OB-HAVO VA IQLIM Mundarija KIRISH………………………………………………………………………….3 I BOB. OB-HAVO VA UNING UMUMIY XUSUSIYATLARI...... 1.1. Ob-havo haqida umumiy tushuncha………………………………………… 1.2. Ob-xavo va uning elementlari………………………………………………... 1.3. Ob-havo bashoratlari ………………………………………………………… II BOB. IQLIM VA IQLIM HOSIL QILUVCHI OMILLAR.......... 2.1. Iqlim haqida tushuncha va Iqlim hosil qiluvchi omillar……………………….. 2.2. Iqlimlar ta’snifi………………………………………………………………... 2.3. Iqlim mintaqalari……………………………………………………………… XULOSA ……………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….. KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ob-havo insonlarning xo‘jalik faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsata-di. Xalq xo‘jaligining turli sohalarida, jumladan qishloq xo‘jaligida turli ishlarning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi ob-havo sharoitlariga bog‘liq. Ob- havoning qulay sharoitlarida ekinlar yaxshi o‘sadi va rivojlanadi, noqulay sharoitlarida esa ozmi-ko‘pmi zararlanadi yoki juda noqulay ob-havo sharoitida butunlay nobud bo‘ladi. O‘rmonlar ham qulay ob-havo va iqlim sharoitlarida yaxshi o‘sadi va rivojlanadi. Shuning uchun ob-havoning yaqin kunlarda qanday bo‘lishini, qishloq xo‘jaligi uchun zararli hodisalarning ro‘y berishini oldindan aytish yoki bashorat qilish amaliy ahamiyatga ega. Chunki qishloq xo‘jaligi uchun xavfli atmosfera hodisalari kutilayotganligidan xabar topgan dehqonlar ekinlarni ulardan saqlab qolish yoki ularning keltiradigan zararini eng oz darajaga tushirishga doir tadbirlarni qo‘llaydilar. Xalq xo‘jaligining boshqa turli sohalari, masalan, aviasiya, temir yo‘l va avto transport uchun ham ob-havoning yaqin vaqtda qanday bo‘lishi haqidagi ma’lumotlar zarur. Bu ishni turli xududlarda joylashgan meteorologik stansiyalardagi o‘lchash natijalariga tayanib ish ko‘radigan maxsus tashkilot ob- havo xizmati bajaradi. Mavzuning o`rganganlik darajasi. Mavzuni o`rganish bizning kundalik hayotimizda yuz berayotgan o`zgarishlar, va dunyoda yuz berayotgan global iqlimning keskin ko`tarilishini bartaraf etishni taqazzo etadi. Bu borada butun jaxonda bu muamoni hal etish ishlari olib borilmoqda. 2015-yilda Fransiyaning Parij shaxrida bo`lib o`tgan iqlimga oid kafrensiyada bir qator masalalar ko`rib chiqildi. Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadi iqlim va iqlimni hosil qiluvchi omillar va unda ro‘y beradgigan jarayonlarni taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Atmosferadagi jarayonlar va ularning ahamiyati fikrlarni taxlil qilish;  Havo bosimi,shamollar, havo massalari va frontlarini o’rganish;  Atmosferadagi namlik va yog’inlar. Ob-xavo va uning elementlari haqida to’la ma’lumotga ega bo’lish; Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Aerokosmik, landshaft indikatsiyasi, etalonlashtirish, taqqoslash, landshaft kesmalarini o’tkazish, ob-havo xizimidan olingan ma’lumotlar bilan birgalikda tarixiy va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma– ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat. I BOB. OB-HAVO VA UNING UMUMIY XUSUSIYATLARI 1.1. Ob-havo haqida umumiy tushuncha Biror joyda ma'lum vakt davomida xavoning kuyi kismida yuz beradigan xodisalar (xarorat, bosim, xavo namligi, yogin, shamol, chakmok va b.) yigindisiga ob-xavo deyiladi. Ob-xavo juda uzgaruvchan bulib sutka davomida bir necha marta uzgarishi mumkin, chunki yer shari bir vaktning uzida turlicha kiziydi. Natijada ayrim yerda bosim yukori ayrim joyda esa bosim past bulishi mumkin. Bu esa xavo massalari xarakatini keltirib chikaradi va joyning xarakatiga va unga boglik boshka meterologik elementlari xam uzgarishiga sabab buladi. Bu xavoni prognoz kilish 1- sodik kun xatto 1 oy ilgari aytiladi. Ob xavo prognozi xalk xujaligida ayniksa kishlok xujaligi va ayniksa transport muxim axamiyatga ega. Buning uchun yer sharining turli joylarida kuzatishlar olib boriladi xamda metiorologik va aerologik stansiyalarning bergan xabarlariga asoslanib sinoptik xarita tuziladi. Ob- xavoni kuzatish xalkaro mikyosda Grivinch vakti bilan soat 00, 0,3, 0,6, 0,9, 12, 15, 18, 21, da olib boriladi. Yer sharida 10 mingdan ortik sinoptik meterologik stansiya bulib markaziy Gidrometmarkaz xar kuni ulardan 650 ming metioxabarlar olib turadi va shular asosida sinoptik karta tuziladi. Kartaga karab xavvo massalari kaysi tomonga va kanday tezlik va xarakat kilayotgani, uning xarorati namligini bilib olish mumkin. M: Artika xavosi janubiga karab xarakat kilsa u 3-4 kundan sung Urta Osiyoga yetib kelishi mumkin. Sunggi yilda ob-xavoni prognoz kilishda kosmik avtomatik stansiyalarning xabarlardan xam foydalanmokda. Yerning sun'iy yuldoshlari avtomatik stansiyalar va kosmanavtlarning bergan ma'lumotlari anik bulib uning tugri chikishligi 86-90% ni tashkil kiladi. Ob-xavoning kanday bulishini kishilar uzlarining kup yillik tajribalari asosida maxalliy alomatlariga karab xam aniklaydilar. Ma'lum joyda ob-xavoning kup yillik takrorlanishiga iklim deyiladi. Iklim kupgina tabiiy omillarning bir birlariga murakkab ta'sir etishi natijasida tarkib topadi. Bunda kuydagilar asosiy rol uynaydi. Kuyoshdan keladigan nur energiyasi va uning sarf bulishi. Bu – Yer sharidagi iklim farklarining asosiy sababidir: atmosferaning va uning tagidagi yer yuzasi issiklik xolati, barik relyef, atmosfera sirkulyasiyasi va namning aylanma xarakati Kuyoshning nur energiyasiga boglikdir.Atmosfera sirkulyasiyasi, issiklik va nam atmosfera sirkulyasiyasi yordamida kayta taksimlanadi. Yerda namning aylanma xarakati; buglanish, bulutlar, tumanlar, yoginlar, namning aylanma xarakatidir. Namning aylanma xarakatining amalda atmosfera sirkulyasiyasidan ajratib bulmaydi.Yer sharida issiklik natijasida vujudga keladigan atmosfera siirkulyasiya va namning aylanma xarakati uz navbatida yer sharining issiklik sharoitiga, binobarin shu sharoit bilan boglik bulgan xamma narsaga ta'sir etadi. Bunda sabablar va natijalar bir biri bilan shu kadar boglikki, biz uchala faktorni birgalikda murakkab narsa deb karashimiz kerak. Bu faktorlarning xar biri joyining geografik kengligiga dengiz satxidan balandligiga va yer yuzasi xarakteriga juda boglikdir. Chunki, Kuyosh radiasiyasining oz-kup kelishi geografik kenglikka boglik, joyningt kenglikka boglik, joyning dengiz satxidan balandligiga karab nur energiyasining kelish sharoiti xavoning namligi, bosimi shamollar esish sharoiti uzgaradi, yer yuzasining xususiyatlari esa radiasiya balansiga va atmosfera sirkulyasiyasiga xamda namning aylanma xarakatiga kuchli ta'sir kursatadi. Yer yuzasining kuruklik yoki suvdan iboratligi xavo massalariga kuchli ta'sir etib, iklimning ikki asosiy tipi dengiz iklimi va kontinental iklim xosil buladi. Meteorologik stansiyalarda kuzatishlar har uch soatda o‘tkazilganidan sinoptik xaritalar ham ularga mos ravishda har uch soat muddat uchun tuziladi. Кetma-ket muddatlar uchun tuzilgan sinoptik xaritalarni eng keyingi muddat uchun bo‘lgan sinoptik xarita bilan solishtirib quyidagilar: a) siklon va antisiklonlarning qanday tezlik bilan qaysi yo‘nalishda siljiyotganligini; b) iliq va sovuq frontlarning qaysi yo‘nalishda siljiyotganligini; v) quyuq (zich) bulutlar bilan qoplangan joylarni va ularning ham qaysi yo‘nalishda siljiyotganligini; g) yog‘inlar zonalarining qaerda joylashganligini va ularning harakat yo‘nalishini, yog‘inlarning kuchaya yotganligini yoki kamaya yotganligini aniqlanadi.Sinoptik xaritalar yordamida o‘rganiladigan barik tizimlar, frontlar va havo massalarini sinoptik ob’ektlar, sinoptik xaritalarni tahlil qilish asosida kelgusida ob-havoning o‘zgarishlarini yoki kutilayotgan ob-havoni oldindan aytish-bashorat qilish mumkin va ob-havo bashorat qilishning bunday usulini sinoptik usul deyiladi. 1.2. Ob-xavo va uning elementlari Ob-havo tushunchasi bilan iqlim tushunchasi o‘zaro chambarchas bog‘langan. Biz ob-havo deganda biror joy yoki hudud ustidagi atmosferaning biror aniq vaqtdagi meteorologik kattaliklar majmuasi bilan aniqlanadigan holatini tushunamiz. Ob-havoni tavsiflash uchun havo bosimi, havo harorati va namligi, bulutlik, shamol tezligi va yo‘nalishi, yog‘inlar kabi asosiy meteorologik kattaliklarning biror vaqt paytidagi qiymatlarini bilish kerak. Кo‘pincha biror muddatdagi (o‘n kunlik, oylik va h.k.) ob-havo haqida gap boradi, bunday holda ob-havoni meteorologik kattaliklarning shu davrdagi o‘rtacha qiymatlari yordamida tavsiflaymiz.Ob-havo kamdan-kam va qisqa vaqt davomidagina barqaror turadi, u odatda juda tez o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Meteorologik kattaliklarning o‘zgarishi bilan ob-havo ham o‘zgarib ketadi. Ob-havo o‘zgaruvchan bo‘lganligi uchun meteorologik stansiyalarda o‘lchashlarni uzluksiz ravishda sutkasiga 8 martadan o‘tkaziladi.Ma’lumki, jarayon va hodisalarning vaqt o‘tishi bilan qonuniy ravishda takrorlanib turishiga rejim deyiladi. Ob-havo rejimi esa atmosferada ro‘y beradigan jarayon va hodisalarning yil davomida qonuniy ravishda oldinma-ketin tartib bilan almashinib turishini bildiradi. O‘zbekistonda har yili yozda havo juda isib ketadi, so‘ngra kuzda havo salqinlashadi, qishda esa uzoq vaqt sovuq bo‘lib turadi, bahor kelishi bilan kunlar yana isiy boshlaydi.Quyosh nurlari faqat tropik kengliklardagina 90 burchakda yer yuzasiga tushadi. Boshqa kengliklarda esa u doimo 90 dan kam. Shuning uchun turli kengliklarda turlicha miqdorla Quyosh issiqligini oladi.Turli kengliklarda teng kunlik va Quyosh turush davirlarida Quyoshning ufqdan balandigi Kengliklar 21 mart 22 iyunh 23 sentyabr 22 dekabr Shimoliy qutib 0 23.5 0 - Shimoliy qutub doirasi 23.5 47 23.5 0 Shimoliy tropik 66.5 90 66.5 43 Ekvator 90 66.5 90 66.5 Janubiy tropik 66.5 43 66.5 90 Janubiy qutub doirasi 23.5 0 23.5 47 Janubiy qutub 0 - 0 23.5 Quyosh radiyattsiyasi to’g’ri va tarqoq radiyatsiyaga bo’linadi Quyoshdan yer betiga bevosita yetib kelgan radiatsiya to’gri radiatsiya yeyiladi. Lekin Quyoshdan keladigan energiyaning hammasi ham yer betiga yetib kelmaydi. Uning 20 foizga yaqin qismi xavo qobig’idan aks etib, Yana fazoga qaytib ketadi. Quyosh nurlarining bir qismini xavodagi suv bug’lari, changlari, shuningdek bulutlar yutadi va tarqatib yuboradi. Natijada atmasferada taro’oo’ radiatsiya vujudga keladi. Yer yuziga to’g’ri radiatsiya ham, tarqoq ham tushadi. yer yuziga tushadigan tarqoq radiyatsiya bilan to’g’ri radiatsiya birgalikda yalpi radiatsiya deb ataladiBulutlik yuqori bo’lsa to’g’ri radiatsiyadan tarqoq radiatsiya ko’p bo’ladi, atmasfera tiniq bo’lsa to’g’ri radiatsiya tarqoq radiatsiyadan ko’p bo’ladi. Tropik cho’llarda yalpiradiatsiya miqdori yuqori bo’ladi, maskur xududlarda ekvator tomon yillik radiatsiya miqdori maydon birligi 120 - 160 kkal. ga kamayadi. Mo’tadil kengliklarda yillik Quyoshdan keladigan radiatsiya miqdori 80 - 100 kkal, Arktikada 60 - 70 kkal, antaktidada esa atmosfera tiniq bo’lganligi uchun yalp radiatsiya 100-120 kkal. ni tashqil qiladi.Bunday ob- havoning tartib bilan almashinishi har yili takrorlanib turadi, ammo takrorlanishlar bir xil tarzda ro‘y bermaydi. Ba’zi yillari yoz issiqroq, qish esa sovuq kelsa, boshqa bir yillari yoz esa salqinroq, qish esa iliqroq keladi. Bu davrlarda meteorologik kattaliklarning o‘zgarishi o‘rtacha qiymatlardan katta chegaralarda ro‘y bermaydi va qishdan-yozga o‘tishda katta keskin tartibsiz o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi. Masalan, Toshkent shahri hududida havo hech qachon yanvar oyida Q350,Q400 issiq va quruq bo‘lmagan, iyul oyida esa sovuq tushib qor yog‘magan. Yer sharining turli qismida ob-havo jarayonlarining ko‘p yillik rejimi ham har xil tarzda bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hududi yozda ancha issiq, qishi sovuq emas, sernam (ba’zi yillarni hisobga olmaganda) iqlimga ega. Rossiyaning Sibir qismida esa qish juda sovuq, uzoq muddatli, ko‘p qor yog‘adi, yozi esa salqin bo‘ladi. Demak, turli joylarning ko‘p yillik ob-havo rejimi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 1.3. Ob-havo bashoratlari Ob-havo bashorati – bu ilmiy asosda ob-havoning kelajakdagi holati haqida ma’lumot berishdir. Atmosferada sodir bo‘layotgan jarayonlar rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olgan holda ob-havoning kelajakdagi holatlari aniqlanadi. Ob-havo bashorati alohida joy, hudud, trassa, viloyat va respublika hududi uchun berilishi mumkin.Avvallari (30-40 yil oldin) faqat yer yuzasidagi meteorologik kuzatishlarga asoslangan sinoptik usul hozirgi vaqtda aerologik ya’ni yer yuzasidan ma’lum balandliklardagi erkin atmosfera holatlari ustidan kuzatishlar bilan boyidi. Turli balandliklardagi kuzatishlarga mos xaritalar tuzish boshlandi. Chunki erkin atmosfera va yer sirtiga yaqin atmosfera qatlamlarida o‘tadigan jarayonlar orasida muayyan bog‘lanishlar borligi aniqlandi.Shunday qilib, sinoptik-mutaxassis ob-havo xaritalarini sinchiklab tahlil qilish va solishtirish asosida har bir tuman hududidagi ob-havoning qanday o‘zgarayotganligini, iliq va sovuq frontlarning, siklon va antisiklonlarning qaysi tomonga, qanday tezlik bilan siljishini va qanday o‘zgarayotganligini bilgan holda ularning o‘z yo‘lidagi hududlar (shaharlar)ga qanday ob-havoni olib kelishini oldindan aytish-bashorat qilish imkoniyati yaratiladi.Demak, ob-havoni bashorat qilishda vaqt bo‘yicha ekstrapolyasiya, ya’ni sinoptik ob’ektlar kuzatish paytidagi siljishi va evolyusiyasi tezligi va tezlanishini oldindan yana bir muncha vaqt saqlaydi deb qarash eng muhimdir. Ammo aniq bashorat berish juda qiyin ishdir. Chunki siklon va antisiklonlarning qaralayotgan muddatlarda tezligi (12 soat davomida) yoki yo‘nalishi o‘zgarib qolishi mumkin. Hozirgi vaqtda ob-havoni sinoptik usulda bashorat qilishdan tashqari gidrodinamika va termodinamika tenglamalarini atmosfera jarayonlariga qo‘llab, ob-havoning qanday bo‘lishini oldindan hisoblash usullari ishlab chiqilgan va takomillashtirilmoqda. Meteorologik raketalar va yerning sun’iy yo‘ldoshlari uchirilga-nidan keyin atmosferani tadqiq qilishning yangi davri boshlandi. Ob-havo bashoratlari o‘ta qisqa muddatli (12 soatgacha), qisqa muddatli (12 soatdan 3 sutkagacha), uzaytirilgan o‘rta (10 kundan 30 kungacha) va uzoq (30 sutkadan ortiq) muddatlar uchun beriladi. Barcha muddatlar uchun bashorat tuzishda sinoptik xaritalarni tahlil qilish tamoyiliga amal qilinadi. Endi qisqa muddatli ob-havo bashoratlarini tuzishga qisqacha to‘xtalaylik. Dastavval sinoptik-meteorolog eng keyingi tuzilgan sinoptik xaritani sinchiklab o‘rganadi. U izobaralarni chizib, siklon va antisiklonlarning qanday joylashganini aniqlaydi. So‘ngra siklon va antisiklonlarning kelgusida qaysi tomonga siljishini va rivojlanishlarini bilish uchun izobaralardan tashqari izotendensiya chiziqlarini o‘tkazadi. Bu chiziq sinoptik xaritada 3 soat ichida bosim qiymatlari bir xil o‘zgargan nuqtalarni o‘zaro birlashtiradi, izotendensiya chiziqlari har 1 gPa dan o‘tkaziladi. Izotendensiya chiziqlari yordamida xaritadan bosimi oshib yoki kamayib ketgan joylar aniqlanadi. Shundan keyin xaritaga tushirilgan kerakli ma’lumotlar asosida frontlar chiziladi. Ayni vaqtda oldin mavjud bo‘lgan va yangi hosil bo‘lgan frontlarning xususiyatlari va turi belgilanadi. Shulardan tashqari atmosferaning yuqori qatlamlarida bosim taqsimlanishini ko‘rsatuvchi barik topografiya xaritalari chiziladi. Barik topografiya xaritalari va kerakli grafiklar yordamida mutaxassis- sinoptiklar ob-havo jarayonlarining qay tarzda ketayotganligini aniqlaydi. Sinoptiklar yuqorida aytib o‘tilgan xaritalar va grafiklarni tuzib chiqqanlaridan keyin ob-havoning kelgusida qanday bo‘lishini oldindan aytib berish-bashorat qilishga kirishadilar. O‘zbekiston gidrometeorologiya markazidagi sinoptik meteorologlar ertaga bo‘ladigan ob-havoni bugungi kun (kecha va kunduz) uchun tuzilgan sinoptik xaritalardan eng oxirgisini olib, undan oldingi muddatlar uchun tuzilgan xaritalar bilan solishtirib tahlil qiladi va har bir tuman hududida ob-havo qanday o‘zgarayotganligini, iliq va sovuq frontlarning hamda siklonlar, antisiklonlarning qaysi tomonga va qanday tezlikda siljiyotganligini aniqlaydi. Siklon va antisiklonlarning qaysi tomonga qanday tezlik bilan siljiyotganligini va qanday o‘zgarayotganligini bilgan holda ularning yo‘lidagi hududlar (shaharlar)da qanday ob-havo sharoiti vujudga kelishini aytish mumkin bo‘ladi.Hozirgi vaqtda qisqa muddatli ob-havo bashoratlarining aniqligi 92-94 foizga etgan. Hamma kishilar foydalaniladigan qisqa muddatli bashoratlar asosan bir sutka uchun tuziladi. Har kuni radio va televidenie orqali Toshkent shahri va respublika uchun O‘zbekiston gidrometeorologiya markazi tomonidan beriladigan ob-havo bashoratlari qisqa muddatli hamma foydalaniladigan bashoratlar qatoriga kiradi. Bundan tashqari ob-havo xizmati aviasiya maqsadlari uchun samolyotlarning uchishidan boshlab to qo‘ngunicha yo‘nalishdagi ob-havo bashoratini tuzadi. Bu ishni har bir katta aeroportlardagi ob-havo xizmati xodimlari bajaradi. Ob-havo xizmati tuzilgan bashoratlarga binoan zarar keltirishi mumkin bo‘lgan meteorologik hodisalar haqidagi ma’lumotlarni tegishli muassasalarga, jumladan qishloq xo‘jaligi muassasalariga etkazib turadi.Uzoq muddatli ob-havo bashoratlari bir oy va undan ko‘p muddat uchun beriladi. O‘zbekiston gidrometeorologiya markazi har oyda O‘rta Osiyo respublikalari uchun ob-havo bashoratlarini bir oylik byuletenlar tarzida chiqarib turadi. Uzoq muddatli bashoratlar tuzish uchun gidrodinamik, analog (o‘xshashlik), fizika-statistik usullar qo‘llaniladi. Lekin uzoq muddatli bashorat tuzishda mamlakatimizda asosiy usullardan biri bo‘lib sinoptik usul hisoblanib kelinmoqda va usul atmosfera jarayonlarining rivojlanish qonunlariga asoslanadi.Uzoq muddatli ob-havo bashoratlarining analogi (o‘xshashi)ni topish usulini B.P.Multanovskiy va uning shogirdlari ishlab chiqqanlar. Uzoq muddatli ob-havo bashoratining analog usuli-bo‘lib o‘tgan ob- havo va atmosfera jarayonlarining hozirgi vaqtda kuzatilayotgan atmosfera jarayonlariga o‘xshashligi asosida kelgusidagi uzoq muddatli ob-havo bashoratlarini berish usulidir. Bu usul boshlang‘ich bir xil bo‘lgan atmosfera jarayonlari kelgusida ham bir xil rivojlanishda davom etadi deb qarashga asoslanadi. Shu maqsadda ko‘p yillik arxiv materiallaridan qaralayotgan oy bilan bir xil-o‘xshash ob-havo sharoitiga ega bo‘lgan avvalgi xuddi shu oyni tanlanadi. So‘ngra o‘sha tanlangan oydan keyingi oyning ob-havosining qanday bo‘lganligini bilgan holda hozirgi qaralayotgan oydan keyingi oy uchun ob-havo bashoratini beriladi.Hozirgi vaqtda oylik bashoratlarning aniqligi o‘rtacha 65-70 foizni tashkil qiladi. Кeyingi yillarda olimlar ob-havo bashoratlarini takomillashtirib, uning aniqligini oshirish ustida tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. II BOB. IQLIM VA IQLIM HOSIL QILUVCHI OMILLAR 2.1. Iqlim haqida tushuncha.Iqlim hosil qiluvchi omillar Biror joyning geografik joylashuv o‘rni bilan yuzaga kelgan ko‘p yillik ob- havo rejimiga iqlim deyiladi. Yoki ma’lum bir joy (yoki hudud)ga xos bo‘lgan ko‘p yillik ob-havo rejimiga shu joyning iqlimi deyiladi. Iqlim ta’rifini yanada to‘laroq qilib aytsak, iqlim deb biror joyda er yuzasiga tushadigan quyosh radiasiyasiga, taglik sirtning xususiyatlariga va atmosfera sirkulyasiyasiga bog‘liq ravishda yuzaga chiqqan ko‘p yillik ob-havo rejimiga aytiladi. Кo‘pchilik «ob-havo» va «iqlim» tushunchalarini aralashtirib yuboradilar. Bu tushunchalar orasida katta farq bor. Ob-havo yuqorida aytganimizdek berilgan joy ustidagi atmosferaning biror aniq vaqtdagi meteorologik elementlarning majmuasi bilan aniqlanadigan fizik holatidir. Iqlim esa ob-havoning ko‘p yillik rejimi asosida aniqlanadi.Iqlim tabiatga va insonlarning xo‘jalik faoliyatiga ob-havo sharoitlari bilan ta’sir qiladi, turli iqlimli hududlarning ob-havo sharoitlari bir-biridan farq qiladi. Er sharining turli joylarida tabiiy ravishda tarqalgan o‘rmonlarning turlari ham ob-havo sharoitlariga bog‘liq.U yoki bu hududda parvarish qilinadigan ekinlarning turlari ham shu hududning ob-havo sharoitlariga moslab tanlanadi.Biror hududning iqlimini baholashda shu hududda ko‘p yillar davomida kuzatilgan ob-havo rejimining o‘rtacha qiymatlarini olish kerak. Yanada aniqroq qilib aytganda, ma’lum hududning iqlimini belgilashda shu xududda 50-100 yil davrida kuzatilgan meteorologik elementlarning o‘zgarishlariga asoslanib ish ko‘rish kerak.Iqlim yildan-yilga ma’lum chegaralarda o‘zgarib turadi. Ammo biror ko‘p yillik davrdan boshqa ko‘p yillik davrlarga nisbatan o‘zgarishi juda kam bo‘ladi. Iqlim o‘zgarishlari ma’lum bir o‘rtacha qiymatlar atrofida tebranish xususyatiga ega. Iqlimning tubdan o‘zgarishi faqat geologik davrlar ichida bo‘lishi mumkin. Iqlim tarixiy davrda geologik davrga nisbatan juda kam o‘zgaradi. Er sharida yoki uning ayrim qismlarida iqlimlarning shakllanish sharoitlari va iqlimiy rejimini o‘rganadigan fanga iqlimshunoslik deb ataladi. Iqlimshunoslik iqlim hosil qiluvchi turli omillarning o‘zaro bog‘lanishi va ularning taglik sirt bilan o‘zaro ta’sirini tekshiradi. Iqlimshunoslik Er shari sirtida turli meteorologik xodisalar va iqlim turlarining taqsimlanishidagi qonuniyatlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Biror joyning iqlimiy sharoitlarini aniqlash uchun shu joydagi meteorologik stansiyalarning ko‘p yillik ma’lumotlaridan keng foydalaniladi. Bu ma’lumotlar meteorologik elementlarning o‘rtacha va eng chetki (eng yuqori va eng oz) qiymatlarini topish imkonini yaratadi; ulardan olingan joyning iqlimini miqdoriy tavsiflashda va turli joylar iqlimini o‘zaro taqqoslashda qo‘llaniladi. Bu ma’lumotlar xalq xo‘jaligining talablarini ta’minlash uchun ham zarur.Umumlashtirib aytganda iqlimshunoslik iqlim yaratuvchi jarayonlar va geografik omillar ta’sirida iqlimlar genezisi (hosil bo‘lish sharoitlari)ni aniqlash, Er sharining turli mintaqalari va viloyatlari iqlimini tavsiflash, tasniflash va ularning taqsimlanishi, o‘tgan geologik (paleoiqlimshunoslik) va tarixiy davrlar iqlimini o‘rganish bilan shu-g‘ullanadi. Shuningdek, iqlimshunoslik fani hozirgi vaqtda insonlarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida iqlim o‘zgarishini ham tekshiradi. Iqlim yaratuvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi: Quyosh radiasiyasi. Joyning geografik kengligi. Atmosfera sirkulyasiyasi. Yer yuzasining turi va uning xossalari. Joy relefi. Insonlarning er yuzasini o‘zgartiruvchi faoliyati. Endi biz bu omillarning har biriga to‘xtalamiz. Quyosh radiasiyasi eng muhim iqlim yaratuvchi omillardan bo‘lib, uning ta’sirida er yuzasi va atmosferada turli- tuman fizikaviy jarayonlar o‘tadi. Yer sirtidagi biror joyga tushuvchi quyosh radiasiyasining miqdori shu joyning geografik kengligiga bog‘liq. Joyning geografik kengligi Quyoshning tushki paytdagi ufq (gorizont)dan balandligini, kunduz va tun davomiyligini, demak Quyosh nurlanish oqimi energiyasining kelishi-sarfini belgilaydi. Dastavval ta’kidlaymizki, Quyoshdan Yer sirtiga nurlanish oqimi tushadi va uning faol sirtda yutilgan qismi issiqlikka aylanadi. Shuning uchun yer yuzasiga qancha ko‘p quyosh radiasiyasi tushsa, faol yuza shuncha ko‘p issiq oladi deb aytamiz. Ekvatorda Quyosh har doim ufqqa nisbatan tik va quyosh nurlari erning gorizontal yuzasiga katta burchaklarda tushgani uchun quyosh radiasiyasining yillik miqdori boshqa kengliklardagiga nisbatan eng ko‘p bo‘ladi. Tropik kengliklardagi birlik yuzaga ekvatorial zonadan kamroq quyosh radiasiyasi tushadi (ammo boshqa kengliklardan ko‘p). Shuning uchun ekvatorial zona va tropik kengliklar quyosh energiyasini eng ko‘p oladi. Shuning uchun bu yerlarda issiq tropik iqlim vujudga kelgan. Ekvatorial iqlimda harorat rejimi yil davomida deyarli bir me’yorda bo‘ladi. Havoning oylik o‘rtacha harorati 24-280S orasida o‘zgaradi. Minimal harorat ba’zan 200S ga, maksimal harorat esa 350S ga etadi. Haroratning yuqori bo‘lmasligiga sabab quyosh radiasiyasining 75 foizcha qismi bug‘lanishga sarf bo‘lishidir Ekvatorial zonada havoning nisbiy namligi 70-90% atrofida o‘zgaradi. Bunday iqlim o‘simliklarning o‘sishi uchun qulay ob-havo sharoitlarini yaratadi. Bu zonada yog‘inning yillik miqdori 2000 mm dan yuqori. Bu zonalarda yalpi (yig‘indi) quyosh radiasiyasining yillik miqdori 200-220 kkal/sm2·yil gacha etadi. Ekvatordan yuqori kengliklarga siljigan sari gorizontal yuzaga quyosh nurlari tobora kichikroq burchaklarda tushadi. Qutbiy mamlakatlar va qutb atrofidagi rayonlar quyosh issiqligini eng kam oladi, shuning uchun qutbiy kengliklarda qattiq sovuq iqlim hukm suradi. Markaziy Arktikada yanvar oyida havoning o‘rtacha harorati –400, materik qirg‘oq bo‘ylarida –300 atrofida. Manfiy haroratli davr quruqlikda 10 oydan, okeanda 11 oygacha davom etadi. Eng issiq oyningharorati okeanda 00 atrofida, sohillarda esa 3-50S. Yiliga iliq davr ikki oydan oshmaydi. Arktika kengliklarida yillik yalpi radiasiya yig‘indisi miqdori 55-75 kkal/sm2 yil ga teng.Antarktida erlari ustida doim antisiklon havosi hukm suradi. Shuning uchun bulutsiz kunlar soni ko‘p bo‘lganidan va atmosferaning tiniqligi sababli yalpi radiasiyaning yillik miqdori yig‘indisi 100-120 kkal/sm2. yil gacha etadi. Ammo turli sabablarga ko‘ra Antarktida iqlimi Er sharidagi eng sovuq iqlimdir.Radiasion balansning eng ko‘p miqdorlari nam tropik iqlimlarda kuzatiladi. Masalan, Araviya dengizi va Bengal ko‘rfazining shimolida radiasion balansning yillik miqdori 120-140 kkal/sm2 yil gacha etadi. Yuqori kengliklarga o‘tilgan sari yillik radiasion balans yig‘indisi kamayib boradi va qutbiy rayonlarda 20 kkal/sm2 yil dan ham kamayib ketadi. Arktikaning markazida radiasion balans nolga yaqinlashadi.Atmosfera sirkulyasiyasining xususiyatlari iqlimga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqlimning hosil bo‘lishida havo massalarining adveksiyasi, havo massalarining transformasiyasi va frontogenez hodisalarining ahamiyati katta. Adveksiya jarayonida havo massalari bir hududdan ikkinchi hududga kirib keladi. Shu sababli hosil bo‘lgan iqlim havo massalarining kirib kelishiga, ularning tez-tez yoki kam takrorlanishiga va havo massalarining xususiyatlariga bog‘liq. Havo massalarining transformasiyasi, ya’ni bir xususiyatli havo massasi etarli ravishda bir jinsli taglik sirt ustida uzoq vaqt turib qolsa, shu hududga xos xususiyatli havo massasiga aylanishi ham iqlim hosil qilishda ahamiyatga ega. Masalan, ayrim yillari yozda ham Arktikaning sovuq havosi O‘rta Osiyoga kirib keladi. Ammo Arktika muzlari ustida hosil bo‘lgan sovuq havo O‘rta Osiyoga etib kelguncha qiziydi va O‘rta Osiyodagi biror hudud ustida turib qolsa, quruq issiq havoga aylanadi. Iqlimning hosil bo‘lishida frontogenez hodisasining, ya’ni atmosfera frontlarining tashkil topishi va kuchayishining ahamiyati juda katta.Iqlim shakllanishiga taglik sirtning xususiyatlari ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Agar quyosh radiasiyasining er sirtiga tushishi va sarf bo‘lishi faqat geografik kenglikka bog‘liq bo‘lganda edi, u holda bir xil kenglikdagi hamma joylarning iqlimi bir xil bo‘lar edi. Ammo iqlimning hosil bo‘lishida taglik sirtning turi va uning xususiyatlari ham katta rol o‘ynaydi.Taglik sirtning turiga qarab uning ustidagi havo massalarining fizik xossalari ham turlicha bo‘ladi. Taglik sirtlar quruqlik va suv sirtidan iborat. Suv va quruqlikning tabiiy xususiyatlari bir-biridan katta farq qiladi. Shuning uchun ham suv va quruqlik iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Tinch (oqmayotgan) suvning yuzasi tekis bo‘ladi. Yer sirti esa tekisliklardan, tog‘lardan, o‘rmonlardan, ekinlardan iborat. Tog‘ning iqlimi vodiy iqlimidan farq qiladi. Yalang er va o‘simliklar qoplami iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. O‘tzorlarning iqlimga ta’siri o‘rmonnikidan farq qiladi. Shuningdek qor va muz qoplami iqlimga katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqlimga dengiz va quruqlik ayniqsa turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Suvning issiqlik sig‘imi katta, shuning uchun suv havzasi yozda kunduzi quruqlikka nisbatan sekin isiydi va kechasi sekin soviydi. Shuning uchun yozda quruqlik ustidagi havo harorati suv ustidagi havo haroratidan yuqori, kechasi esa past bo‘ladi. Bundan tashqari quruqlik ustidagi havoning namligi oz, dengiz havosining namligi yuqori bo‘ladi. Demak, quruqlik ustidagi havo haroratining tebranishi, suv ustidagi havo haroratining tebranishidan kuchliroq bo‘ladi. Quruqlik va suvning isishi xususiyatlaridagi farq dengizlarda, okeanlarda, orollarda va qirg‘oq joylarda iqlimning alohida turi dengiz iqlimini vujudga keltiradi. Quruqlikda yuzaga kelgan iqlimni esa kontinental iqlim deb yuritiladi. Yilning sovuq davrlarida tropiklardan tashqaridagi okeanlar yoz oylarida jamg‘argan issiqligi hisobiga ko‘p issiqlik ajratadi. Bu esa havo haroratiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yilning sovuq davrida okean ustidagi havo harorati quruqlik ustidagi havo haroratidan yuqori bo‘ladi. Musson shamoli ta’sirida qirg‘oq hududlarida musson iqlimi vujudga keladi. Musson iqlimida qish quruq, yoz esa sernam bo‘ladi. Musson iqlimiga Hindiston, Hindi-xitoy, Uzoq Sharq, Sharqiy Xitoy iqlimlari misol bo‘ladi.O‘simliklar qoplami ham iqlimga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar qoplami bor bo‘lganida shox-shabbalarning ustki qismi faol sirt vazifasini bajaradi. Bunday faol sirtning nur chiqarish va nur yutish qobiliyati tuproqnikidan farq qiladi. Shuning uchun ham bunday faol sirt o‘ziga tutashgan havo qatlamiga tuproqdan farqli ta’sir qiladi. O‘rmon daraxtlari ham iqlimga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Insonlarning xo‘jalik faoliyati ham iqlimga ta’sir qiladi. Suv omborlarini qurish, yangi erlarni sug‘orish, o‘rmonlarni kesib shudgor qilish, cho‘llarni o‘zlashtirish, ayrim hududlarda sanoat inshootlarini qurish tadbirlari yer yuzasining xususiyatlarining o‘zgarishiga olib keladi. Bundan tashqari kimyo, metallurgiya va boshqa sanoat ob’ektlarida yoqilg‘ining yonishi tufayli atmosferada yildan-yilga oz-ozdan bo‘lsada oshib borayotgan karbonat angidrid gazining miqdori ham iqlimning ilishiga sabab bo‘lmoqda. 2.2. Iqlimlar ta’snifi Yer sharida kuzatiladigan iqlimlarni, ularning biror belgilari yoki paydo bo‘lish sharoitlariga ko‘ra turlarga ajratishga iqlimlar tasnifi deb ataladi. Iqlimlarni tasniflashning amaliy ahamiyati shundaki, bunda iqlimlarni ayrim turlarga ajratiladi, yer sharida uchraydigan iqlim turlarining bir-biriga o‘xshashligi va tafovuti aniqlanadi. Yer sharidagi iqlimlarni tizimga solish va alohida iqlim turlarining tarqalish chegaralarini aniqlaydigan har xil iqlimlar tasnifi mavjud.Hozirgi vaqtda V.P.Кyoppen, L.S.Berg, B.P.Alisovlar tuzgan iqlimlar tasniflari eng keng tarqalgan.V.P.Кyoppenning iqlimlar tasnifi. Bu tasnif hozirgi vaqtda ancha keng tarqalgan. Кyoppen o‘z tasnifiga aniq (eng sovuq va eng issiq) oylarning o‘rtacha haroratlarini, o‘rtacha yillik haroratni va yog‘in (o‘rtacha oylik va yillik miqdor)larini asos qilib olgan. V.P.KYOPPENING IQLIMLAR SXEMASI Iqlim minlaqalari Iqlim chegarasini belgilovchi temperaturalar Iqlim tiplari Ba’zi izohlar Nam tropik iqlimlar mintaqasi. A. Eng salqin oyning o’rtacha temperaturasi 18oC dan yuqori Nam tropik o’rmonlar iqlimi tipi, A Savannalar iqlimi tipi, Aw. Doimiy nam Qishki quruq Quruq iqlimlar mintaqasi, B. Tropik va mo’tadil mintaqalarning cho’l va dashtlari, iyul +36o gacha, yanvar - 10o gacha Dashtlar iqlimi tipi. Bs Iqlimi quruq biroq yog’in miqdori qurg’oqchilik chegarasidan ko’p. yoz eng qurg’oqchilik fasl. Cho’llar iqlimi Bw Qor qoplami bo’lmaydigan mo’tadil, iqlim van am iqlimlar mintaqasi, C Eng salqin oy izotermasi janubda 18 o, shimolda-3o Iliq, qishki quruq, Cw Musson Iliq, yozi quruq Cs O’rta dengiz Yog’in yil bo’yi bir tekis tushadi, Cf G’arbiy Yevropa Qor qoplami bo’ladigan boreal yoki mo’tadil sovuq iqlim mintaqasi, D Janubda eng sovuq oyning -3o li izotermasi, shimolda eng iliq oyning 10o li izotermasi Qishki quruq, sovuq, Dw Zabaykal’e Qishki sernam sovuq, Df Yevropa taygasi Qutubiy yoki qorli iqlimlar Janubda eng iliq oyning izotermasi 10 o dan past Tundra iqlimi tipi, ET Iliq oy temperaturasi 0 dan 10 o gacha Eng iliq oy izotermasi 0o dan past Muttasil sovuq iqlimi tipi, EF Muz zonasi Кyoppen iqlimning 5 ta asosiy turlarini: tropik nam, quruq, mo‘’tadil iliq, mo‘’tadil sovuq va qorli iqlimlarni ajratgan. Bu asosiy iqlim turlarini Кyoppen 12 ta iqlim turiga ajratgan va keyingilarni qator kichik iqlim turlariga taqsimlagan.Кyoppen ajratgan iqlimning 5 ta asosiy turi quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: 1. Tropik nam iqlim. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati 180S dan yuqori. Yog‘inlar ko‘p yog‘adi. Iqlimning bu turi yana quyidagi iqlimlarga ajratiladi: tropik o‘rmonlarning issiq va nam iqlimlari, qishi quruq savannalar iqlimi va tropik mussonlar iqlimi (masalan, Hindiston iqlimi). 2. Quruq iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 100S dan yuqori. Iqlimning bu turi cho‘l va dasht iqlimiga bo‘linadi. 3. Mo‘’tadil iliq iqlim. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati –30 dan 180S gacha. Iqlimning bu turi yozi quruq iliq iqlim (masalan, O‘rta er dengizi qirg‘oqlari), qishi quruq iliq iqlim (masalan, Janubiy Xitoy) va nam mo‘’tadil iqlim (Fransiya, Angliya va boshqalar). 4. Mo‘’tadil sovuq iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 100S dan yuqori, eng sovuq oyning o‘rtacha harorati – 30S dan past. Iqlimning bu turi qishi quruq sovuq iqlimga (masalan, Sharqiy Sibir) va qishi nam mo‘’tadil sovuq iqlimga (masalan, Sharqiy Evropaning katta qismi) bo‘linadi. 5. Qorli iqlim. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 100S dan past. Iqlimning bu turi eng iliq oyning o‘rtacha harorati 00S dan yuqori tundra iqlimiga va eng iliq oyning o‘rtacha harorati 00Sdan past abadiy sovuq iqlimga (Grenlandiya, Antarktika) bo‘linadi. Кyoppenning iqlimlar tasnifi botanika-geografik rayonlar bilan uzviy bog‘langan. Bu tasnifda iqlimlar turlari nomlari aniq landshaft zonalariga moslashgan (tropik o‘rmon, savanna, ko‘l va h.k.) Bundan tashqari Кyoppenning iqlimlar tasnifi turli turdagi iqlimlarning miqdoriy aniq tavsiyalarini ham beradi. Shuning uchun geobotaniklar orasida bu tasnif keng tarqalgan.Akademik L.S.Bergning iqlimlar tasnifi asosida quruqlikni landshaft zonalari-tundra, tayga, keng bargli o‘rmonlar va h.k.larga ajratish turadi. Landshaft – relefi, iqlimi, tuproqlari, o‘simlik turkumlari, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaralarga ega bo‘lgan hudud. Masalan, o‘rmon landshafti, cho‘l landshafti va h.k.Iqlimiy zonalar esa landshaft zonalari bilan mos tushadi. Iqlimiy zona-bir xil iqlimiy ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadigan iqlimiy hududlashtirishning eng katta bo‘lagi hisoblanadi. L.S.Bergning iqlimlar tasnifi turli zonalarning iqlim sharoitlarini, ularning fizik-geografik sharoitlari, xususan tuproq qoplami va o‘simliklari bilan bog‘laydi. Bu tasnif iqlim, relef, tuproq qoplami va o‘simliklar orasida uzviy bog‘lanish va o‘zaro ta’sir borligini ko‘rsatadi. Qutbdan ekvatorga borgan sari iqlim sharoiti o‘zgarib boradi. Iqlim omillari relef va tuproq xillari bilan birgalikda yer sharining turli rayonlaridagi o‘simliklarning juda xilma-xilligiga sababchidir.Zonallik deb muayyan kengliklarda o‘simliklar turlarining birin-ketin o‘zgarib borishiga aytiladi. Er sharida o‘simliklar taqsimoti zonallik xususiyatiga ega. Boshqacha aytganda turli zonalarda iqlim ta’sirida turlicha landshaftlar vujudga kelgan. L.S.Berg tasnifiga muvofiq iqlim turlari dastavval 2 ga: tekisliklar va balandliklar iqlimiga ajratiladi. Mazkur tasnif bo‘yicha tekisliklarda quyidagi 12 ta iqlimiy zona ajratilgan: Abadiy sovuq iqlim. Tundra iqlimi. Tayga iqlimi. Mo‘’tadil zonaning keng bargli o‘rmonlar iqlimi. Mo‘’tadil kengliklar musson iqlimi. Dashtlar iqlimi. O‘rta dengiz iqlimi. Subtropik o‘rmonlar iqlimi. Notropik cho‘llar iqlimi. Subtropik cho‘llar iqlimi. Savannalar iqlimi. Nam tropik o‘rmonlar iqlimi. L.S.Berg keng bargli o‘rmonlarning janubiy qismiga o‘rmon-dashtlarni, ya’ni o‘rmon zonadan dasht zonaga o‘tish polosasini ham qo‘shadi. Endi L.S.Berg tasnifi bo‘yicha yer sharidagi iqlimiy zonalarning qisqacha tavsifini keltiramiz. Abadiy sovuq iqlim. Bu iqlim Arktikada-Grenlandiyaning muz platolarida (janubi-g‘arbdagi, janubdagi, sharqiy-sohilning ba’zi yerlaridagi ingichka qirg‘oq polosasidan tashqari), Frans-Iosif erida, Yangi Erning shimoliy qismida, Shimoliy Erda, Antarktikada vujudga keladi.Arktikada yilning sovuq davrida uzoq davom etadigan qutb tunlari davrida taglik sirt va havo juda ham sovib ketadi. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati –400S va undan ham past bo‘ladi. Yoz davrida Arktikada uzoq muddat kechasi-kunduz yorug‘ bo‘lib turganidan harorat 00S atrofida bo‘ladi.Arktika iqlimi bilan Antarktida iqlimi orasida ancha katta farq bor.Antarktida iqlimi yer sharidagi eng sovuq iqlimdir. Antarktida qish juda sovuq va uzoq davom etadi. Bu erda qish aprel oyida boshlanib, oktyabr oyida tugaydi. Iyul va avgust oylari eng sovuq bo‘ladi. Ularning o‘rtacha harorati sohillarda – 15….-250S, ichki rayonlarda esa –50…-700S largacha o‘zgaradi. Minimal harorat ayrim hollarda –800S va undan ham pasayadi. Antarktidada eng iliq oylar dekabr va yanvar oylaridir. Bu oylarda o‘rtacha harorat –50S atrofida. Qirg‘oqlardan uzoqlashgan sari harorat pasayib boradi va ichki rayonlarda –280S gacha etadi. Sohillarda yog‘inlar yiliga 400 dan 600 mm gacha yog‘adi. Muz platosining ichki qismlarida yillik yog‘in miqdori 75 mm dan oshmaydi.Talabalarning Antarktika va Antarktida atamalarining tushunishlari uchun ushbu ma’lumotni keltiramiz.Antarktika-Janubiy Qutb atrofidagi sovuq o‘lka. Antarktikaga Antarktida materigi, Atlantika, Hind va Tinch okeanlarining shu materikka tutash qismlari, shuningdek Antarktida materigi atrofidagi dengizlar va orollar kiradi.Demak, Antarktida materigi okeanlar va dengizlar bilan o‘rab olingan quruqlikdir.Tundra iqlimi. Bu zona Shimoliy Amerika, Evropa va Osiyo materiklarining eng chetki shimoliy qismini egallaydi. Tundra zonasi Rossiyaning eng shimoliy qismini ishg‘ol etib, Shimoliy Muz okeanidagi orollarni hamda Norvegiya bilan chegaradosh masofadan Кamchatkagacha bo‘lgan okean sohilini o‘z ichiga oladi. L.S.Berg tundraning janubiy chegarasi sifatida yil davomidagi eng iliq oyning 10-120 lik izotermasi bilan mos tushadigan o‘rmonlarning shimolga tarqalishi chegarasini qabul qilgan. Bu zona asosan tekisliklardan iborat bo‘lib, ba’zi joylaridagina uncha katta bo‘lmagan tog‘lar uchraydi. Tundra hududida botqoqliklar va ko‘llar ko‘p.Tundraning iqlimi juda sovuq. Eng iliq oyning o‘rtacha harorati 00S dan past, qishi sovuq va uzoq davom etadi, sharqiy rayonlarida havo harorati –700S gacha pasayadi. Tundraning iqlimi juda sovuq bo‘lgani uchun unda o‘rmonlar o‘smaydi. Tundrada o‘rmonlar yo‘q. Asosiy o‘simliklari-mox, lishaynik, past bo‘yli o‘tlar, butalar va chala butalardan iborat. Tundrada yillik yog‘in miqdori 200-300 mm dan, ba’zi erlarda esa yillik yog‘in miqdori 150 mm dan oshmaydi. Tundrada qish 8-9 oyga cho‘ziladi, yoz esa qisqa va salqin.Tundrada yanvarning o‘rtacha harorati –50 dan –350S gacha tebranadi, iyul oyida esa 120S dan yuqori emas. Tundrada vegetasiya davri 50-100 kun davom etadi. Qor qoplami yupqa. Tundra tuprog‘i doim muzlab yotadi, hattoki yoz oylarida tuproqning yuza qatlamigina eriydi. Aniqrog‘i yozda tuproqning 0,5- 1,5 m li ustki qatlamigina eriydi. Tundrada yog‘in kam bo‘lsada bulutli kunlar soni ko‘p.Tayga iqlimi. Bu iqlimiy zona shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerika va Evrosiyoda katta maydonni ishg‘ol etadi. Janubiy yarim sharda tekisliklarda bunday turdagi iqlim uchramaydi. Tayga shimolga tomon siyraklasha borib, o‘rmonli tundraga aylanadi. Tayganing Janubiy chegarasi G‘arbiy Evropada 60- paralleldan o‘tadi, sharqqa borgan sari janubroqqa tusha boradi va Uzoq Sharqda 50-parallelga etadi. Tayganing iqlimi keskin kontinentallik xususiyatiga ega. Iqlimning kontinentalligi Evrosiyo taygasida g‘arbdan sharqqa tomon ortib boradi. Yakutsk shahrida harorat iyulda 190, yanvarda –440, yillik yog‘in miqdori 190 mm. Yakutiya hududida iqlimning kontinentalligi eng yuqori qiymatiga erishadi. Taygada qish juda sovuq bo‘lib, yanvar oyida havoning o‘rtacha harorati –300….- 400S gacha, Sharqiy Sibirda esa – 500S gacha pasayadi. Taygada yoz nisbatan iliq, iyul oyida havoning o‘rtacha harorati 100S dan yuqori, zonaning janub qismida esa iyul oyida harorat 18-200S gacha etadi.Taygada yillik yog‘in miqdori 300-600 mm ga etadi, yog‘inlar asosan yozda yog‘adi. Tayganing iqlim sharoiti o‘simliklar uchun qulay. Bu zonada yozda mo‘’tadil harorat, sernam, yog‘inlar etarli. O‘simliklarning vegetasiya davri tundradan ko‘ra uzoqroq davom etadi. Tayga qoraqarag‘ay, pixta (oq qarag‘ay), kedr, qarag‘ay daraxtlaridan tashkil topgan qalin (zich) igna bargli o‘rmonlardan iborat. Sharqiy Sibirning kontinental rayonlarida aksari tilog‘och o‘sadi; bargli daraxtlardan qayin, tog‘terak uchraydi. Tayganing tuprog‘i asosan podzol tuproq.Mo‘’tadil zonaning keng bargli o‘rmonlar iqlimi.Кeng bargli o‘rmonlar deganda qishda barg tashlaydigan shapaloq yaproqli daraxtlar – buk, dub, zarang, jo‘ka, grab va boshqalardan iborat o‘rmonlarni tushunish kerak. Кeng bargli o‘rmonlar deyarli butunlay Shimoliy yarim sharning mo‘’tadil iqlim zonasida, ya’ni biz qarayotgan zonada tarqalgan.Bu iqlim Shimoliy Amerikada 500 li paralleldan janubroqda va 1000 li meridiandan sharqroqda (janubi-sharqiy shtatlardan tashqari), Buyukbritaniyada, Irlandiyada, Skandinaviya yarim orolining janubiy qismida G‘arbiy Evropada (o‘rta er dengizi mamlakatlaridan tashqari), Boltiqbo‘yi davlatlarida, Belorussiyada, Rossiyaning Evropadagi hududining markaziy qismida, Sibirning janubiy rayonlarida tarqalgan. Janubiy yarim sharda bu iqlim janubiy Amerikada, Avstraliyaning janubi-sharqiy sohillarida, Yangi Zelandiyada uchraydi. L.S.Berg o‘rmonlardan dashtga o‘tish zonasini, ya’ni o‘rmon- dasht zonasini ham keng bargli o‘rmonlar zonasiga qo‘shgan.Zonaning iqlimi o‘simliklar uchun tayga iqlimidan ham qulay, bu zonaning qishi ancha yumshoq, yozi ancha iliq. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati –160 dan Q50S gacha, eng issiq oyning o‘rtacha harorati 160dan 220S gacha tebranadi. Yillik yog‘in miqdori 500-600 mm ga teng, ammo shu zonaning ayrim joylarida relefga bog‘liq ravishda yiliga 1000 mm gacha yog‘in yog‘adi. Bu zonada G‘arbiy Evropada qora qayin o‘rmonlar, Sharqiy Evropada esa emanzorlar ko‘p tarqalgan.Bu zona iqlimiga janubiy yarim sharda har doim yashil o‘sadigan keng bargli va igna bargli o‘rmonlar iqlimi mos keladi. Janubiy yarim sharda o‘rmon-dasht zonasi yo‘q.Dashtlar zonasi. O‘tlar bilan qoplangan o‘rmonsiz hududni dasht deb yuritiladi. Bu zona qurg‘oqchil iqlim bilan tavsiflanadi. Dasht zonasining katta qismida yillik yog‘in miqdori 450 mm dan oshmaydi, zonaning ba’zi joylaridagina 500-550 mm ga etadi. Yog‘inlarning ko‘pi yoz davriga to‘g‘ri keladi. Bu zonada bug‘lanish ancha kuchli. Dashtlarda yoz issiq va quruq. Eng issiq oyning o‘rtacha harorati 22-240S, eng sovuq oyning harorati o‘rtacha esa 00dan –200S gacha o‘zgaradi. Dashtlarda qurg‘oqchilik, quruq issiq shamollar, changli bo‘ronlar tez-tez kuzatilib turiladi. Qish sovug‘i sharqqa tomon borgan sari ortadi. Masalan, Nikolaev shahrida yanvar oyi o‘rtacha harorati –40S, undan sharqda joylashgan Ostona shahrida esa –170S ga teng. Namgarchilik o‘rmon zonasida ortiqcha, dashtlar zonasida esa etishmaydi. Dashtlar ikki xil bo‘ladi: mo‘’tadil kengliklarning salqin yoki sovuq qishli dashtlari, subtropik va tropik kengliklarning iliq qishli dashtlari. 1-xilga sobiq SSSRning Evropa hududining janubiy polosasidagi dashtlar (Azov-Qora dengiz dashtlari), O‘rta Povoljya dashtlari, Predkavkazya, Shimoliy Qozog‘iston, Zabaykale, Mongoliya, Shimoliy Amerikaning g‘arbiy shtatlari kiradi. Qishi iliq dashtlar subtropik va tropik kengliklarning chekka qismlarida joylashgan. Dasht zonasida xukmron havo massasi bo‘lib, yoz vaqtida kontinental tropik havo massasiga aylanadigan mo‘’tadil kengliklarning kontinental havosi hisoblanadi.Кontinental tropik havo umuman olganda subtropik va tropik dashtlarda hukmron havo massasidir, shuning uchun dashtlarda yozda tez-tez yuqori haroratlar, nisbiy namlikning past qiymatlari qurg‘oqchilik va issiq quruq shamollar (O‘rta Osiyoda garmsellar) ro‘y beradi. Mo‘’tadil kengliklar mussonlar iqlimi. Bunday iqlim turi Amur daryosining o‘rta oqimida, Ussuriysk o‘lkasida, Saxalinda, Yaponiya va Кoreyaning shimoliy rayonlarida, Shimoliy va Shimoli-Sharqiy Xitoyda kuzatiladi. Yozgi davrda bu joylarda, okeandan havoni olib keladigan janubiy va janubi- sharqiy yo‘nalishdagi shamollar ko‘rinishida yozgi musson oqimi hukm suradi. Bu davrda mussonlar okeandan quruqlikka esganligi uchun bu zonada yozda eng ko‘p yomg‘irlar yog‘adi. Qishki davrda musson oqimi Sibirdan juda sovuq havo massalarini olib keladigan shimoliy va shimoli-g‘arbiy yo‘nalishdagi kontinental havo oqimidan iborat bo‘ladi. Bu havo oqimida suv bug‘lari kam, shuning uchun bu erlarda qishdahavo ochiq va quruq sovuq bo‘ladi. Yanvar oyining o‘rtacha harorati -200S gacha etadi, qor qoplami qalin emas. Yozi issiq va seryog‘in, iyul oyining harorati 20-250S. Yillik yog‘in miqdori yig‘indisi 600-1000 mm va undan ham ortadi. Bu iqlimiy zonaning janubiy rayonlari ancha iliq. Masalan, Pekin shahrida yanvarning o‘rtacha harorati -4,50S gacha, iyulniki 26,50 S gacha etadi. O‘rta dengiz iqlimi. Iqlimning o‘ziga xos bu turi O‘rtaer dengizi rayonida, Shimoliy Amerikadagi Кoliforniya va Vashington sohillarida, O‘rta Chilida, Avstraliya janubida, Afrikaning eng janubida, Qrimning janubiy sohillarida, Кavkazning Qora dengiz qirg‘oqlarida kuzatiladi. Evropada o‘rta dengiz iqlimi tarqalishining shimoliy chegarasi Qrimning janubiy sohillari hisoblanadi. Bu iqlim sharoitida yog‘inlar asosan qishda yog‘adi, yoz esa quruq bo‘ladi. Zonaning iqlimi iliq, yog‘inlar etarli. Qish yumshoq, qor qoplami turg‘un emas. Yilning eng sovuq oyining o‘rtacha harorati 00S dan yuqori, eng issiq oyning o‘rtacha harorati 20-280S. Yog‘inlarning yillik miqdori yig‘indisi relefga bog‘liq ravishda 300 dan 1000 mm gacha o‘zgaradi. O‘rtaer iqlimli joylardagi o‘simliklarning o‘ziga xos namunalari bo‘lib sarv va dafna kabi doim yashil daraxtlar, yong‘oq daraxti va boshqalar hisoblanadi. Subtropik o‘rmonlar iqlimi. Yozda tropik havo, qishda esa mo‘’tadil havo turadigan geografik kengliklar subtropik kengliklar hisoblanadi. Demak, subtropik kengliklarda ikki xil: mo‘’tadil va tropik iqlim rejimlari mavjud. Bunday iqlimli o‘lkalarni biror iqlim turiga ega o‘lkalarga kiritib bo‘lmaydi va shuning uchun ularni alohida subtropik iqlim deb ajratiladi. Subtropik iqlimlar shimoliy va janubiy kengliklarning 25-400 lari orasida joylashgan. Shimoliy yarim sharda bu kengliklarda materiklar geografik uzunlik bo‘yicha eng uzoqqa cho‘zilgan. Bu hol subtropik iqlim zonasining turli joyda xilma-xil bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Subtropik iqlimlar ikkiga: nam subtropik va quruq subtropik iqlimlarga ajratiladi. Biz nam subtropik iqlimni qisqacha tavsiflaymiz: Bu iqlim zonaga AQSh ning janubi-sharqiy shtatlari, Janubiy Amerikada- Boliviya, Paragvay davlatlari hududlari va Braziliyaning janubi-sharqiy qismi kiradi, shuningdek bu iqlim Afrikaning yassi tog‘larida, Hindistonning shimolida, Yaponiya, Кoreya, Xitoyning janubiy rayonlarida, Avstraliyaning shimoli-sharqiy sohillarida, Zakavkazening g‘arbidagi Кolxida pastekisligi va unga qaragan tog‘ yonbag‘irlarida uchraydi. Bu iqlim zonasida qish iliq, eng sovuq oyning o‘rtacha harorati 20dan yuqori. Yozi issiq va sernam, eng issiq oyning o‘rtacha harorati 22-280S. Masalan, Botumi shahrida iyulda havoning oylik o‘rtacha harorati 230S, yanvarda 60S. Yog‘inlarning yillik miqdori 1000 mm dan ortadi. Yog‘inlar yozda eng ko‘p yog‘adi. Namlik ortiqcha. Bu zonada keng bargli o‘rmonlar va doim yashil daraxtlar o‘sadi. Notropik cho‘llar iqlimi.Bu zonadagi boshqa cho‘l va chala cho‘llar qatori O‘rta Osiyo cho‘llari va chala cho‘llari shu zonaga kiradi. Bu zonaning iqlimi juda quruqligi va bug‘lanuvchanlikning kuchliligi bilan tavsiflanadi.Yog‘inlar yiliga 250-300 mm dan kam yog‘adi, ba’zi joylarda esa yillik yog‘in miqdori 100 mm va undan ham kam. Yozi issiq va juda quruq, kam bulutli, cho‘llarda qish salqin yoki sovuq bo‘ladi.O‘rta Osiyo cho‘llarida yanvarning o‘rtacha harorati shimoldagi –120S dan janubdagi 30S gacha tebranadi. Iyul oyining o‘rtacha harorati 250S dan 300S gacha o‘zgaradi.Cho‘lda bahor qisqa va o‘zgaruvchan, yoz issiq bo‘lib, uzoq davom etadi. Jazirama issiq yoz kunlari er yuzasi 75-800S gacha qiziydi. Кuz iliq va uzoq bo‘ladi, qish uzoq davom etmaydi. Qor har yili qishda ham bo‘lavermaydi. Yoqqanda ham tez erib ketadi. Кamdan-kam hollardagina qor qalinligi 10 sm ga etadi. Eng ko‘p yog‘in kuz-qishda va bahor (noyabr-aprel) oylarida yog‘adi, yozda esa deyarli yog‘in yog‘maydi. Cho‘lda o‘simliklar asosan bir yillik va ko‘p yillik o‘t, er bag‘irlab o‘sadigan buta va chala butalardan iborat. Yirik buta va daraxtlar faqat qumli cho‘llarda o‘sadi. Subtropik cho‘llar iqlimi. Bu iqlimiy zonaga Sahroi Кabir va Namib, Janubiy Afrika cho‘llari, Arabiston cho‘llari, Atakama (Janubiy Amerika), Кolorado daryosining quyi oqimidagi va Кoliforniya (Shimoliy Amerika)dagi cho‘llar, Avstraliyaning markaziy qismidagi cho‘l kiradi.Cho‘llar zonasida nisbiy namligi 30% atrofida bo‘lgan kontinental tropik havo hukmronlik qiladi. Cho‘llarda o‘rtacha yillik havo harorati 180S dan yuqori, ba’zi joylarda 250S ga va undan ham yuqoriga o‘tadi. Cho‘llarda yoz juda jizirama issiq. Eng issiq oyning o‘rtacha harorati 32-380S. Shimoliy Amerikada Кolorado daryosining quyi oqimidagi Ajal vodiysida 1911-1930 yillarda hattoki harorat 390S gacha etgan. Cho‘llarda eng sovuq oy o‘rtacha harorati 100S atrofida. Cho‘llarda suv yo‘q (yoki juda kam) bo‘lgandan bug‘lanish juda oz.Cho‘llarda yog‘inlar yillik miqdori 250 mm dan kam, ba’zi joylarda yillik yog‘in miqdori 100 mm va undan ham kamayib ketadi.Subtropik cho‘llarning ba’zi joylarida bir necha yil davomida bir marta yomg‘ir yog‘ishi ham mumkin. Yog‘sa ham jala quyishi tarzida o‘tadi. Sahrolarda havo haroratining juda ham yuqoriligi va yog‘inlarning nihoyat kamligi sababli o‘simliklarning o‘sishi uchun juda noqulay sharoit yaratiladi.Sahrolarda o‘simliklar yo‘q. Sahroi Кabirda kuchli jala yog‘ishidan keyin ayrim joylarda tuproq qisqa vaqtga namlanganda o‘simliklar vaqtinchalik o‘sishi kuzatiladi.Savannalar iqlimi. Savanna- nam tropik o‘rmonlarning har ikki tomonida joylashgan tabiat zonasi. Savannada bo‘yi 2 m va undan ba-land o‘tlar orasida to‘p-to‘p daraxtlar va butalar (Afrikada soyavon- simon akasiyalar, baobablar, palmalar, daraxtsimon molochaylar, Avstraliyada evkalipt va akasiyalar o‘sadi). Savanna-tropiklardagi o‘rmonli dashtdan iborat. Bu iqlimga Janubiy Amerikadagi Gviana va Braziliya tog‘liklari, Markaziy Afrikaning Кongo daryosi havzasidan shimol, sharq va janubdagi qismi, Hindiston, Hindi Xitoy, Shimoliy Avstraliya kiradi. Savannalar zonasida iqlim atmosfera sirkulyasiyasining fasliy almashishi bilan tavsiflanadi. Bu zonada yoz vaqtida ekvatordan keladigan nam havo oqimi qish vaqtida esa tropiklardan passatlar olib keladigan quruq havo oqimihukmronlik qiladi. Savannalar iqlimi aslida yozda ekvatorial, qishda tropik iqlimdan iborat. Bu iqlim yozning seryomg‘ir, qishning quruq kelishi bilan tavsiflanadi. Hindistonda to‘rt oylik (iyundan-sentyabrgacha) yog‘ingarchilik davrida yillik yog‘inning 80 foizi yog‘adi, boshqa oylar quruq keladi. Yilning eng issiq oyining o‘rtacha harorati 25-300S va undan yuqori, eng sovuq oyning harorati 15-180S dan past bo‘lmaydi. Yog‘inlarning yillik yig‘indisi 1000 mm gacha; nam shamollarga qaragan tog‘ yonbag‘irlarida esa yog‘inlarning yillik yig‘indisi 2000 mm gacha etadi. Savannada o‘sadigan daraxtlardan shu iqlimga xos xususiyatlisi juda yo‘g‘on tanasi bilan ajralib turadigan baobab daraxtidir. Baobobning barglari eng issiq va quruq davrda to‘kiladi, mevalari yilning issiq oylarida etiladi. Bu daraxtning bo‘yi 18-25 m atrofida bo‘ladi. Ammo shox- shabbasi 45 m ga, tanasining aylanasi uzunligi 25 m ga etadi. Кo‘proq Afrika savannalarida tarqalib, 4-5 ming yil yashaydi. Afrika, Shimoliy Avstraliya va Madagaskar kabi joylarda baobabning yana 10 turi tarqalgan. Namtropik o‘rmonlar iqlimi. Bu iqlim ekvatorial Afrikada, Janubiy Amerikada (Amazonka daryosi oqimi bo‘ylab), Braziliyaning janubi-sharqiy sohillarida, Markaziy Amerikaning ba’zi joylarida, Кatta Antil orollarida, Madagaskarning sharqiy sohillarida va boshqa joylarda uchraydi. Bu zonaning iqlimi juda iliq, sernam. Eng sovuq oyning o‘rtacha harorati 180S dan yuqori. Кechasi havo harorati 160S dan pasaymaydi. Yillik o‘rtacha harorat 24 dan 300S gacha tebranadi. Bu zonada yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lib, yiliga 2000 mm va undan ham yuqori bo‘lishi mumkin. Yog‘inlar ikkita teng kunlik vaqti atrofida kam bo‘ladi, ammo bu zonada qurg‘oqchilik davr bo‘lmaydi. Quyosh balandligining kattaligidan yer sirtiga tushadigan quyosh yorug‘ligining ko‘pligi, havo haroratining yuqoriligi, havoning nisbiy namligining kattaligi sababli tropik zonada o‘simliklar o‘sishi uchun qulay sharoit yaratilgan. Bu iqlimiy zonaning o‘simliklari doim yashil o‘sadigan o‘rmonlardan iborat bo‘lib, daraxtlarga o‘tsimon o‘simlik-lianalar chirmashib, o‘ralib olgan bo‘ladi. Bu zonada ananas, palma, banan va boshqa o‘simliklar o‘sadi. Nihoyat o‘rmonchilik fakulteti talabalari L.S.Berg iqlimlar tasnifini ya’shi bilishlari zarurligini ta’kidlab o‘tamiz. Chunki bu tasnifda turli zonalarda o‘sadigan o‘rmon turlari yaqqol ko‘rsatilgan. 2.3. Iqlim mintaqalari Yer yuzasidagi asosiy iqlim mintaqalari quyidagilar. Ekvatorial, 2 ta tropik, 2 ta mo’tadil, Arktika va Antarktida. Ular o’zlarining geografik o’rniga ko’ra havo massasining to’rtta tipi joylashgan hududlarga to’g’ri keladi. Ekvatorial iqlim mintaqasi- Bu mintaqa ekvator atrofida joylashgan bo’lib, unda yil davomida ekvotorial havo massasi va past atmosfera bosimi hukmronlik qiladi. Ko’pincha kuchsiz shamollar esib turadi. Quyosh nuri doimo tik tushganligi sababli yil bo’yi havo harorati yuqori bo’ladi. Ekvotorial mintaqaga passat shamollari doimo sernam havo massasini keltirib turadi. Shuning uchun bu yerga yiliga 1000 - 3000 mm atrofida yog’in yog’adi. Ekvotorial mintaqada bosim past bo’lganligi sababli havoning ko’tarilma harakati kuzatiladi. Tropik iqlim mintaqalari- Bu mintaqada tropik havo massalari hukmronlik qiladi. Atmosfera bosimi yuqori bo’lganligi uchun havoning pastlama harakati kuzatiladi. Bu iqlim mintaqasida havo ochiq, bulutli kunlar kam bo’ladi. Mo’tadil iqlim mintaqalari- Bu mintaqalar doimo mo’tadil havo massalari ta’sirida bo’ladi. Atmosfera bosimi past bo’lganligi tufayli havoning ko’tarilma harakati ro’y beradi. Bu mintaqalarga g’arbiy shamollar hukmronlik qiladi. Oraliq iqlim mintaqalari-Yer yuzasidagi oraliq iqlim mintaqalariga ikkita subekvotorial, ikkita subtropik, subarktika va subantarktika mintaqalari kiradi. Bu mintaqalarning nomi ham asosiy mintaqalar singari, ularning geografik nomidan olingan. «sub» sg’zi lotincha bo’lib, «yoni» degan ma’noni anglatadi. Oraliq mintaqalaming iqlim sharoiti va ob-havosi qo’shni bo’lgan asosiy mintaqalaming havo massasi ta’sirida shakllanadi. L.S.Bergning iqlimlar sistemasi geografik zonallik prinsipiga asoslangan. U iqlimlarning quyidagi zonal tiplarini ajratgan. 1. Tundra iqlimi tipi: a) shimoliy yarim shar tundra iqlim tipi, b) janubiy yarim shar tundra iqlim tipi. 2. Tayga iqdimi tipi: a) g’arbiy kichik tipi, b) Sharqiy Sibir kichik tipi. 3. Bargli o’rmonlar iqlimi tipi. 4. Dasht iqlimi tipi: a) shimoliy zonacha, b) janubiy quruq dashtlar zonachasi. 5. O’rta dengiz bo’yi iqlimi tipi. 6. Subtropik o’rmonlar iqlimi tipi. 7. Mo’tadil mintaqa cho’llari iqlimi tipi. 8. Tropik cho’llar iqlimi tipi. 9. Savannalar iqlimi tipi. 10. Sernam tropik o’rmonlar iqlimi tipi. Baland platolar iqlimlari alohida tasvirlangan. Yerning shakli, uning quyosh atrofidagi harakati va ekliptika tekisligiga qiyaligi, yer yuzasiga quyosh energiyasining turli kengliklarda turlicha tushishi yerning o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida suv va havo harakatlari yo’nalishini o’zgartirishga ta’siri va bu ta’sirning yuqori kengliklarda kuchli bo’lishi iqlim hosil qiluvchi astronomik omillar hisoblanadi. Iqlimni hosil qiluvchi ikkilamchi omillar ham bo’lib ular quyidagilardan iborat. A. Faol qatlamning albedusi va boshqa xususiyatlarni o’zgartirib yuboradigan qurqlikdagi qor va muzliklar hamda dengizlardagi muzliklar. B. Faol qatlamning suv o’tkazuvchanligi issiqlik sig’imi, issiqlik o’tkazuvchanligi, albedosi va boshqa xususiyatlarini o’zgartirib yuboradigan o’simliklar va tuproq qatlami. Okeanlarda iqlimning xar bir elementi kenglikning o’zgarishiga bir dengiz oqimi ta’siridagi xududdan ikkinchi oqim ta’siridagi xududga o’tishiga joyning atmasfera umumiy sirkulyattsiyasiga nisbatan tutgan o’rniga qara asta sekin o’zgarib boradi iqlimning faqat okeanlardagina sof xolda kuzatiladigan bunday asta sekin o’zgarishi makro iqlimning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Yer yuzasida iqlim sharoitlarini turlicha bo’lishiga asosiy sabab astronomik va tabiiy geografik omillar hisoblanadi. Ular yer yuzasidagi xodisa va jarayonlarga yo butunlay bog’lanmagan yoki asosan endogen jarayonlar ta’sir ostida juda sekin o’zgaradi. XULOSA Joyning iqlimi xususiyatlari kishilarning sog’lig’iga ham ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ishlash va dam olish joylarini tanlashda ham iqlim sharoitlarini hisobga olishga to’g’i keladi. Masalan Norilsik shaxrida maxsus tabobat hizmati mavjud. Shifokorlar bu yerda mamlakatning boshqa viloyatlaridan ishlashga kelgan kishilarning sog’lig’ini kuzatib turishadi. Bu yerda kelganlarning ba’zilari qaytib ketishga majbur bo’lishadi, chunki hammani ham organizmi kuchli shamol bo’lib turadigan qattiq iqlim sharoitiga moslashib ketavermaydi. Hozirgi vaqtda o‘tmishdagi iqlimlar o‘zgarishini to‘liq tushuntiradigan yagona gipoteza yo‘q. Iqlimning tabiiy ravishda o‘zgarishi juda sekin, minglab yoki millionlab yillar davomida ro‘y beradi. Shuning uchun bizni iqlimning yaqin yuzyillikda tabiiy ravishda emas, balki hozirgi zamondagi antropogen omillar ta’sirida o‘zgarishi qiziqtiradi. Yaqin kelajakda iqlimning global miqyosda o‘zgarishi asosan uchta omil: energiya ishlab chiqarishning o‘sishi, atmosferadagi karbonat angidrid gazi konsentrasiyasining ortishi va atmosferada aerozollar miqdorining ko‘payishi ta’sirida ro‘y beradi. Biz mazkur o‘quv-uslubiy qo‘llanmaning 2-bobida metallurgiya, ximiya sanoatlarida ko‘plab yoqilg‘i yonishida atmosferada SO2 gazining miqdori har yili 0,2% ga (umumiy miqdoriga nisbatan) ortib borayotganligini qayd etganmiz. Bu esa havo haroratining ortishiga sabab bo‘ladi. Insonlar iqlimning salbiy o‘zgarishlarini kutib turmasdan, hozirning o‘zidayoq atmosferani muhofaza qilish ishlarini kuchaytirishlari zarur. Biroq hozirning o‘zidayoq kishilarning xo‘jalik faoliyati ta’sirida, ya’ni o‘rmonlarni kesib shudgor qilish, suv omborlarini qurish, dasht va cho‘llarda sug‘orish ishlarini bajarish, dala ihota daraxtzorlarini bunyod qilish va boshqalar ta’sirida taglik sirtning xossalarining o‘zgarishi iqlimning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Bu tadbirlar katta bo‘lmagan hududlarning radiasion, issiqlik va suv balansiga ta’sir qiladi. Insonlarning xo‘jalik faoliyatining atmosfera ifloslanishiga ta’siri ancha sezilarli. Кatta shahar va sanoat rayonlari ustida havoning tutun, achchiq gaz, bug‘ va aerozollar bilan ifloslanishi natijasida yer sirtiga tushadigan quyosh radiasiyasining miqdori kamayadi, kislotali yog‘inlar yog‘adi. Hozirgi vaqtda iqlim o‘zgarishining ko‘rinishlaridan biri iqlimning yildan- yilga ekstremalligi va o‘zgaruvchanligining kuchayishidir. Iqlim o‘zgarishining antropogen omillari qatoriga ilgari faqat urbanizasiya (shaharlar aholisining o‘sishi va u bilan bog‘liq bo‘lgan issiqlik energiyasining istemol qilinishining ortishi) va sug‘orish ishlari kiritilar edi. Bu o‘zgarishlar ma’lum chegaralangan hududlarda ro‘y beradi. Masalan, Toshkent va Farg‘onada sanoatning rivojlanishi va aholining o‘sishi bilan bog‘liq ravishda havo harorati o‘sishini kuzatish mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.V Petrov, H .T Egamberdiyev , A.Alutdinov, B.M Xolmirzaev Iqlimshunoslik Toshkent 2010 5-22 bet, 32-46 bet 58-67 bet 107-118 bet. 2. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1996. -Б. 188-196. 3. Баратов П., Маматқулов М., Рафииқов А. Ўрта Осиё табиий географияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 2002. -Б. 198. 4. Petrov Y.V, Egamberdi X.T. Xolmatjonov B.M Meteorologiya va klimatalogiya -Toshkent 2005 23-30 bet, 60-78 bet,120-138bet. 5.Kalonov B.H.,Mamatov A,M. Ommabop geografiya. T.,2006. 6. O’rta asrlar tarixi . Semyonov F. S. T., 2011 7. Magidovich I. P. Ocherki istorii geograficheskix otkritiy. 2013 qayta nashr 8. Jo’lieva A.H., Chinniquvov H., “Umumiy giologiya” T., 2010 9. Vaxobov X. va b. Umumiy yer bilimi. T., 2005. 10. Baratov P. Yer bilimi va ulkashunoslik. T., 2010 qayta nashr