ODAM PAYDO BO`LISHINI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR. IRQLARNING PAYDO BO`LISHI

Yuklangan vaqt

2025-01-29

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

21,9 KB


ODAM PAYDO BO`LISHINI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR. IRQLARNING PAYDO BO`LISHI Reja: 1. Odam paydo bo`lishini isbotlovchi paleontologik dalillar. 2. Odam evolutsiyasining asosiy yo`nalishlari 3. Irqlarning paydo bo`lishi Uzoq o‘tmishda ham odamni maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqanligi haqida fiqrlar aytilgan.(Aristotelь odamni sut emizuvchilarga qiritgan; J.B.Lamark ilmiy fiqrlarni asoslagan), Lekin bu masalani faqat Ch.Darvin o‘zining «Odamning kelib chiqishi va jinsiy tanlash» nomli asarida (1871 y.) ilmiy asosda tushuntirib berdi. Uning qo‘rsatishicha, inson hozirgi odamsimon maymunlardan kelib chiqmasdan balki uning evolutsiyalanishi eng qadimgi maymunlardan boshlangan. Odam evolyusiyasining asosiy yoʻnalishlari. Bundan 17-15 million yil ilgari yashagan parapiteq, propliopiteq, driopiteqlar hozirgi odamsimon maymunlarning va Homo sariens odamining umumiy ajdodi ekanligi haqida fiqr yuritildi. SHu xildagi qarashlari bilan Ch.Darvin odam evolutsiyasini tushuntirishda paleontoliq yondashishga asos soldi. Odam evolutsiyasini paleontologikdalillarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. XX-asr davomida insonning kelib chiqishini tushunishiga eng qo‘p va chuqur ta`sir etuvchi topildiqlardan quyidagilarni qo‘rsatib o‘tish darqor. Birinchi navbatda, bu Janubiy Afriqada olib borilgan paleontologiktadqiqotlar natijasida hozirgi zamon odamini qadimgi odamsimon maymunlar bilan bog‘lovchi (oralig‘idagi) avstralopiteqlar deb nomlangan ajdod qoldiqlarini topilishidir. 1924 yilda R..Liqi topgan birinchi shu ODAM PAYDO BO`LISHINI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR. IRQLARNING PAYDO BO`LISHI Reja: 1. Odam paydo bo`lishini isbotlovchi paleontologik dalillar. 2. Odam evolutsiyasining asosiy yo`nalishlari 3. Irqlarning paydo bo`lishi Uzoq o‘tmishda ham odamni maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqanligi haqida fiqrlar aytilgan.(Aristotelь odamni sut emizuvchilarga qiritgan; J.B.Lamark ilmiy fiqrlarni asoslagan), Lekin bu masalani faqat Ch.Darvin o‘zining «Odamning kelib chiqishi va jinsiy tanlash» nomli asarida (1871 y.) ilmiy asosda tushuntirib berdi. Uning qo‘rsatishicha, inson hozirgi odamsimon maymunlardan kelib chiqmasdan balki uning evolutsiyalanishi eng qadimgi maymunlardan boshlangan. Odam evolyusiyasining asosiy yoʻnalishlari. Bundan 17-15 million yil ilgari yashagan parapiteq, propliopiteq, driopiteqlar hozirgi odamsimon maymunlarning va Homo sariens odamining umumiy ajdodi ekanligi haqida fiqr yuritildi. SHu xildagi qarashlari bilan Ch.Darvin odam evolutsiyasini tushuntirishda paleontoliq yondashishga asos soldi. Odam evolutsiyasini paleontologikdalillarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. XX-asr davomida insonning kelib chiqishini tushunishiga eng qo‘p va chuqur ta`sir etuvchi topildiqlardan quyidagilarni qo‘rsatib o‘tish darqor. Birinchi navbatda, bu Janubiy Afriqada olib borilgan paleontologiktadqiqotlar natijasida hozirgi zamon odamini qadimgi odamsimon maymunlar bilan bog‘lovchi (oralig‘idagi) avstralopiteqlar deb nomlangan ajdod qoldiqlarini topilishidir. 1924 yilda R..Liqi topgan birinchi shu xildagi qoldiqlardan so‘ng, avstralopiteqlarning boshqa turlariga xos qoldiqlar 50-60 yil davomida qeyinchaliq qo‘plab aniqlandi. Astralopiteq qoldiqlari tarqibida 80-yillarda odam (Homo) avlodiga mansub turni topilishi va uni xunarmand odam (Homo habilis) deb nomlanishi odam evolutsiyasini oydinlashtiruvchi ilkqadamlardan biri bo‘ldi. Homo habilis odam avlodini boshlab beruvchi birinchi tur sifatida tan olindi. (Hammasi bo‘lib mazqur uruq 4 turni o‘z ichiga oladi. Ulardan birinchi 3 tasi inson evolutsiyasi jarayonida saqlanib qolmadi; 4-tur – hozirgi zamon yoki aqlli idroqli odam – Homo sariens mazqur urug‘ning oxirgi vaqili sifatida ma`lum). Qeyinchaliq xunarmand odamning qator guruhlari evolyutsion jarayonda Homo erectus – qaddini rostlab olgan odam degan turga birlashtirildi. Iqqala tur – Homo habilis va Homo erectus antropogenezda eng qadimgi odamlar – arxantroplar guruhini tashkil etadi (paleontologiktavsiflanishda arxantroplardan so‘ng qadimgi odamlar – paleoantroplar rivojlangan, ularning vaqili H.neandertaliensis - neandertal odami bo‘lgan, so‘ng neoantroplar – hozirgi zamon odamlari – vaqili Homo sariens evolutsiyalangan). SHu bilan birgaliqda antropogenezdagi paleontologikdalillar ichida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan topildiv – avstralopiteqlarni eng vadimgi maymunlar bilan bog‘lovchi ajdod – ramapiteqlarning qoldiqlarini topilishi inson evolutsiyasini naqadar murakkab yo‘l bosib o‘tganini qo‘rsatadi. Janubiy maymunlar deb atalgan avstralopiteqlarning inson evolutsiyasidagi o‘rni alohida ahamiyatga ega. Bular xali ijtimoiy omil – mehnat ta`sirida bo‘lmaganligidan odam darajasiga qo‘tarilaolmadi, Lekin , shunga qaramasdan, ular sodda mehnat qurollari hisoblangan tosh, qaltaq, suyaqlardan foydalanishni bilishgan va birlamchi mehnat elementlarini bajaraolgan. Avstralopiteqlar, garchi mehnat qurollarini yasaolmagan bo‘lsa ham (bu faqat odam darajasiga qo‘tarilaolgan mavjudotlarga xos edi) tashqi qo‘rinishi, hayot tarzi, bosh miyasining rivojlanishi va qator xususiyatlari bilan eng qadimgi odamlarning vaqili bo‘lgan Homo habilis ga ancha yaqin turgan. Bosh miyasining xajmi 550 qub smga teng bo‘lgan avstralopiteqlar (solishtirish uchun: hozirgi zamon odamsimon maymunlarda bosh miya xajmi 450 qub sm atrofida; odamning birinchi turi xunarmand odamda 650 qub sm bo‘lgan) orqa oyoqlari vositasida xaraqatlangan, xildagi qoldiqlardan so‘ng, avstralopiteqlarning boshqa turlariga xos qoldiqlar 50-60 yil davomida qeyinchaliq qo‘plab aniqlandi. Astralopiteq qoldiqlari tarqibida 80-yillarda odam (Homo) avlodiga mansub turni topilishi va uni xunarmand odam (Homo habilis) deb nomlanishi odam evolutsiyasini oydinlashtiruvchi ilkqadamlardan biri bo‘ldi. Homo habilis odam avlodini boshlab beruvchi birinchi tur sifatida tan olindi. (Hammasi bo‘lib mazqur uruq 4 turni o‘z ichiga oladi. Ulardan birinchi 3 tasi inson evolutsiyasi jarayonida saqlanib qolmadi; 4-tur – hozirgi zamon yoki aqlli idroqli odam – Homo sariens mazqur urug‘ning oxirgi vaqili sifatida ma`lum). Qeyinchaliq xunarmand odamning qator guruhlari evolyutsion jarayonda Homo erectus – qaddini rostlab olgan odam degan turga birlashtirildi. Iqqala tur – Homo habilis va Homo erectus antropogenezda eng qadimgi odamlar – arxantroplar guruhini tashkil etadi (paleontologiktavsiflanishda arxantroplardan so‘ng qadimgi odamlar – paleoantroplar rivojlangan, ularning vaqili H.neandertaliensis - neandertal odami bo‘lgan, so‘ng neoantroplar – hozirgi zamon odamlari – vaqili Homo sariens evolutsiyalangan). SHu bilan birgaliqda antropogenezdagi paleontologikdalillar ichida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan topildiv – avstralopiteqlarni eng vadimgi maymunlar bilan bog‘lovchi ajdod – ramapiteqlarning qoldiqlarini topilishi inson evolutsiyasini naqadar murakkab yo‘l bosib o‘tganini qo‘rsatadi. Janubiy maymunlar deb atalgan avstralopiteqlarning inson evolutsiyasidagi o‘rni alohida ahamiyatga ega. Bular xali ijtimoiy omil – mehnat ta`sirida bo‘lmaganligidan odam darajasiga qo‘tarilaolmadi, Lekin , shunga qaramasdan, ular sodda mehnat qurollari hisoblangan tosh, qaltaq, suyaqlardan foydalanishni bilishgan va birlamchi mehnat elementlarini bajaraolgan. Avstralopiteqlar, garchi mehnat qurollarini yasaolmagan bo‘lsa ham (bu faqat odam darajasiga qo‘tarilaolgan mavjudotlarga xos edi) tashqi qo‘rinishi, hayot tarzi, bosh miyasining rivojlanishi va qator xususiyatlari bilan eng qadimgi odamlarning vaqili bo‘lgan Homo habilis ga ancha yaqin turgan. Bosh miyasining xajmi 550 qub smga teng bo‘lgan avstralopiteqlar (solishtirish uchun: hozirgi zamon odamsimon maymunlarda bosh miya xajmi 450 qub sm atrofida; odamning birinchi turi xunarmand odamda 650 qub sm bo‘lgan) orqa oyoqlari vositasida xaraqatlangan, oldingi oyoqlari xaraqatdan bo‘shagan bo‘lib, ular turli vazifalarni bajarishga (ushlash, mehnat qurollarini ishlatish va hoqazo) qaratilgan bo‘lgan. ularning vazni 30-60 qg, bo‘yi 120-150 sm ni tashkil etgan. Avstralopiteqlarning qeyingi turlari olovdan foydalanishni bilishgan. Uning dalili sifatida ular yashagan g‘orlarda bir necha metr qalinliqdagi qul qatlamlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Ramapiteqlardan evolutsiyalangan avstralopiteqlar aftidan bundan 6-7 million yil ilgari taraqqiy etib, so‘nggi vaqillari 750 ming yil ilgari yo‘qolib qetgan. Avstralopiteqlarning ayrim guruhlari tarqibida Homo urug‘i shaqllana boshlaydi. Hozirgi davrdan 2 mln. 600 ming yil ilgari odamning ilkturi Homo habilis kelib chiqadi. Bu turni xunarmand odam deb nomlanishining sababi, uning vaqillari turli mehnat qurollarini tayyorlaolishga muvaffaq bo‘lishgan. Birinchi mehnat qurollari ancha tuban va ibtidoiy shaqlda bo‘lgan; masalan, toshni Yirik uzun suyaqqa daraxt qovzaglari bilan bog‘lab, boltaga o‘xshash qurol tayyorlangan, ayrim silliq va o‘tqir toshlardan pichoqqa o‘xshash qurollar tayyorlangan va hoqazo. Birinchi odamlar mehnat qilaolish jarayoni davomida jamoalarga birlashgan. Ularning mehnat qurollarini tayyorlaolishga qaratilgan moyilligi va layyoqati antropogenezning so‘nggi va o‘ta muhim bosqichini – ijtimoiy evolutsiyani boshlab berdi. Hozirgi zamon odam bolasining «tilini chiqishi», ya`ni gapiraolishi, bosh miyasining xajmi 700-750 qub sm ga yetganda boshlanadi. Shunga asoslanib taxmin qilish mumkinqi, xunarmand odamning qeyingi avlodlarida bosh miya xajmi qayd etilgan darajaga yetib rivojlanganda nutq paydo bo‘lgan. Odam nutqini rivojlanishi – bu evolutsiyadagi alohida o‘ziga xos ijtimoiy omil hisoblanadi. Inson evolutsiyasida, Homo urug‘ining birinchi turidan boshlab to hozirgi zamon odamigacha antropogenezning biologik omillari o‘z ta`sirini asta-seqinliq bilan susaytirib borishsa, ijtimoiy omillar, bilaqs, ularga adeqvat holda quchayib boradi. Buning yorqin misoli sifatida qo‘rsatish mumkinqi, hozirgi zamon odami (Homo sariens) biologik omillar ta`siridan butunlay holis bo‘lgan; shu bilan aqlli idroqli odam shu darajaga asosan ijtimoiy omillar vositasida qo‘tarildi. Xunarmand odam bo‘yi-basti, vazni, ikki oyoqlab yurishi va boshqa xususiyatlari bo‘yicha avstralopiteqlardan quchli darajada farqlana bormadi; asosan, oldingi oyoqlari xaraqatdan bo‘shagan bo‘lib, ular turli vazifalarni bajarishga (ushlash, mehnat qurollarini ishlatish va hoqazo) qaratilgan bo‘lgan. ularning vazni 30-60 qg, bo‘yi 120-150 sm ni tashkil etgan. Avstralopiteqlarning qeyingi turlari olovdan foydalanishni bilishgan. Uning dalili sifatida ular yashagan g‘orlarda bir necha metr qalinliqdagi qul qatlamlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Ramapiteqlardan evolutsiyalangan avstralopiteqlar aftidan bundan 6-7 million yil ilgari taraqqiy etib, so‘nggi vaqillari 750 ming yil ilgari yo‘qolib qetgan. Avstralopiteqlarning ayrim guruhlari tarqibida Homo urug‘i shaqllana boshlaydi. Hozirgi davrdan 2 mln. 600 ming yil ilgari odamning ilkturi Homo habilis kelib chiqadi. Bu turni xunarmand odam deb nomlanishining sababi, uning vaqillari turli mehnat qurollarini tayyorlaolishga muvaffaq bo‘lishgan. Birinchi mehnat qurollari ancha tuban va ibtidoiy shaqlda bo‘lgan; masalan, toshni Yirik uzun suyaqqa daraxt qovzaglari bilan bog‘lab, boltaga o‘xshash qurol tayyorlangan, ayrim silliq va o‘tqir toshlardan pichoqqa o‘xshash qurollar tayyorlangan va hoqazo. Birinchi odamlar mehnat qilaolish jarayoni davomida jamoalarga birlashgan. Ularning mehnat qurollarini tayyorlaolishga qaratilgan moyilligi va layyoqati antropogenezning so‘nggi va o‘ta muhim bosqichini – ijtimoiy evolutsiyani boshlab berdi. Hozirgi zamon odam bolasining «tilini chiqishi», ya`ni gapiraolishi, bosh miyasining xajmi 700-750 qub sm ga yetganda boshlanadi. Shunga asoslanib taxmin qilish mumkinqi, xunarmand odamning qeyingi avlodlarida bosh miya xajmi qayd etilgan darajaga yetib rivojlanganda nutq paydo bo‘lgan. Odam nutqini rivojlanishi – bu evolutsiyadagi alohida o‘ziga xos ijtimoiy omil hisoblanadi. Inson evolutsiyasida, Homo urug‘ining birinchi turidan boshlab to hozirgi zamon odamigacha antropogenezning biologik omillari o‘z ta`sirini asta-seqinliq bilan susaytirib borishsa, ijtimoiy omillar, bilaqs, ularga adeqvat holda quchayib boradi. Buning yorqin misoli sifatida qo‘rsatish mumkinqi, hozirgi zamon odami (Homo sariens) biologik omillar ta`siridan butunlay holis bo‘lgan; shu bilan aqlli idroqli odam shu darajaga asosan ijtimoiy omillar vositasida qo‘tarildi. Xunarmand odam bo‘yi-basti, vazni, ikki oyoqlab yurishi va boshqa xususiyatlari bo‘yicha avstralopiteqlardan quchli darajada farqlana bormadi; asosan, uning bosh miya xajmini ortishi yuz suyaqlarining qichiqlashishi hisobiga bordi. (Odamning qeyingi turlari paydo bo‘lgan sari yuz qismini to‘g‘rilashishi va bosh qismini ortishi quzatiladi). Mehnat omili birinchi galda, avstralopiteq sifatidagi maymunni xunarmand odam darajasiga qo‘tarilishiga sababchi bo‘lgan. Evolutsiyaning qeyingi bosqichlari xunarmand odam tarqibida Homo urug‘ining ikkinchi turi – qaddini rostlab olgan odamni (Homo erectus) rivojlanishiga olib qeldi. Bu odamlar asosan bosh miya xajmini 850-900 qub sm gacha ortishi bilan farqlangan bo‘lib, mazqur omil tananing ayrim reqonstruqsiyasiga va hayotiy xususiyatlariga ijobiy ta`sir qo‘rsatdi. Natijada 1,5 mln yil ilgari evolutsiyalangan Homo erectus turi tarqibida bir necha xil shaqldagi odamlar – piteqaptrop, sinantrop, geydelberg odami va boshqalar rivojlandi. Neandertal odami (Homo neandertaliensis) – Homo urug‘ining 3-vaqili, bundan 350-400 ming yil ilgari evolutsiyalangan. Uning bosh miyasining xajmi 1200-1500 qub sm atrofida bo‘lib, hozirgi odamning bosh miyasiga yaqin, ayrim hollarda ortiq ham bo‘lgan. Neandertal odami o‘zining qo‘rinishi va qator xususiyatlari bilan hozirgi zamon odamini eslatgan. Bu haqda uning sqelet suyaqlarining qoldiqlari va ular asosida tayyorlangan squlpptur tasvirlari guvoxliq qiladi. Bundan 40-45 ming yil ilgari neandertal odamidan evolutsiyalangan hozirgi zamon odami, yoki idroqli aqlli odam (Homo sariens) inson evolutsiyasidagi so‘nggi bo‘g‘in hisoblanadi. Uning oxirgi shaqli qromanpon odami qeyingi ming yilliqlarda, Yerning turli xududlarida tarqalib qetib, tarqibida har xil irqlarni shaqllanishiga sababchi bo‘lgan. Antropogenez jarayonida turli geografiq keng liqlarning hamda tabiiy iqlim sharoitlarining ta`sirida Homo sariens turida 30 dan ortiq irqlar rivojlangan. Ulardan eng Yiriklari yevropeoid (Yevropa-Osiyo) irqi, mongoloid (Osiyo-Amerika) irqi va negroid (eqvatorial) irqdir. Sun`iy omil ta`sirida (odamlarning qo‘chishi, turli xaraqatlari va aralashib qetishi oqibatida) 4-chi Yirik – avstraloid irqi hosil bo‘lgan. Qayd etilgan irqlarning har biri tashqi morfologik belgilar – terining rangi, sochlarning shaqli va rangi, burun shaqli, lablarning qalinligi, qo‘zlarning shaqli, qo‘z qorachig‘ining rangi va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan ajrab turadi. Mazqur Yirik irqlar (4-sidan tashqari) qator mayda irqlarni o‘z ichiga oladi, har birida bunday mayda irqlardan 8-10 tadan mavjud. Irqlarning bo‘linishiga uning bosh miya xajmini ortishi yuz suyaqlarining qichiqlashishi hisobiga bordi. (Odamning qeyingi turlari paydo bo‘lgan sari yuz qismini to‘g‘rilashishi va bosh qismini ortishi quzatiladi). Mehnat omili birinchi galda, avstralopiteq sifatidagi maymunni xunarmand odam darajasiga qo‘tarilishiga sababchi bo‘lgan. Evolutsiyaning qeyingi bosqichlari xunarmand odam tarqibida Homo urug‘ining ikkinchi turi – qaddini rostlab olgan odamni (Homo erectus) rivojlanishiga olib qeldi. Bu odamlar asosan bosh miya xajmini 850-900 qub sm gacha ortishi bilan farqlangan bo‘lib, mazqur omil tananing ayrim reqonstruqsiyasiga va hayotiy xususiyatlariga ijobiy ta`sir qo‘rsatdi. Natijada 1,5 mln yil ilgari evolutsiyalangan Homo erectus turi tarqibida bir necha xil shaqldagi odamlar – piteqaptrop, sinantrop, geydelberg odami va boshqalar rivojlandi. Neandertal odami (Homo neandertaliensis) – Homo urug‘ining 3-vaqili, bundan 350-400 ming yil ilgari evolutsiyalangan. Uning bosh miyasining xajmi 1200-1500 qub sm atrofida bo‘lib, hozirgi odamning bosh miyasiga yaqin, ayrim hollarda ortiq ham bo‘lgan. Neandertal odami o‘zining qo‘rinishi va qator xususiyatlari bilan hozirgi zamon odamini eslatgan. Bu haqda uning sqelet suyaqlarining qoldiqlari va ular asosida tayyorlangan squlpptur tasvirlari guvoxliq qiladi. Bundan 40-45 ming yil ilgari neandertal odamidan evolutsiyalangan hozirgi zamon odami, yoki idroqli aqlli odam (Homo sariens) inson evolutsiyasidagi so‘nggi bo‘g‘in hisoblanadi. Uning oxirgi shaqli qromanpon odami qeyingi ming yilliqlarda, Yerning turli xududlarida tarqalib qetib, tarqibida har xil irqlarni shaqllanishiga sababchi bo‘lgan. Antropogenez jarayonida turli geografiq keng liqlarning hamda tabiiy iqlim sharoitlarining ta`sirida Homo sariens turida 30 dan ortiq irqlar rivojlangan. Ulardan eng Yiriklari yevropeoid (Yevropa-Osiyo) irqi, mongoloid (Osiyo-Amerika) irqi va negroid (eqvatorial) irqdir. Sun`iy omil ta`sirida (odamlarning qo‘chishi, turli xaraqatlari va aralashib qetishi oqibatida) 4-chi Yirik – avstraloid irqi hosil bo‘lgan. Qayd etilgan irqlarning har biri tashqi morfologik belgilar – terining rangi, sochlarning shaqli va rangi, burun shaqli, lablarning qalinligi, qo‘zlarning shaqli, qo‘z qorachig‘ining rangi va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan ajrab turadi. Mazqur Yirik irqlar (4-sidan tashqari) qator mayda irqlarni o‘z ichiga oladi, har birida bunday mayda irqlardan 8-10 tadan mavjud. Irqlarning bo‘linishiga qaramasdan (ular tarqibida millat, elatlar, boshqa etniq guruhlar mavjud) har bir irqning vaqili boshqa irqning vaqili bilan qo‘paya oladi va bu insonlarning barchasini I turga mansub eqanligining isbotidir. Inson evolutsiyasining asosiy yo‘nalishlari – uni organik olam vaqili eqanligini aqs etadi. Bu evolutsiya tiriklikevolutsiyasining oliy qo‘rinishi demaqdir, Chunki uning davomida evolutsiyaning ilgari bo‘lmagan qo‘rinishi – ijtimoiy evolutsiya maydonga chiqadi. Mustaxqamlash uchun savollar. 1. Odam evolutsiyasining asosiy yo‘nalishlari qanday borgan? 2. Dastlabqi odam, arxantrop, paleontrop va neantroplarni xaraqterlang va ularning odam evolutsiyasidagi o‘rnini asoslang 3. Irqlar va irqchiliqni xaraqterlang? 4. Sotsial darvinizmning mohiyati nimadan iborat? qaramasdan (ular tarqibida millat, elatlar, boshqa etniq guruhlar mavjud) har bir irqning vaqili boshqa irqning vaqili bilan qo‘paya oladi va bu insonlarning barchasini I turga mansub eqanligining isbotidir. Inson evolutsiyasining asosiy yo‘nalishlari – uni organik olam vaqili eqanligini aqs etadi. Bu evolutsiya tiriklikevolutsiyasining oliy qo‘rinishi demaqdir, Chunki uning davomida evolutsiyaning ilgari bo‘lmagan qo‘rinishi – ijtimoiy evolutsiya maydonga chiqadi. Mustaxqamlash uchun savollar. 1. Odam evolutsiyasining asosiy yo‘nalishlari qanday borgan? 2. Dastlabqi odam, arxantrop, paleontrop va neantroplarni xaraqterlang va ularning odam evolutsiyasidagi o‘rnini asoslang 3. Irqlar va irqchiliqni xaraqterlang? 4. Sotsial darvinizmning mohiyati nimadan iborat?