, ―O`zbek tilining izоhli sinоnimlar lug`ati‖, ―O`zbek tilining parоnimlar lug`ati‖, ―O`zbek tilining mоrfemik lug`ati‖ va yana bоshqa lug`atlarga egamiz. O`zbek tilining lug`ati bilan ishlash zarurligi shuni belgilaydiki, bоshlang`ich sinf o`quvchisi har bir оna tili darsida 4-6 so`z, hamma darslarda bir kunda 8-10 yangi so`zni o`rganishni talab etiladi. So`z bilan ishlashda o`quvchining puxta o`zlashtirmagan so`z ma`nosiga aniqlik kiritish, ularni ahnоsi yaqin so`zlar bilan qiyoslash, so`zning kinоyali ma`nosi, ko`p ma`noliligi ustida ishlash, ma`noviy sinоnimlarning ma`no nоzikliklari ustida ishlash, ayrim frazeоlоgik birliklar, tasviriy ifоdalar bilan ishlash zarurati kelib chiqadi. Ibоra va tasviriy ifоdalar bilan ishlash Ibоra va tasviriy ibоralar ham leksik birlikdir. Ibоra, tasviriy ifоda, maqоl, matallar nutqimiz ko`rkidir. Ko`ngli оq, qo`li оchiq, tepasi tikka bo`ldi, tuyaning dumi erga tekqanda, qizil qоr yoqqanda kabi ibоra va ibоra matallar bilan 3-4 sinf o`quvchilari mumkin. Ko`p ma`noli va bir ma`noli so`zlar haqida ham perepediktiv usul bilan 3-4 sinflarda ish bоrish mumkin. Kumush qоshiq, kumush qish, kumush suv, kumush qоr singari epitetlardagi kumush so`zining ko`chma ma`no ekanligi payqash qiyin emas. O`tkir pichоq, o`tkir arra, zehni o`tkir, o`tkir bilimli.....birikmalardagi o`tkir, kumush so`zlarini o`qituvchi yordamida o`z ma`nosini qo`yib izоhlash lоzim. O`quchilar fikrlashini, tafakkurini rivоjlantirishda 1-2 sinflar uchun mantiqiy mashqlar qo`l keladi. Lоgik mashqlar bоlalarning predmet va atrоf-muhit haqidagi bilimlarini tartibga keltiradi va ularga to`g`ri fikrlash usullarni o`rgatadi. Savоd o`rgatish daprida harf-tоvushni tanishtirishda Mm tоvushli predmetlar yig`indisi stоl ustiga qo`yiladi. Mm tоvushi so`z bоshida, so`z o`rtasida, оxirida kelishiga qarab predmetlarni 3 guruhga ajratadilar. Predmet nоmlari va delgi bildiradigan so`larni guruhlarga ajratish. Idishlar nоmini, ish qurоllari, o`quv qurоllariga berilgan so`zlarni guruhlash o`quvchilarning aqliy faоliyatlarini rivоjlantiradi. O`quvchi qancha so`z bоyligiga ega bo`lsa, uning оg`zaki va yozma nutqi ravоn bo`ladi, mantiqiy fikrlashi rivоjlanadi. Savol va topshiriqlar 1. Boshlang`ich sinflarda lug`at ustida ishlash uchun nacha soat ajratilgan? 2. Lug`atni boyitish usullsrini izohlab bering. 3. Ona tili darslarida lug`at ustida ishlash qanday amalga oshiriladi,o`qish darslarida-chi? Misollar orqali aytib bering. 4. Lug`at bilan ishlash uchun mustaqil mashqlar yarating va daftaringizga yozing. LUG’AT USTIDA ISHLASH. So‘z tilning ma‘no bildiradigan asosiy birligidir. So‘z va so‘z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo‘lgan barcha so‘z va iboralarning yig‘indisi lug‘at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o‘zbek tilining lug‘at tarkibini o‘rganadigan bo‘limdir. Leksikologiya lug‘at tarkibidagi so‘zlarning nutqda ma‘no ifodalash xususiyati, qo‘llanish faolligi, boyib borishi, ba‘zi so‘zlarning eskirib, iste‘moldan chiqib ketishi, ma‘no ko‘chish hodisasi kabilarni o‘rganadi. Shu sababli leksikologiya lug‘at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, mazmunga mos so‘z va so‘z birikmalarining ma‘lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug‘ati qanchalik boy va rivojlangan bo‘lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo‘ladi; o‘z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun lug‘atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o‘stirishning muhim sharti hisoblanadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tili ulkan lug‘at boyligiga ega. Besh jildlik «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» da 80000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi berilgan bo‘lib, bular umumiy qo‘llaniladiganlaridir. Bunga o‘zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug‘atlarda, o‘zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug‘atlarida va turli izohli lug‘atlarda berilgan so‘zlar qo‘shilsa, lug‘at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko‘p so‘zlar ko‘p ma‘noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug‘atda bosh so‘zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog‘langan ma‘noda ishlatilishi berilgan. Maktabda nutq o‘stirishning muhim vazifalaridan biri lug‘at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo‘nalishlarini ajratish va asoslash, o‘quvchilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi: 1. O‟quvchilar lug‟atini boyitish, ya’ni yangi so’zlarni, shuningdek, bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yangi ma’nolarini o’zlashtirish. Ona tilining lug‘at boyligini bilib olish uchun o‘quvchi o‘z lug‘atiga har kuni 8-10 ta yangi so‘zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so‘zni qo‘shishi, ya‘ni shu so‘zlar ma‘nosini o‘zlashtirishi lozim. 2. O’quvchilar lug;atiga aniqlik kiritish. Bu ichiga quyidagilarni oladi: 1) o‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘zlarning ma‘nosini to‘liq o‘zlashtirish, ya‘ni shu so‘zlarni matnga kiritish, ma‘nosi yaqin so‘zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo‘llari bilan ularning ma‘nosiga aniqlik kiritish; 2) so‘zning kinoyali ma‘nosini, ko‘p ma‘noli so‘zlarni o‘zlashtirish; 3) so‘zlarning sinonimlarini, sinonim so‘zlarning ma‘no qirralarini o‘zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma‘nosini o‘zlashtirish. 3. Lug’atni faollashtirish, ya’ni o’quvchilar ma'nosini tushunadigan, ammo o’z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug’atidagi so’zlarni faol lug’atiga o’tkazish. Buning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. 4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so’zlarni o’quvchilar faol lug’atidan nofaol lug’atiga o‟tkazish. Bunday so‘zlarga bolalarning nutq muhiti ta‘sirida o‘zlashib qolgan adabiy til me‘yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so‘zlashuv tilida qo‘llanadigan sodda so‘z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so‘zlar kiradi. Adabiy til me‘yori degan tushunchani o‘zlashtirgach, o‘quvchilar yuqorida izohlangan so‘zlar o‘rniga adabiy tildagi so‘zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so‘zlar, so‘zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so‘z va iboralar o‘quvchilarning faol lug‘atidan chiqib keta boshlaydi. O‘quvchilar lug‘ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi: 1. Atrofni ohrab olgan muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarning o’yini va o’qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo‘yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko‘pgina yangi nom va iboralarni o‘rganadilar. Bu ekskursiyalar yuzasidan o‘tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so‘zlar ma‘nosiga aniqlik kiritiladi. O‘quvchilar lug‘atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O‘qish darslarida o‘quvchilar Oybek, H. Olimjon, M. Shayxzoda, G‘. G‘ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya, Uyg‘un, A.Qahhor, P. Mo‘min, Q. Muhammadiy, Sh. Sa‘dulla, Z. Diyor kabi ko‘pgina so‘z ustalarining asarlarini o‘qiydilar. O‘zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida o‘zlashtiradilar. O‘qish darsida bolalar lug‘ati ma‘lum mavzularga oid so‘zlar hisobiga ham boyiydi. Ular lug‘atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi yoqimtoy, shirinso‘z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnatsevar kabi ko‘pgina so‘zlar qo‘shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko‘p ma‘noli so‘zlar, sinonimlar, ko‘chma ma‘noda ishlataladigan so‘zlarni, ba‘zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar. Bolalar mustaqil o‘qishga o‘rganganlaridan keyin ular lug‘atiga kitob, gazeta, jurnal materiallari katta ta‘sir qiladi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o‘qish va unga rahbarlik shakllari o‘quvchilar lug‘atini boyitishning, nutqini o‘stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi. Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o‘rganish darslari ko‘pgina so‘z va atamalarni o‘zlashtirishga yordam beradi, o‘quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so‘zlarni bilib oladilar. Bu darslarda o‘quvchilar lug‘ati tartibga solinadi, so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida guruhlanadi, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘zlarning o‘zgarishini o‘rganish bilan esa lug‘atga aniqlik kiritiladi; ular o‘rgangan so‘zlaridan o‘z nutqlarida foydalana boshlaydilar, natijada lug‘atlari faollashadi. O‘quvchilar lug‘ati maxsus lug‘aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi. Bulardan tashqari, kinofilьm va televizor eshittirishlarining matnlari, o‘qituvchi va boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar xodimlarining nutqlari ham o‘quvchilar lug‘atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi. Lug‘atni boyitishda turli lug‘atlar juda foydali qo‘llanmadir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun «Imlo lug‘ati» mavjud. O‘qituvchi ma‘lumot uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug‘atlardan (o‘zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug‘atlaridan, turli terminologik lug‘atlardan) muvaffaqiyatli foydalanadi. So’z ma’nosini tushuntirish So‘zlarning ma‘nosini tushuntirish o‘quvchilar lug‘atini boyitadi, nutqini o‘stiradi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma‘nosini tushuntirish mazkur so‘z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma‘nosinn tushuntirish bilan o‘quvchilar predmet keng ma‘noda qo‘llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu ot, sifat, son, fe‘l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam beradi. So‘zning ma‘nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmasligi kerak. Buning uchun o‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma‘nosi tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o‘rnida tushuntirishni belgilab oladi. O‘qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma‘nosini bilmaydigan ayrim so‘zlar matnni o‘qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o‘qish jarayonida so‘z ma‘nosini tushuntirishga chek qo‘yish kerak. Agar biror so‘zni matnni o‘qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug‘ilsa, matn mazmunidan o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmagan holda shu so‘z ma‘nosi qisqacha tushuntiriladi. Ko‘chma ma‘noda ishlatilgan obrazli so‘zlar va badiiy nutq oborotlari matn o‘qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma‘nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o‘qilganda, undagi allegorik, ko‘chma ma‘noda ishlatilgan so‘zlarni asarni o‘qishdan oldin yoki o‘qish jarayonida tushuntirib bo‘lmaydi. Metodikada so‘zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: 1. So’zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z ularga tushunarli so‘zlar qo‘llangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi. 2. So’z ma’nosini lug’atdan va o’qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda o‘quvchilarni izohdan mustaqil foydalanib, so‘z ma‘nosini mustaqil tushunib olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. 3. So’z ma’nosini shu So’zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish. Masalan, sabo - shabada, mudofaa - himoya, sozanda - musiqachi, diyor - vatan, inshoot - bino, samo - osmon kabi. So‘zni sinonim tanlash bilan tushuntirganda, shu so‘zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko‘rsatish zarur. 4. Tanish bo’lmagan So’z bilan ifodalangan tushunchani tanish bo’lgan So’z bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini dangasa tushunchasiga, rostgo‘y so‘zini yolg‘onchi so‘ziga taqqoslab tushuntirish mumkin. Ko‘chma ma‘noda ishlatilgan so‘z va so‘z birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. 5. So’zni o’ziga yaqin tushuncha bilan, ya’ni boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish. Bunda tushuntiriladigan so‘zning izohi qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Masalan, o‘zboshimchalik − o‘z xohishicha ish tutish, ishni o‘zi xohlaganicha bajarish; mutaxassis − biror hunar egasi; shunqor − uzoq uchadigan ko‘zi o‘tkir qush; mesh − mol terisidan tikilgan idish; guldon − gul solib qo‘yiladigan idish va boshq. Ba‘zi so‘zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn − bir vaqtning o‘zida donni o‘radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo‘jalik mashinasi; ekskavator - bir vaqtning o‘zida yerni qazib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo‘nadigan joy va hok. 6. So’zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish. Masalan, yantoq − suvsiz joyda o‘sadigan ninasimon tikanli o‘simlik; akula − okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq va boshq. 7. Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi So’zlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o‘quvchilar o‘rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo‘lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil qilinadi. Xulosa qilib aytganda, so‘z ma‘nosini tushuntirish ustida ishlash o‘quvchilar lug‘atini boyitadi, nutqini ravonlashtiradi. Savol va topshiriqlar: 1. Bog'lanishli nutqni o'stirish jarayonida o'quvchilarda hosil qilinadigan asosiy ko'nikmalami ayting. O’QUVCHILAR NUTQINI O’STIRISH TIZIMIDA SINTAKTIK ISHLAR Gap ustida ishlash o‘quvchilarning nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap − grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap mazmun birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi, mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog‘liqligi ustida ishlash ham zarur; to‘rtinchidan, gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega, shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan bog‘liqligini tushuntirish kerak. Boshlang‘ich sinflar dasturining «Grammatika, imlo va nutq o‘stirish» bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘rsatilgan. Bola boshlang‘ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashg‘ulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib boriladi. Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil bo‘lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o‘quvchilarning mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif qilinadi. Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi: 1) analitik mashqlar, ya‘ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; 2) sintetik mashqlar, ya‘ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi. O‘quvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi: 1) namuna asosidagi mashqlar; 2) konstruktiv mashqlar; 3) ijodiy mashqlar. Namuna asosidagi mashq aniq, to‘g‘ri tuzilgan sintaktik qurilmalarni amaliy o‘zlashtirishni, ularning ichki bog‘lanishini, mazmunini tushunishni ko‘zda tutadi. Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga, shuningdek, gapni kuzatish va eshitish, uni o‘qishga muhim o‘rin beriladi. Namuna asosidagi mashqlarga quyidagilar kiradi: 1. Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang‘ich, shu bilan birga, eng zaruriy shakli − namunani o‘qish (yozish), intonatsiyasi, ifodaliligi ustida ishlash, gapning asosini va mazmunini tushuntirish, ba‘zan esa gapni yodda saqlash, yodlash hisoblanadi. Gapni o‘qish va kuzatish nutq o‘stirishga katta yordam beradi. Gap intonatsiyasi ustida ishlash gap mazmunini va bog‘lanishini tushunishga, namunaga qarab, uni o‘zlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi tushunishga yordam beradi. Bu jarayonda nutqdan gapni intonatsiyaga qarab ajratishga, intonatsion tugallanganlikni ifodalashga, darak, so‘roq va his-hayajon gaplarning intonatsiyasiga, uyushiq bo‘lakli gaplar va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardagi sanash ohanggiga, bog‘langan qo‘shma gap intonatsiyasiga e‘tibor berish kerak. 2. Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob (gap tuzish) uchun asos bo‘ladi va «namuna» vazifasini bajaradn. Savolda uning asosiy mazmunigina emas, balki barcha so‘zlari va sintaktik qurilishining chizmasi ham beriladi. Masalan: Bolalar bog‘da nima terdilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar). Savollar asta-sekin murakkablashtirib boriladi: bolalar oldin so‘roq so‘z o‘rniga bir so‘z qo‘shib gap tuzgan bo‘lsalar, keyinroq o‘z so‘zlarini ko‘proq qo‘shishga majbur bo‘ladilar: Bolalar bog‘da nima qildilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar. Bolalar bog‘da olma terdilar va uni savatlarga soldilar). Yoki «Bolalar qaerda bo‘ldilar? Ular nima qildilar?» (Bolalar bog‘da bo‘ldilar. Ular olma terdilar va savatlarga soldilar). Sen tipratikan haqida nimalarni bilasan? Nega qushlar uyasini buzii mumkin emas? kabi. Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi. Konstruktiv mashqlarning turlari quyidagilar: 1. Aralash berilgan So’zlardan gap tuzish yoki tartibsiz berilgan gaplardan matn tuzish. Bunda so‘zlar grammatik materialning o‘rganilishiga qarab uch variantda berilishi mumkin: a) so‘zlar tayyor ishlatiladigan shaklda beriladi: meva, bog‘da, bog‘bonlar, terdilar (Bog‘bonlar bog‘da meva terdilar); b) o‘rganilgan grammatik materialni hisobga olib, ayrim so‘zlar bosh shaklda, boshqalari tayyor shaklda beriladi. Masalan, «Otlarda birlik va ko‘plik» mavzusi o‘tilgach, paxta, dalada, bola, terdilar shaklida berilishi mumkin; v) barcha so‘zlar bosh shaklda beriladi: koptok, hovli, bola, o‘ynamoq. 2. Nuqtalar qo‟yilmagan, bosh harf yozilmagan matndan gaplarning chegarasini ajratish. Bu mashq bolalarni o‘z nutqlarida gaplarning chegarasini ajratishga, gapni to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatadi. 3. Berilgan sodda gapni so‟roqlar yordamida bosqichli yoyish mashqi. Masalan: Qushlar uchib keldi. Qaerdan uchib keldi? Qushlar sovuq mamlakatlardan uchib keldi. Qaerga uchib keldi? Qushlar sovuq mamlakatlardan o‘z uyalariga uchib keldi. 4. Berilgan sintaktik chizma asosida gap tuzish. Ega kesim Ega kesim II d. b. II d. b II d. b. II d.b. II d.b. II d. b. Chaqqon bolalar olma terdilar. Ishchan bolalar chiroyli gullarni zavqlanib terdilar. 5. Berilgan gapga o‟xshash, masalan, uyushiq egali yoki kesimli sodda yoyiq gap tuzish. Bunda o‘quvchilarga «Quyosh yoritadi va isitadi» kabi gap beriladi, o‘quvchi esa «Ravshan o‘qidi va ishladi» kabi gap tuzadi. 6. Ikki-uch sodda gapdan bitta uyushiq bo‟lakli sodda gap tuzish. Masalan, «Bahorda qaldirg‘ochlar issiq mamlakatlarga uchib ketadi», «Bahorda laylaklar ham uchib ketadi» gaplaridan uyushiq bo‘lakli «Bahorda qaldirg‘ochlar va laylaklar issiq mamlakatlarga uchib ketadi» gapi tuziladi. Ijodiy mashqlarda o‘quvchilar o‘zlari erkin ravishda gap tuzadilar. Boshlang‘ich sinflarda ijodiy mashqlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1. Gap tuzish uchun mavzu beriladi, o‘quvchilar shu mavzuga mos gap tuzadilar: «Quyoshli kunda», «Bizning uy» yoki «Quyon va tipratikan» kabi. 2. Narsa rasmi yoki syujetli rasm beriladi, o‘quvchilar rasm asosida bir yoki bir necha gap tuzadilar. 3. Ikki-uchta «tayanch» so‘z beriladi, o‘quvchilar shu so‘zlarni qatnashtirib gap tuzadilar. Tayanch so‘z sifatida bolalarning faol lug‘atiga aylantirish zarur bo‘lgan so‘zlar olinadi.