Nutqiy muloqot va diologik nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish. REJA: 1. Og`zaki nutq jarayonining psixofiziologik qurilishi. 2.Disleksiya tasnifi. 3.Disgrafiya tasnifi. Tayanch tushunchalar: O`qish va yozuv jarayoni, psixofiziologik qurilish, analiz, sintez, fonematik idrok, til analizi va sintezi, agrammatik disgrafiya, optik disgrafiya, motor disgrafiya. Yozuv jarayonining psixofiziologik qurilishi. Disgrafiya - bu yozuv jarayonining qisman uziga xos buzilishidir. Yozuv ыzida nutq faoliyatining murakkab shaklini, ko‘p darajali jarayonini aks ettiradi. Unda turli xil analizatorlar: nutqni eshitish, nutqni xarakatga keltirish, kirish, umumiy xarakatlantirish analizatorlari ishtirok etadi. Yozuv jarayonida ular orasida yaqindan bog‘lanish va o‘zaro aloqadorlik o‘rnatiladi. Bu jarayonning tuzilishi yozuv malakalarini o‘zlashtirish bosqichiga, yozuvning maqsadi va xususiyatiga bog‘liqdir. Yozuv og‘zaki nutq jarayoni bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi, xamda uning yuqori darajali rivojlanishi asosida amalga oshadi. Katta yoshlilarning yozuvi avtomatlashgan xisoblanadi va yozuv malakalarini o‘zlashtirib olayotgan bolaning yozuvi xarakteridan farq qiladi. Chunonchi, katta yoshdagilar yozuvi aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyat xisoblanadi va uning asosiy maqsadi ongdagi fikrni bayon etish yoki uni qayd qilishdan iborat bo‘ladi. Katta yoshlilarni yozuvi o‘zining bir butunligi, bir-birining bog‘liqligi bilan tavsiyalanadi va u sintetik jarayon xisoblanadi. Bunda so‘zning grafik obrazi aloщida elment (xarf) lar bilan emas, balki bir butun sifatida talaffuz etiladi. So‘z yagona motor akti orqali yuzaga keladi. Yozuv avtomatik tarzda amalga oshadi va ikkita nazorat: kinestetik va ko‘rish nazoratidan o‘tadi. Qo‘lning avtomatlashgan xarakati og‘zaki nutqdan yozma nutqqa o‘tishdek murakkab jarayonining so‘nggi bosqichi xisoblanadi. Bundan oldin ana shu so‘nggi bosqichga xozirlik ko‘rishdan iborat murakkab jarayon amalga oshadi. Yozuv jarayoni ko‘p darajali kurilishga ega bo‘lib, ko‘p miqdorli operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bunday operatsiyalar katta kishilarda qisqa, yopiq xarakterda bo‘ladi. Yozuv malakalari egallaganda bu operatsiyalar ochiq ko‘rinishli bo‘ladi. A.R. Luriya "Yozuv psixofiziologiyasi xaqida ocherklar"" nomli kitobida yozuvning quyidagi operatsiyalarni ajratib ko‘rsatadi. Yozuv xissiyotlarining uyg‘onishi, sabab va vazifalardan boshlanadi. Kishi o‘zining fikrlarini qayd etish maksadida, axborotlarni ma’lum muddatgacha saqlash, ularni boshqa shaxsga yetkazib berish, kimnidir xarakatga undash va xokazolar uchun yozayotganini biladi. Inson yozma bayon mazmuni rejasini, fikr dasturini, fikrlarining izchilligini xayolan tuzadi. Bunda boshlang‘ich fikr gapning ma’lum kurilmasiga bog‘liq bo‘ladi. Xat bitish jarayonida yozayotgan kishi jumlanining yozilishi tartibiga rioya qilishi, yozilgan va navbatdagi yoziladigan so‘zlarga qarab mo‘ljal olishi kerak. Yozilishi kerak bыlgan xar bir gap so‘zlarga bo‘linadi, shunday ekan, yozuvdagi so‘zlar orasidagi ma’lum bir chegaralanish bo‘ladi. So‘zning tovush tuzilishini taxlil etish yozuv jarayonining eng murakkab operatsiyalaridan biri xisoblanadi. So‘zni to‘g‘ri yozish uchun uning tovush tuzilishini, davomiyligini va xar bir tovushning o‘rnini aniqlash lozim. Sыzning tovush taxlili nutqni eshitish va xarakatga keltirish analizatorlarning birgalikdagi faoliyati orqali amalga oshiriladi. Tovushlarning xarakteri va ularning so‘zdagi izchilligini aniqlashda baland, past va ichki talaffuz katta o‘rin tutadi. Talaffuzning yozuv jarayonidagi o‘rni xaqida ko‘pgina tadqiqotchilar fikr bildirishgan. Masalan, L.K. Nazarova 1 sinf bolalari bilan quyidagicha tajriba o‘tkazgan. Tajribaning birinchi bosqichida ularga yozish uchun tanish bo‘lgan matn beriladi. Ikkinchi bosqichida ularga talaffuz etilmagan, mazmuni qiyin matn berildi: bolalar yozuv jarayonida kichkina tilchalarini tishlab olishdi yoki og‘izlarini ochishdi. Bundayo paytlar ular oddiy xat yozishdagiga nisbatan ko‘proq xatoga yo‘l quyishdi. Yozuv malakalarini egallashning dastlabki bosqichida talaffuz etishning roli katta bo‘ladi. U tovush xarakterini aniqlashga, uni o‘xshash tovushlardan farqlashga, tovushlarning so‘zdagi izchilligini belgilashga yordam beradi. Navbatdagi operatsiya – so‘zdan ajratib olinga fonemalarning xarfning muyayan ko‘rish obrazi bilan xamoxang kelishi xisoblanadi. Bu boshqa tovushlardan, aniyqsa o‘xshash xarfli tovushlardan tabaqalashgan xolda farqlanishi kerak. Yozilishi bo‘yicha o‘xshash zarflarni aniq farqlash uchun ko‘rish analizi va sintezi, fazoviy tosavvurlarining yetarli darajada shakllanganligi talab etiladi. Harflarni taxlil qilish va qiyoslash esa 1 - sinf o‘quvchisi uchun oddiy vazifa emas. Keyin yozuv jarayoning motor operatsiyasi - qo‘l xarakatlari orqali xarflar shaklini aks ettirishga kirishiladi. qo‘l xarakatlari bilan birgalikda kinestik nazorat xam amalga oshiriladi. Harf va so‘zlarning yozilish me’yoriga qarab, kinestik nazorat ko‘rish va yozilganlarni o‘qish bilan mutsaxkamlanadi. Yozuv jarayoni nutqli va nutqsiz vazifalar: tovushlarni eshitishda ajratish, ularni to‘g‘ri talaffuz etish, til analizi va sintezi, nutqning leksik grammatik jixatdan shakllangani, ko‘rish analizi va sintezi, atroflicha tasavvur qilishning yetarli darajada shakllangani asosida amalga oshadi. Ko‘rsatilgan vazifalardan birortasining shakllanmay qolishi yozuv kыnikmalarini egallash jarayonining buzilishiga, disgrafiyaning vujudga kelishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Disgrafiya yozuv jarayonining normada oshiruvchi amalga oliy psixik faoliyatining rivojlanmay qolishi (so‘zilishi) bilan bog‘liq bo‘ladi. Yozuvning buzilishini belgilashda asosan quyidagi atamalardan foydalaniladi: disgrafiya, agrafiya, dizorfografiya, evolyusion disgrafiya (bu so‘nggi atama bolalardagi o‘qish malakasini egallab olish jarayonining buzilganligi belgilash uchun qo‘llanadi). O‘qish va yozishdagi buzilishlar bir-biriga o‘xshash bo‘ladi. Yozuvi buzilgan bolalarda ko‘pgina oliy psixik funksiyalar: qobiliyatining taщlili va sintezi, fazoviy tasavvurlar, nutq tovushlarini ko‘rish- eshitish orqali farqlash, fonematik xamda bo‘g‘inli analiz va sintez qilish, gapni so‘zlarga ajratish, nutqning leksik-grammatik tuzilishi, xotira, diqqat-e’tibor suksessiv va simultan jarayonlarining, emotsional-irodaviy soщaning shakllanganligi kuzatiladi. Logopedik adabiyotlarda disgrafiyaning psixolingvistik nuqtai nazardan o‘rganish yetarlicha ko‘rsatilmagan. Bu jixat yozuvning buzilish mexanizmini yozma nutq operatsiyalari (A.A. Leonteva fikricha): bog‘lanishli matnni ichki rejalashtirish, aloxida gapni ichki rajalashtirish, gapni grammatik jixatdan to‘g‘ri tuzish, fonemalarni tanlash operatsiyasi, so‘zlarni fonematik jixatdan taxlil qilish va boshqalar (E.M. Gopichenko, Ye.F. Sobotovich)ning zaiflashuvi sifatida o‘rganadi. Disgrafiya tasnifi. Disgrafiyani tavsiflash turli xil me’yorlar: analizatorlar, psixik faoliyatlarning buzilganligi, yozuv operatsiyasining shakllanmaganligi xisobga olish asosiada amalga oshiriladi. O.A. Tokaryova disgrafiyaning 3 turini: akustik, optik, motor disgrafiyalarni ajratib ko‘rsatadi. Akustik disgrafiyada eshitish qobilyatining tabaqalashmagani, tovushni analiz va sintez qilishning yetarli jarajada rivojlamagni kuzatiladi. Bunda tovush va artikulyatsion jixatdan o‘xshash xarflar urnini almashtirish, aralashtirish va ba’zi bir xarflarni tushirib qoldirish, shuningdek tovushni noto‘g‘ri talaffuz eshitishning yozuvda qayd qilinish xollari kuzatiladi. Optik disgrafiya kurish orqali tasavvur eshitishning mutsaщkam emasligi bilan bog‘liqdir. Bunda kishi ma’lum xarflarni anglamaydi, bu xarflar talaffuzdagi tovushga mos kelmaydi. Harflar turli paytlarda xar xil qabul qilinadi. Ko‘rish qobiliyatining notekisligi oqibatida ular yozuvida aralash-kuralash bo‘ladi. Ko‘pincha qo‘yidagi xarflar qo‘lyozmasining aralash kelishi kuzatiladi. p-n, p-i, s-i, sh-i, m-l, b-d, p-m, n-k Optik disgrafiyaning og‘ir xolatlarda so‘zlarni yozish mumkin bыlmay qoladi. qator xollarda, ayniqsa chapaqay kishilarda xarflarni qiyshiq yozish kuzatiladi. Bunda so‘z, xarf, xarf elementlari o‘ngdan chapga qarab qiyshaygan bo‘ladi. Motor disgrafiya. qo‘lning yozuv paytida qiyin xarakatga kelishi, motor obrazlaridagi aloqalarning, so‘zlarning, sыzlarning tovush va ko‘rish obrazlari bilan birgalikdagi buzilishi unga xosdir. Yozuv jarayonini psixik va psixolingvistik jixatdan o‘rganish shundan dalolat beradiki, u turli darajadagi operatsiyalar: semantik, tilga oid, sensomotor operatsiyalarni o‘z ichiga oladigan nutq faoliyatining murakkab shakli xisoblanadi. Shu munosabat bilan disgrafiyani analizatorlar darajalarining buzilgani asosida turlarga ajratsh xozirgi paytgacha to‘liq isbotlanmagandir. Disgrafiyaning M.E. Xvatsev tomonidan turlarga ajratilgani xam щozirgi kunda yozuvning buzilgani xaqida to‘liq tasavvur xosil qilmayapti. Disgrafiyaning shunday tasnivlari ko‘proq asoslangan xisoblanadiki, uning asosida yozuv jarayonidagi muayyan operatsiyalarining shakllanmagani yotadi. (Bu tasnivlar A.I. Gersennomidagi LDPI logopediya kafedrasining xodimlari tomonidan ishlab chiqilgan). Unga asosan disgrafiyaning quyidagi turlari ajratiladi: artikulyator - akustik disgrafiya, fonematik idrok (fonemalarning tabaqalanishi), buzilishi asosidagi disgrafiya til taxlili va sintez buzilishi asosidagi disgrafiya shuningdek agrammatik, optik disgrafiyalar. 1. Artikulyator-akustik disgrafiya ko‘proq M.E. Xvatsev tomonidan ko‘rsatilgan og‘zaki nutqning zaiflashuvi natijasida paydo bыlgan disgrafiya o‘xshashdir. Bu, M.E. Xvatsevning ta’biriga ko‘ra, "yozuvdagi tili chuchuklik" xisoblanadi. Bola so‘zlarni qanday talaffuz qilsa, o‘shanday yozadi. Uning asosida noto‘g‘ri talaffuzning yozuvda aks etishi, so‘zlarni noto‘g‘ri aytib takrorlash yotadi. Bola gapirish jarayonida tovushlar noto‘g‘ri talaffuz qilishga tayangan xolda o‘zining nuqsonli talaffuzini yozuvda aks ettiradi. Artikulyator - akustik disgrafiya og‘zaki nutqda tovushlarni almashtirish va tushurib qoldirishga muvofiq, xarflarni almashtirish va tushirib qoldirishga namoyon bo‘ladi. U ko‘pincha disgrafiya, rinolaliya va polimorf ko‘rinishdagi dislaliya paytida kuzatiladi. Ba’zan og‘zaki nutq to‘g‘ri bo‘lgani yozuvda xarflar o‘rnini almashtirish xollari saqlanib qolishi mumkin. Bunday xolatda ichki nutq paytida to‘g‘ri artikulyatsiya yetarli darajada tayanib bo‘lmaydi, xolbuki, tovushlarning aniq kinestik obrazlari xam shakllanmagan bo‘ladi. Lekin tovushlar almashtirish va tushirib qolidrish yozuvda doim xam aks etavermaydi. Bu qator xollarda saqlangan funksiyalar xisobiga (masalan: eshitishning aniq tabaqalangan fonematik funksiyalarning aniq shakllangani xisobiga) yuz beradi. 1.Fonematik idrok (fonemalarning tabaqalanishi)ning buzilishi asosidagi disgrafiya. Fonetik jixatdan yaqin tovushlarga muvofiq xarflarning almashinishida namoyon bo‘ladi. Bunday paytda tovushlar og‘zaki nutqda to‘g‘ri talaffuz etiladi. Ko‘pincha qo‘yidagi tovushlarni anglatuvchi xarflar: shovqinli, jarangli va jarangsiz tovushlar, ular tarkibiga kiruvchi affikatlar (ch-t, ch-sh) almashtiriladi. Disgrafiyaning bunday turi undosh tovushlarni xatda noto‘g‘ri bayon etish orqali vujudga keladi. Fonematik idrokning buzilishi asosida vujudga keladigan disgrafiya sensor alaliya va afaziya paytida ko‘proq namoyon bыladi. Og‘ir xolatlarda uzoq artikulyator va akustik tovushlarni (l-k,b-v,p-n) anglatadigan xarflarning o‘rni almashtiriladi. Bunday paytda aralash xarflarga muvofiq tovushlar talaffuzi me’yorli xisoblanadi. Bunday turdagi disgrafiyaning mexanzmlari xaqida yagona fikrga kelinmagan. Bu, o‘z navbatda, fonematik idrok jarayonininng murakkabligi bilan bog‘liqdir. 2. Til analizi va sintezi buzilishi asosidagi disgrafiya. Uning o‘zida til analizi va sintezining turli ko‘rinishlardagi buzilish: gapning so‘zlarga bo‘linishi fonematik xamda bo‘g‘inli analiz va sintez yotadi. Til analizi va sintezining rivojlanmay qolishi yozuvda so‘z va gaplar tuzilishining buzilishda namoyon bo‘ladi. Fonematik analiz, til analizining eng murakkab formasi xisoblanadi. Uning okibatida so‘zning tovush- xarf tuzilishi buziladi. Unga quyidagi xatoliklar xosdir: so‘zlarni o‘qishda undoshlarni tushirib qoldirish (diktant - "dikat", "shamol" - "amol"); unlilarni tushirib qoldirish (kitob - "ktob", doska - "dska"); xarflarning o‘rnini almashtirish (ruchka-urchka, olma- omla); ortiqcha xarflarni qo‘shish (doska-dosika), bo‘g‘inlarni tushirib qoldirish, o‘rnini almashtirish, qo‘shish (mashina - manashi) va xokazolar. Yozuv jarayonini to‘g‘ri o‘zlashtirish uchun bolada fonematik analiz nafaqat tashqi nut rejasi, balki xammasidan burun ichki rejada, tasavvur bo‘yicha shakllangan bo‘lishi lozim. Fonematik analiz va sintezning shakllanmagani oqibatida yozuvning buzilishi xususidagi ma’lumotlar R.E. Levina, N.A. Nikashina, D.I. Orlova, G.V. Chirkinalarning ilmiy-tadqiqot ishlarida atroflicha ko‘rsatilgan. 3. Agrammatik disgrafiya (bu xaqidagi ma’lumotlar R.E. Levina, I.K. Kolpovskaya, R.I. Lalaeva, S.B. Yakovlevalarning ilmiy ishlarida atroflicha tavsiflangan). U nutqning grammatik tuzilishi: morfologik sintaktik umumlashtirishning rivojlamanligi bilan bog‘langandir. Disgrayaining bunday turi so‘z, so‘z birikmalari, gap va matn darajasida namoyon bo‘lishi mumkin. U keng mikyosli simptokompleksning leksiko-grammatik rivojlanmaslikning tarkibiy qismi xisoblanadi. Bu disgrafiya dizartriya, alaliya, aqli zaif bolalarda kuzatiladi. Bog‘lanishli nutq jarayonida bolalar gaplar orasidagi logik va tilga oid bog‘lanishni ta’minlashda ancha qiynaladilar. Gaplarning izchilligi bayon etilayotgan voqealarning izchilligiga mos kelmaydi, ayrim gaplar o‘rtasida tilga oid va grammatik bog‘lanishlar buziladi. Gap darajasiga ega bo‘lgan yozuv jarayonidagi agrammatizmlar so‘zning morfologik tuzilishning buzilishida, so‘z qo‘shimchalarini yozishda kelishik qo‘shimchalarini almashtirishda, gaplar kurilishini buzishda; o‘rin xol kelishigini almashtirishda namoyon bo‘ladi. 4. Optik disgrafiya – ko‘rish gnozisi, analiz va sintez, atroflicha tasavvur etishning rivojlanmagani bilan bog‘lanadi xamda u yozuvda xarflarni noto‘g‘ri yozish va ularning o‘rnini almashtirishda namoyon bo‘ladi. Bunda kproq grafik jixatdan o‘xshash qo‘l yozma xarflar urni almashadi. Unga quyidagilar kiradi: bir xil elementlardan tashkil topgan, lekan xar xil ko‘rinishda tuzilgan xarflar (v-d, t-sh); bir xil elementlarni o‘z ichiga olgan, lekin ko‘shimcha elementlar bilan bir-biridan farq qiladigan xarflar (i-sh, p-t, x-j, l-m); oynavon xarflar (s-e, z-ye); bir xil element bilan bog‘lanadigan xarflarni elementlarini tusshirib qolidrish (au-a); ortiqcha element qo‘shib yozish (sh-) va noto‘g‘ri joylashtirilgan elementli xarflar (x - ss, m-nn). Literal disgrafiya paytida xatto bog‘lanishsiz xarflarni topish va talaffuz etish xam buziladi. Verbal disgrafiya paytida izolyatsiyalashgan xarflar to‘g‘ri talaffuz etiladi, lekin yozuvda ular buziladi, optik tavsifdagi xarflar o‘rni almashadi. Optik disgrafiyaga teskari yozuvlar xam kiradi, bular ko‘pincha chapaqay kishilarda, shuningdek miyaning organik yalg‘ilanish xollarida uchraydi. Nazorat savollari 1. Yozuv jarayoni psixofizialogik jarayoni nimalardan iborat? 2.Yozuv jarayoni operatsiyalarini yoritib bering. 3.Disleksiya va disgrafiya shakllarini yoritib bering. 4.O.A.Tokaryova disgrafiyani qanday turlarini ajratib ko‘rsatdi? 5.Artikulyator-akustik disgrafiya qanday namoyon bo‘ladi? 6.Fonematik idrokning buzilishi asosidagi disgrafiya qanday namoyon bo‘ladi? 7.Til analizi va sintezi asosidagi disgrafiya qanday namoyon bo‘ladi? 8.Agrammatik va optik disgrafiyani namoyon bo‘lishini tavsiflab bering.