NUTQ, UNING SHAKLLARI, TURLARI VA USLUBLARI Reja: 1. Til va nutq. Nutqiy faoliyat. 2. Nutq shakllari. 3. Nutq uslublari. 4. Nutq turlari. Tаyanch soʻz va iboralar: til, lison, nutq, nutqiy faoliyat, nutq shakli, nutq uslubi, nutq turi. 1. Til va nutq. Nutqiy faoliyat. Til muayyan tilda so‘zlashuvchilarning nutqiy qobiliyati va imkoniyati bo`lib, u tafakkurni shakllantirishga, bilimlarni xotirada qat’iy sistemaga tizib saqlashga, axborot uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi eng muhim, bevosita va bilvosita muloqot qilish vositasi. Til lison, nutq va me’yordan iborat bo`ladi. Lison deyilganda ma’lum bir til jamiyatining barcha a’zolari uchun ajdodlar tomonidan tayyor holga keltirib qo‘yilgan, ma’lum bir tilda so'zlashuvchilar uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan so‘z va qo‘shimchalar hamda ularning o‘zaro birikish qoidalari. So‘z va qo‘shimchalarning birikish qoidalari shu tilda so‘zlashuvchilarning ongida yashaydi. Lison kishilarning so‘z va qo‘shimchalar zaxirasi hamda ularning shu tilda so'zlarni bog‘lab nutq so‘zlash malakasidir. Lison, umuman olganda, kishilarning nutq so'zlash imkoniyati hisoblanadi. Nutq - kishilarning ongida mavjud lisoniy imkoniyatlarni og‘zaki yoki yozma shakllarda voqelantirilishi. Masalan, aytgan yoki yozgan gaplarimiz nutq bo‘lib, u lisoniy bilim va malakamiz tufayli sodir bo‘ladi. Me’yor lisoniy imkoniyatlarni ishga solishimizda jamiyat tomonidan shakllantirilgan qoidalardir. Masalan, jamiyat qoidalari о'Imoq so‘zi o‘rnida vafot etmoq, ketmoq, kuni bitmoq, joni uzilmoq ifodalarini ishlatishni qoidalashtirgan. Yoki biz bir o'rinda turq, boshqa o‘rinda jamol so‘zini qo'llaymiz, ammo ularni noo‘rin ishlatsak, mulzam bo‘lamiz. Me’yor tildan foydalanishimizni tartibga solib turadi. Nutqiy faoliyat tildan foydalanuvchilarning gapirish, nutq so'zlash bilan birga, tinglash jarayoni ham. Mashhur amerikalik notiq psixolik Deyl Kamegi “yaxshi suhbatdosh - yaxshi gapirishni emas, balki yaxshi tinglashni biladigan suhbatdoshdir” deganda aynan shu qobiliyatning insonda rivojlangan bo‘lishini nazarda tutgan edi. Nutqiy faoliyat kundalik faoliyatimizning tarkibiy qismidir. Nutq madaniyati kishilarning kundalik nutqiy faoliyati bilan aloqador. Adabiy tilning o‘zi nutq madaniyatini tashkil eta olmaydi. Adabiy tildan, uning madaniylashgan vositalaridan nutqiy faoliyatda foydalanilgandagina adabiy til nutq madaniyati vositasiga aylanadi. Masalan, hozirgi zamon o'zbek adabiy tilda ta’lim- tarbiya ishlari olib boriladi, ilmiy va badiiy adabiyotlar nashr etiladi, gazeta va jurnallar chiqariladi. Radio va televideniye eshittirishlarida ushbu til me’yorlariga amal qilinadi. Yozma nutqda o‘zbek tilining imlo qoidalariga, gapirganda esa, adabiy talaffuz talablariga rioya etiladi. Adabiy nutq, uning yozma va og'zaki shakli me’yorlari bu tilda so‘zlovchilarning shaxsiy nutqlari va bu nutqlar yig'indisidan iborat bo‘lgan umumiy me’yor sifatida namoyon bo'ladi.Adabiy nutq madaniyatini egallashda tilga e’tibor, unga chinakam hurmat va muhabbat muhim rol o‘ynaydi. Adabiy nutq me’yorlarini shunchaki qiziqish va u bilan nomigagina shug‘ullanish bilan egallab bo‘lmaydi. Buning uchun shaxsning saviyasi yuksalishi, bilimi o‘sishi ham talab etiladi. Shunga ko‘ra, adabiy nutq madaniyati nutqiy ko‘nikma, nutqiy malaka natijasidir. Nutq madaniyati malakasiga adabiy til qoidalari, til bo‘yicha bilimlar, tajriba orqali erishiladi. Nutq madaniyati malakasi egallangan bilim, o‘rganilgan qoidalar emas, balki kishining ularga o‘z nutqiy faoliyatida amal qilishga, qo‘llashga erisha olgan ko'nikmasidir. Ko‘rinadiki, nutq madaniyati aniq nutqiy faoliyat, aniq nutqiy amaldir. Nutq madaniyati va nutqiy faoliyat uzviy bog‘liq. Madaniy nutq madaniy nutqiy faoliyat mahsulidir.Shunday qilib, nutq madaniyatini egallash madaniy nutq ko‘nikmasini hosil qilish demakdir. 2.Nutq shakllari. Nutq ikki shakldan birida namoyon bo‘ladi: • og‘zaki nutq; • yozma nutq. Har bir nutq shakli o‘ziga xos qoidalarga ega. Masalan, og‘zaki nutq talaffuz me’yorlariga ega bo‘lsa, bu yozma nutqda imlo qoidalari bilan almashadi. Og‘zaki nutqda ohang, talaffuzning to‘g‘riligi, aniqligi, ovozning baland pastligi, samimiyligi nosamimiyligi katta rol o‘ynaydi. Yozma nutqda harf shakllari, savodxonlik, jumlalarning to‘g‘riligi va mantiqiyligi kabilar ahamiyatga ega. Shuningdek, og‘zaki nutq leksikasi yozma nutq leksikasidan farqlanadi. Masalan, tilimizda apteka va dorixona so‘zlari mavjud. Ikkalasi ham lug‘atlarimizda qayd etilgan. Ammo ulaming biri og‘zaki, ikkinchisi yozma nutqqa xos. So'zlashuvda yozma nutqdagidek, yozishda og‘zaki nutqdagidek ish ko‘rish kulgili. Masalan, o‘zbek tilidagi -gach qo'shimchasi yozma nutqqa xos. Salim kelgach, men ketdim tipidagi gaplami og‘zaki nutqda qo`llamaymiz Lekin ayrim kishilaming bu o‘zbek tili tabiatiga xos emas, u sun’iy qo‘shimcha deganlarini ham eshitganmiz. Demak, so‘zlovchining nutq madaniyati deganda nutq sharotiga mos ravishda so‘z va iboralami o‘z o'mida qoilab, fikrini to‘g‘ri, ravon, tushunarli ifodalash tushuniladi. Misol qilib keltirilgan -gach qo‘shimchasi ham kitobiy uslubga xos. So‘zlashuvda esa uning sinonimi bo‘lgan -gandan keyin shaklini ishlatish o‘rinli: Salim kelgandan keyin men ketdim tarzida. 3.Nutq uslublari. Uslubiyat tilshunoslik fanining bir bo‘limi bo'lib, nutq jarayonida til hodisasidan maqsad, sharoit va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyati bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslub va uning turi, til vositasining qo‘llanish xususiyati, fonetik, lug‘aviy, frazeologik va grammatik birlikning uslubiy imkoniyati o‘rganiladi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo‘llanadigan ko‘rinishi adabiy nutq uslubi deyiladi. 0‘zbek adabiy tilida 5 ta asosiy nutq uslubi bor: so‘zlashuv uslubi, badiiy uslub, rasmiy-idoraviy uslub, ommabop uslub, ilmiy uslub. Ayrim darslikda so‘zlashuv uslubidan boshqa barcha uslub kitobiy uslub degan umumiy nom ostida beriladi. Barcha uslubda cheklanmagan tarzda ishlatiladigan so‘z va qo'shimcha uslubiy betaraf deyiladi: suv, tog‘, bola, xat. So‘zlashuv uslubi. Keng qo'llanadigan uslubdan biri - so‘zlashuv uslubi. Bu uslubda, odatda, adabiy til me’yoriga rioya qilinmaydi. So'zlashuv uslubidagi gap asosan dialogik shaklda bo‘ladi. Bunda turli uslubiy bo‘yoqdor so‘z, grammatik vosita qo‘llanadi. Shuningdek, tovush tushib qolishi, orttirihshi ham mumkin:Obbo, hamma ishni do`ndiribsiz-da. Mazza qildik Ketaqoool! So'zlashuv uslubida gapdagi so‘z tartibi ancha erkin. Ko'proq sodda, to`liqsiz, undalmali gaplardan foydalaniladi. Jargon, argo, vulgar, varvar so‘zlar ham ishlatilaveradi. Ayniqsa, bu nutq madaniyati yuqori bo'lmagan kishilarda ko‘proq uchraydi. Ilmiy uslub. Fan-texnikaning turli sohasiga doir ilmiy asarlar, darslik va qo‘llanmalar ilmiy uslubda yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma’lumot asosida chiqarilgan ilmiy xulosa (qoida, ta’rif)larga boy bo‘lishi bilan boshqa uslubdan farq qiladi: Yomg'ir — suyuq tomchiholidagi atmosferayog'ini. Tomchining diametri 0,5-0,6 mm bo‘ladi.Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘z o‘z ma’nosida qo'llanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo‘lak, kirish so‘z, kirish birikma, shuningdek, qo‘shma gaplardan keng foydalaniladi. Rasmiy-idoraviy uslub. Davlat idorasi tomonidan chiqariladigan qaror, qonun, nizom, xalqaro hujjat rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Shuningdek, ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv qog‘ozi, taklifhoma, shartnoma, tarjimayi hol, e’lon, tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda bitiladi. Rasmiy-idoroviy uslubdagi hujjat qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli bo'lishi lozim. Bu uslubning asosiy belgisi - jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo‘lishi. Rasmiy-idoraviy uslubda ham so‘zlar o‘z ma’nosida qo'llanadi, ko‘pchilikka ma’lum bo'lgan ayrim qisqartma so‘zlar ishlatiladi, har bir sohaning o'ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Bu uslubda ko‘pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko'rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan foydalaniladi. Gap bo'lagining odatdagi tartibda bo‘lishiga rioya qilinadi. Ommabop (publitsistik) uslub. Tashviqot-targ‘ ibot ishlarini olib borishda qo`llanadigan uslub, ya’ni matbuot uslubi ommabop uslub deyiladi. Bu uslubda ijtimoiy-siyosiy so'zlar ko‘p qo'llanadi. Nutq ta’sirchan bo`lishi uchun ifodali so‘z va birikmalardan, maqol va hikmatli so’zlardan keng foydalaniladi. Bunday uslubda gap bo‘laklari joylashuvi odatdagi tartibda bo‘ladi, kesim buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi, darak, his-hayajon va ritorik so‘roq gaplar, yoyiq undalma, takroriy so‘z va birikmalar unumli qo`llanadi. Badiiy uslub. Adabiy asarlar badiiy uslubda bo‘ladi. Badiiy asar kishiga ma’lumot berish bilan birga, timsol (obraz) vositasida estetik ta’sir ham ko'rsatadi. Badiiy uslubda qahramon nutqini jonli berish oddiy nutq so‘zi, sheva, vulgarizmdan ham foydalaniladi: U davradan chiqdi. Oqsoqollardan Amir polvonni tirsagidan chetga tortdi. - Polvonlaring har yerda o'tlab yuribdi, bu nima о ‘tirish? - dedi. - Menga qara, zo'r-zo'rlarini bir yerga yig ‘. Sho'rchiliklar kepti...Tushundingmi? О‘zing bosh bo'l. Qurga tartib bilan chiqar. Shoshma,yetti o'lchab, bir kes. Sho'rchiliklarning o'ngi-chapiga e ’tibor qil qaytarib aytaman, faqat sho 'rchiliklarga ко ‘z tikinglar. Binoyimi? - Binoyi, polvon bova, binoyi. - Bir-ikkita dadilrog'i bilan bizning Tilovberdini davra oxiriga asra. Yo'g'on cho'zilib, ingichka uzilganda kunimizga yaraydi. Yana kim bor? -Shu, Bakirboyning Samarqandda о'qiyotgan Jonibek uli kelgan.Yaxshi olishi bor-da. О‘tgan yili kelganda Sariosiyoni mot qilib edi. - Uning kelganini ко'pchilik bilmaydi-ya? Ma’qul. Ayt, tom ustiga chiqib, o'zini yashirib o'tirsin. -H a y (Tog‘ay Murod) Til imkoniyati barcha uslublarga teng moslashgan. Tilda bejiz sinonimlar mavjud emas. Sinonim bo`lgan har bir so‘z, ibora, birikma va gap har xil uslub uchun mo`ljallangan. Yuqorida aytganimizdek, til imkoniyatidan foydalanish uchun nafaqat bu so‘zlarning tilda borligini, balki ularni qachon, qanday sharoit va vaziyatda qo`llashni ham bilish lozim. Turqingni sog'inib jonon deyilmaganligi kabi jamolingni sovunlab yuv ham deyilmaydi, albatta. Ba’zilaming aftingni art,basharasi tanishga о'xshaydi deganlarini eshitganmiz. Bu til birliklarining uslubiy xoslanishini bilmaslik yoki unga e’tibor qilmaslikdir. 4.Nutq turlari. Nutq rasmiy va norasmiy turlarga bo`linadi. Yozma nutqning so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublaridagi nutq norasmiy nutq hisoblanadi. Shuning uchun bu uslublarda nutq egasi erkin harakat qiladi. Nutqdan maqsad va uning kimga mo`ljallanganligiga qarab nutq egasi til birliklaridan istaganicha foydalana oladi. Masalan, so'zlashuv nutqida so‘zlovchining adabiy yoki sheva unsurlaridan, ilmiy terminlardan foydalanishini, jumlalarning to`liq yoki noto`liq bo‘lishini, imo-ishora vositalarini qay tarzda qo`llashini hech kim nazorat qilmaydi va hech kimga baho berib o'tirmaydi. So‘zlovchi faqat nutq sharoiti, nutq vaziyati va hamsuhbatning kimligidan kelib chiqqan holda o‘zini o‘zi nazorat qiladi. Badiiy va publitsistik uslub nutqi haqida ham shunday deyish mumkin. Rasmiy va ilmiy uslubdagi nutq rasmiy nutq hisoblanadi. Rasmiy nutq o'rnatilgan qoidalar asosida tashkil etiladi. Ma’ruzalar, dokladlar og‘zaki ko‘rinishda bo‘lganda ham, rasmiy nutq hisoblanadi. Shuning uchun bunday og‘zaki nutq bilan yozma nutq orasida jumlalar qurilishi, so‘zlaring qo`llanishida farqlar kam seziladi.Rasmiy doiralarda norasmiy, norasmiy doiralarda rasmiy nutq tinglovchilar uchun noqulay holatni keltirib chiqaradi. Buning yorqin misolini yozuvchi Abdulla