OCHIQ IQTISODIYOTDA MAKROIQTISODIY SIYOSAT VA MANDELL FLEMING MODELI Reja: 16.1. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari. 16.2 Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli. 16.3 Qayd etilgan valuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat. 16.4 Erkin suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida makroiqtisodiy siyosat. Ochiq iqtisodiyot tushunchasi va uning ko‘rinishlari. Bundan oldingi boblarda ko‘rdikki, dunyoning hech bir mamlakati tashqi iqtisodiy aloqalar va munosabatlardan uzilgan holatda emas. Shu sababli to‘liq makroiqtisodiy model o‘zida ham ichki, ham tashqi bozorlarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni majassam etishi lozim. To‘liq makroiqtisodiy model- ochiq iqtisodiyot modelidir. Ochiq iqtisodiyot- shunday iqtisodiyotki, u: a) mamlakat ishlab chiqarayotgan tovarlari va xizmatlarining ma’lum bir qismini eksport va import qilishini; b) mamlakat jahon moliya bozorlarida kredit olishi va kredit berishini anglatadi. Agar yopiq iqtisodiyot sharoitida barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar ushbu mamlakat ichkarisida sotilsa va barcha xarajatlar uch qismga: iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlariga bo‘linsa, ochiq iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan mahsulotning sezilarli qismi chet elga eksport qilinadi. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga xarajatlarga to‘rtinchi unsur sifatida mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning eksporti (chet elliklarning mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotib olishga qilgan xarajatlari) ham kiritiladi. Kichik ochiq iqtisodiyot va katta ochiq iqtisodiyot o‘zaro farqlanadi. Kichik ochiq iqtisodiyot-katta bo‘lmagan mamlakat iqtisodiyotidir. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli kapital harakati schyoti va joriy operatsiyalar schyotini o‘z ichiga oladi. Bunday iqtisodiyot jahon bozorida katta ulushga ega emas va jahon foiz stavkasiga amalda ta’sir ko‘rsata olmaydi. Kichik ochiq iqtisodiyot jamg‘armalari va investitsiyalari-jahon jamg‘armalari va investitsiyalarining juda kichik miqdorini tashkil etganligi sababli jahon moliyaviy bozorlaridagi shart- sharoitlarga ko‘ra belgilangan jahon foiz stavkasi bu iqtisodiyotda belgilab berilgan (ekzogen) ko‘rsatkich sifatida qabul qilinadi. Katta ochiq iqtisodiyot-ko‘lami yirikligi sababli foiz stavkasi mamlakatning ichida ro‘y berayotgan jarayonlarning jiddiy ta’sirida shakllanadigan iqtisodiyotdir. Katta ochiq iqtisodiyot- jahon jamg‘armalari va investitsiyalarining katta qismiga egalik qilayotan yirik mamlakat (AQSh, XXR, Germaniya, Yaponiya, Rossiya va boshq.) iqtisodiyotidir. Bunday mamlakatlar jahon moliya stavkasiga ta’sir ko‘rsata oladi. Ochiq iqtisodiyotning asosiy ko‘rsatkichlari quyidagilardir: a) YaIMdagi tashqi savdo kvotasi; b) ishlab chiqarish hajmidagi eksport ulushi; g) iste’mol tarkibidagi importning ulushi; d) investitsiyalar hajmidani xorijiy investitsiyalarning ulushi. Iqtisodiyotning ochiqligi darajasi odatda mamlakatning tashqi savdosi hajmiga yoki hukumatning siyosiy liniyasiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Buyuk Britaniya iqtisodiyoti nisbatan ochiq hisoblanadi, chunki u tashqi savdoga juda bog‘langan. AQSh iqtisodiyoti esa nisbatan yopiqdir, chunki tashqi savdo uning rivojlanishi uchun hal etuvchi rol o‘ynamaydi. Ochiq iqtisodiyot xalqaro hisob-kitoblarda xorijiy valutadan foydalanishni ko‘zda tutadi. U to‘lov balansida, xususan joriy operatsiyalar balansi va kapital harakati balansida o‘z aksini topadi. Mandell Flemingning ochiq iqtisodiyot modeli Ichki muvozanat- inflatsiya jarayonlari mavjud bo‘lmagan (yoki uning barqaror past darajasidagi) to‘liq bandlik sharoitida talab va taklifning balanslashganligidir. Qisqa muddatli davrda ichki muvozanat muammosi, birinchi navbatda, budjet- soliq va pul-kredit siyosati vositasida yalpi talabni tartibga solish orqali ta’minlanadi. 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 4 Tashqi muvozanat qayd qilingan, yoki suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida to‘lov balansining nolga teng qoldig‘ini ta’minlab turilishni anglatadi. Alohida holatlarda bu muammo ikki o‘zaro mustaqil qismga bo‘linadi: a) joriy operatsiyalar balansining belgilangan holatini ta’minlab turish; b) valuta zahiralarining aniq belgilangan miqdorini saqlab turish. Tashqi va ichki muvozanatni ta’minlab turish usullari bir xil: budjet- soliq va pul-kredit siyosati. Ayrim hollarda mustaqil usul sifatida almashinuv kursi siyosati ham ajratib ko‘rsatiladi. Tashqi muvozanatni ta’minlash kapital harakatining mobilligi (mamlakatlararo kapital quyilishi jarayonining ichki foiz stavkasining jahon foiz stavkasiga nisbatan o‘zgarishiga javoban keskinlashuvi) sababli murakkablashadi. Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash muammosi tovar, pul va valuta bozorlarining amal qilishiga ta’luqlidir. Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash makroiqtisodiy tartibga solishning muhim muammosi sifatida yuzaga chiqadi, chunki u ichki va tashqi o‘zgaruvchilarning bir-biriga o‘zaro ta’sirini va qayta ta’sirini ko‘zda tutishni talab etadi. Ochiq iqtisodiyotda iqtisodiy siyosat tahlili Mandell-Fleming modeliga asoslangan holda amalga oshiriladi. Bu model qisqa muddatda iqtisodiyotni muvozanatlashtirishni ifodalaydi va kichik ochiq iqtisodiyot uchun IS-LM modelining modifikatsiya qilingan shakli hisoblanadi. Ikkala model ham baholarning o‘zgarmasligini nazarda tutadi va yalpi talab hajmining o‘zgarishi sabablarini tushuntiradi. Ular o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, IS-LM modeli-yopiq iqtisodiyot modeli, Mandell- Fleming modeli esa ochiq iqtisodiyot modeli ekanligidadir.106 Ichki va tashqi muvozanat muammosi, ko‘pincha, IS-LM modelining modifikatsiya qilingan shakli vositasida, unga uchinchi- BB egri chizig‘i qo‘shilib tahlil qilinadi. BB egri chizig‘i to‘lov balansining muvozanatli darajasini tasvirlaydi. Model ham qayd qilingan, ham erkin suzib yuruvchi valuta kursi rejimlari uchun va kapital mobilligining turli darajalariga moslab tuziladi. Bir vaqtning o‘zida ichki va tashqi muvozanatga erishish muammosini quyidagi 5 yondoshuv asosida ko‘rib chiqamiz (20.1- rasm). 20.1- rasmda koordinata o‘qlarida ichki va tashqi muvozanatga erishishni ta’minlashni ko‘zda tutuvchi siyosatning ikki instrumenti- davlat xarajatlari darajasi (G) va foiz stavkasi (R) berilgan. BB egri chizig‘i davlat xarajatlari(G) va foiz stavkasi (R)ning tashqi balans (BP=0)ni ta’minlovchi turli kombinatsiyalarini aks ettiradi. BB egri chizig‘i ijobiy egilishga ega bo‘lib, bu quyidagilar bilan izohlanadi: Aytaylik, E nuqtasida ichki va tashqi muvozanat ta’minlangan bo‘lsin. Davlat xarajatlari E nuqtadan S nuqtaga qadar o‘sishi daromadlar va importning oshishini keltirib chiqaradi. Natijada savdo balansi taqchilligi (BP<0)ro‘y beradi. To‘lov balansining taqchilligini bartaraf etish uchun davlat cheklovchi pul-kredit siyosati vositasida kapital harakati balansining ijobiy qoldig‘ini ta’minlash choralarini ko‘radi. Masalan, foiz stavkasining oshirilishi mamlakatga kapital harakati balansining (joriy operatsiyalar balansining manfiy qoldig‘ini qoplaydigan hajmdagi) ijobiy qoldig‘ini ta’minlashga etarli hajmda xorijiy kapitalning oqib kelishini rag‘batlantiradi. Natijada to‘lov balansi qoldig‘i (BB egri chizig‘ining S nuqtasida) 0ga tenglashadi. Aynan tashqi balansga erishish maqsadida G va R o‘zgarishlarining ana shunday kombinatsiyasi mavjudligi BB egri chizig‘ining ijobiy egilishini aks ettiradi. 20.1-rasm.Tashqi muvozanatga erishish mexanizmi 6 BB egri chizig‘idan pastda va o‘ngda joylashgan nuqtalar to‘lov balansi taqchilligini aks ettiradi. BB egri chizig‘idan yuqorida va chapda joylashgan har qanday nuqta to‘lov balansining, qat’iy budjet-soliq va pul-kredit siyosati bilan ta’minlanadigan ijobiy (musbat) qoldig‘ini aks ettiradi. To‘liq bandlilik, potensial ishlab chiqarish hajmi va inflatsiya jarayonlarining mavjud emasligi bilan xarakterlanadigan ichki muvozanatni 20.2-rasm ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Aytaylik E nuqtada ham ichki, ham tashqi muvozanat ta’minlansin. Agar davlat xarajatlari G o‘ssa, daromad multiplikativ samara bilan E dan A ga qadar ko‘payadi. Daromad muvozanat (E) nuqtasidan ortiqcha talab holatiga (A) o‘sishi natijasida ortiqcha daromad inflatsion bosimni yuzaga keltiradi. Ichki muvozanatni tiklash uchun talabni kamaytirish maqsadida foiz stavkasi R ni ko‘tarish orqali pul massasini kamaytirish talab etiladi. 20.2.-rasmda bu holat A nuqtadan D nuqtaga qadar siljishi ko‘rinishida aks etadi. Bu nuqtada daromad resurslarning to‘liq bandliligiga mos keladi, ichki muvozanat esa tiklanadi. O‘z navbatid, G va R ning ichki muvozanatni ta’minlovchi kombinatsiyalari ijobiy egilishga ega YY egri chizig‘ini yuzaga keltiradi. YY egri chizig‘idan o‘ngda va quyida joylashgan nuqtalar ortiqcha talabni aks ettiradi. YY egri chiziqdan chapda va yuqorida joylashgan nuqtalar ortiqcha taklifni aks ettiradi. Bu nuqtalarda talab kamayadi va foiz stavkasi o‘sadi. 20.2-rasm. Ichki muvozanatga erishish mexanizmi. 7 20.2- rasmdan ko‘rinib turibdiki BB egri chizig‘i YY egri chizig‘iga nisbatan yotiqroq. BB egri chizig‘ining tikligi kapital mobilligi bilan belgilanadi. Kapital qanchalik harakatchan bo‘lsa joriy operatsiyalar schyotininng taqchilligini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan kapitalning oqib kelishini rag‘batlantiruvchi foiz stavkasi R shunchalik kam miqdorga o‘sadi. Bunda BB egri chizig‘i yotiqroq bo‘ladi. Kapital kamroq harakatchanligi sharoitida BB egri chizig‘i tikroq ko‘rinishni oladi. Ammo kapitalning nisbatan kamorq mobilligi sharoitida ham BB egri chizig‘i YY egri chizig‘idan ko‘ra tikroq bo‘lmaydi. BB egri chizig‘ining tikligi kapitalning mobilligi 0 ga teng bo‘lgan sharoitda YY egri chizig‘i tikligiga tenglashadi. Boshqa barcha holatlarda YY egri chizig‘i BB egri chizig‘iga nisbatan tik bo‘ladi. Shunday qilib fiskal va monetar siyosatni qo‘shib olib borish ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash imkonini beradi. Navbatdagi muammo - fiskal va monetar siyosatning ichki va tashqi muvozanatga ta’siri darajasini aniqlashdir. Bu nazariy masalani yechishga Robert Mandell va Markus Fleming urinib ko‘rinishgan. Mandell-Fleming modeli kichik ochiq iqtisodiyot modeli bo‘lib qayd qilingan va suzib yuruvchi valuta kurslari sharoitida iqtisodiy siyosatning turldi ko‘rinishlarini amalga oshirish natijalarini baholash maqsadida qo‘llaniladi. Mandell-Fleming modeli milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi hissasi kichik va shu sababli uni rivojlantirishning asosiy parametrlari jahon bozori tomonidan, ya’ni tashqaridan belgilab beriladi degan shartga asoslanadi. Bu model XX asrning 60-yillarida ishlab chiqilgan bo‘lib baholarning barqarorligini ko‘zda tutadi va yalpi daromadning tebranishlari sabablarini tushuntirib beradi. Bu modelga ko‘ra iqtisodiyotning amal qilishi valutalarning almashinuv kursi tizimiga bog‘liq. Mandell-Fleming modeli uchta tenglamani o‘z ichiga oladi: 1) Y+C(Y-T)+I(r)+G+Xn(e), IS; 2) M/P=L(r,Y),LM; 3) r = r* Birinchi tenglama- tovar bozorini, ikkinchi tenglama -pul bozorini, uchinchi 8 tenglama esa ichki foiz stavkasi (r) jahon foiz stavkasi (r*) darajasi bilan belgilanishini anglatadi. Modelda uchta endogen o‘zgaruvchilar: Y, r va e mavjud. Modelni tasvirlash uchun ikkita grafik tuzish taklif etiladi. Har bir grafikda o‘zgaruvchi miqdorlardan bittasi konstanta deb olinadi va tahlil ikki o‘zgaruvchining aloqadorligi bo‘yicha o‘tkaziladi.Mandell- Flemingning Y-r modeli 20.3- rasmda tasvirlangan. Rasmdan ko‘rinib turibdiki IS egri chizig‘i quyiga, LM egri chizig‘i esa yuqoriga yo‘nalgan. Gorizontal liniya jahon foiz stavkasini ifodalaydi. Grafik ikki xususiyatga ega. 1. IS egri chizig‘ining holati almashinuv kursining darajasiga bog‘liq. Almashinuv kursining ko‘tarilishi egri chiziqni chapga siljitadi. 2. Barcha uch egri chiziq bir nuqtada kesishadi. Lekin bu uch egri chiziq bir nuqtada kesishmaydi deb tasavvur qilish mumkin (20.4-rasm). 20.3-rasm. Mandell-Flemingning Y-r modeli 9 Bunday vaziyatda ikki variant yuzaga keladi: 1. Almashinuv kursi juda past bo‘lganligi sababli IS va LM egri chiziqlari jahon foiz stavkasidan yuqorida kesishadi(20.4, a rasm). Bunday vaziyat chet ellik investorlarni mazkur mamlakat iqtisodiyotiga kapital kiritishga rag‘batlantiradi. Natijada mamlakatning valutasi kursi ko‘tariladi va IS egri chizig‘i pastga siljiydi. 2. IS va LM egri chiziqlari ichki foiz stavkasi jahon foiz stavkasidan past bo‘lgan nuqtada kesishadi(20.4, b rasm). Bunday vaziyatda mazkur mamlakat investorlari kapitallarini xorijga olib chiqib ketishdan manfaatdor bo‘lishadi. Natijada milliy valutaning almashinuv kursi pasayadi va IS egri chizig‘i yuqoriga siljiydi. Shunday qilib muvozanat LM egri chizig‘ining gorizontal liniya bilan kesishish nuqtasida jahon foiz stavkasi darajasida o‘rnatiladi. Mandell-Flemingning Y-e modeli 20.5.- va 20.6. -rasmlarda tasvirlangan. 20.5- rasmda vertikal o‘qda almashinuv kursining turli darajalari, gorizontal o‘qda esa daromadning miqdorlari tasvirlangan. Foiz stavkasi o‘zgarmas va jahon foiz stavkasiga teng deb tasavvur qilinadi. Bunday vaziyatda grafikda ikki tnglama tasvirlanadi: 1) Y=C(Y-T)+I(r*) +G+Xn(e), IS; Y Y 20.4.- rasm. Mandell-Flemingning Y-r modelida muvozanatga erishish mexanizmi. 10 2) M/P= L(r*,Y), LM*. Iqtisodiyotda muvozanat IS va LM egri chiziqlarining kesishish nuqtasida ta’minlanadi. Bu kesishish nuqtasi almashinuv kursi va daromadning darajalarini aks ettiradi. Grafikda tovar bozoridagi (IS*) va pul bozoridagi(LM*) muvozanat tasvirlangan. Jahon foiz stavkasi belgilab berilgan sharoitda LM* tenglamasi yalpi daromadni almashinuv kursiga bog‘liq bo‘lmagan holda qaydetadi. 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 12 Daromad, ishlab chiqarish 20.6. -rasm. Mandell-Flemingning Y-e modeli1 1 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Daromadning muvozanatli Daromad. ishlab chiqarish daraj asi 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 13 Publishers, 2013): 360 291 6 N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University. (NY.: Worth Publishers, 2013): 8 14 20.6. -rasmda LM egri chizig‘i gorizontal liniya bilan belgilangan jahon foiz stavkasi r* ga teng bo‘lgan holatda aks ettirilgan. Bu egri chiziqlar birgalikda almashinuv kursiga bog‘liq bo‘lmagan daromad darajasini aniqlab beradi. 20.7. rasmda LM* egri chizig‘i qanday qilib vertikal liniya ko‘rinishini olishi aks ettirilgan. 20.7-rasm. LM* egri chizig‘ining vertikal liniya ko‘rinishi109 Y-e modeli almashinuv kursi darajasi iqtisodiy siyosatga qanday ta’sir etishini ko‘rsatadi. Mandell-Fleming modelini tahlil qilish kichik ochiq iqtisodiyotda davlatning har qanday iqtisodiy siyosati natijasi qayd qilingan va suzib yuruvchi valuta kursiga bog‘liq degan xulosaga olib keladi. Masalan, suzib yuruvchi valuta kursi sharoitida daromadga faqat pul- kredit siyosati ta’sir ko‘rsatadi. Ayni paytda rag‘batlantiruvchi budjet-soliq siyosatining ta’siri, valuta kursining ko‘tarilishi sababli, nolga teng bo‘ladi. Qayd qilingan valuta kursi sharoitida daromadga faqat budjet-soliq siyosati ta’sir ko‘rsatadi. Bunday sharoitda pul-kredit siyosati daromadlarga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki Markaziy Bankning pul taklifini o‘zgartirishdan maqsadi almashinuv kursini belgilangan darajada saqlab turishdan iborat bo‘ladi. Bu o‘zgartirish ichki iqtisodiy siyosat maqsadlariga to‘g‘ri kelish- kelmasligi e’tiborga olinmaydi. Qayd etilgan valuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal siyosat. Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingapn valuta kursi sharaoitida monetar siyosat ko‘proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo‘ladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko‘rib chiqamiz. Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar to‘plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining barcha komponentlari (odatda M2 agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga bo‘lgan barcha talablari so‘ndirilgandan so‘ng mamlakat ega bo‘ladigan aktivlar) va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy xo‘jaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan bo‘ladi. Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valuta zahiralariga mos keladi. Bunday holatda aktivlar va pasivlarning tengligi shartini M=Res +DS ko‘rinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi (bank tizimining majburiyati) valuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yig‘indisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bog‘liq . Pul taklifining o‘zgarishini AM=ARes +ADS ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Bu yerda ARes to‘lov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. Tashqi balansni tiklash, o‘z navbatida valuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valutarezervlarining ko‘payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko‘paytiradi. Shunday qilib, qayd qilingan valuta kursi sharoitida M endogen o‘zgaruvchi bo‘lib, to‘lov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni almashinuv keursini