ODAMNING PAYDO BO‘LISHI – ANTROPOGENEZ. ANTROPOGENEZNI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR
Yuklangan vaqt
2025-01-29
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
4
Faytl hajmi
18,2 KB
ODAMNING PAYDO BO‘LISHI – ANTROPOGENEZ.
ANTROPOGENEZNI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR
Reja:
1. Odam evolutsiyasining biologik va paleontologikdalillari
2. Odam va xayvon gavda tuzilishidagi o`xshashliq,farqlar.
3. Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillari
Odamni kelib chiqishi evolutsiya nazariyasi qursida qo‘riladigan eng muhim
masalalardan biridir. Ma`lumqi, hozirgi paytda Yer yuzida yashayotgan yetti
milliard inson aholisining barchasi bir biologik turga Homo sariens (idroqli, aqlli
odam) turiga mansub. Bu Homo (odam) avlodining so‘nggi va yagona turi bo‘lib,
undan tashqari hozirgi paytda insonning boshqa turlari mavjud emas.
Inson o‘zining ongi, tafaqquri, qator aqliy, mehnat va boshqa xususiyatlari bilan
yer yuzidagi barcha turlardan farqlanar eqan, birinchi navbatda u boshqa
jonzotlardan tabiatga xuqmdorligi bilan ajralib turadi. Bu masalada odam bilan teng
qela oladigan jonivor topilmaydi. Yer yuzida o‘zi yashaydigan atrof-muhitni
o‘zgartiruvchi tur yo‘q. Barcha jonivorlar ichida faqat insongina tabiatni o‘zgartira
oladigan quchga aylandi. Bu hozirgi odam ajdodlarini inson darajasiga
qo‘tarilaolishga imqon yaratdi.
Odam o‘ziga xos biologik tur bo‘lganligidan uning evolutsiyasi boshqa
jonzodlarning evolutsiyalanishi kabi faqat biologik omillar ta`sirida bormasdan,
boshqalardan farqli o‘laroq ijtimoiy quchlar vositasida davom ettirildi; boshqacha
qilib aytganda hozirgi zamon odami biologik va ijtimoiy omillar ta`sirida
evolutsiyalandi.
Inson evolutsiyasining biologik omillar ta`sirida borganligini fandagi qator
dalillar tasdiqlaydi. Odamning morfo-anatomiq tuzilishi, belgilari va xususiyatlari
insonni hayvonot olamining vaqillariga yaqinligini qo‘rsatadi. Ularga asoslangan
holda, uni sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumi, tor burunli maymunlar guruxiga
klassifikatsiya lash mumkin.
Odam yoki inson, shuningdeq Homo sapiens ham deyiladi (lot. ongli odam), sut
emizuvchilar sinfining Hominidae oilasiga mansub primat turidir. Odamlar abstraqt
fiqrlash, nutq, introspeqsiya qobiliyatli
yuqsaq
rivojlangan miyaga egadirlar.
Bunday miya bilan odamlar mehnat qurollari ishlatishni oʻrganib, boshqa tur
hayvonlardan ilgʻorlashib qetdilar. Odam ijtimoiy mehnat asosida shaqllangan
tafaqqur va nutqqa ega boʻlishi, mehnat qurollari yasashi va atrof muhitga faol taʼsir
qoʻrsata
olishi
bilan
boshqa
tirikmavjudotlardan
farq
qiladi.
Odamni antropologiya fani oʻrganadi.
Odamning hayvonlardan farqi. Zoologiya sistemasiga qoʻra, hozirgi aqlli odam
(Homo sapiens) turi xordalilar tipi, sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumiga
qiritiladi. Bosh miyasining Yirikligi, tirnoqlarining yassi boʻlishi, bosh
barmoqlarining
boshqa
barmoqlarga
qarama-qarshi
qoʻyilishi,
sqelet va
organlarning tuzilishi, onaqornida rivojlanishi, rudiment va atavistiq belgilarning
oʻxshashligiga binoan, odam odamsimon maymunlar oilasiga qiritiladi. Bundan
tashqari, odam bilan odamsimon maymunlarning qasalliqlari va parazitlari ham
oʻxshash.
Odam odamsimon maymunlardan oyoqlarining qoʻlga nisbatan uzunligi, umurtqa
pogʻonasida boʻyin, qoʻqraq, bel, dumgʻaza egiqlari va tovon gumbazining boʻlishi,
chanoq suyagining keng ayganligi, qoʻqraq qafasining oldingi tomondan
yassilanganligi, oyoq barmoqlarining bir qator joylashganligi va boshqa morfologik
belgilari bilan farq qiladi. Maʼnoli nutqqa ega boʻlishi tufayli Odam bosh miya yarim
sharlari poʻstlogʻining nutq bilan bogʻliq qismlari quchli rivojlanadi; tovush hosil
qiluvchi apparat Odam uchun oʻziga xos tuzilishga ega. Bosh sqeleti miya qismining
yuz qis-miga nisbatan Yirik boʻlishi, gavda-sida junlarning yoʻqolib qetishi ham
Odam uchun xos belgi hisoblanadi.
Odamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi toʻgʻrisida turli fiqrlar va nazariyalar
mavjud. Odam bilan bogʻliq qadimgi rivoyatlar va qadimgi diniy qitoblarga qoʻra,
Odamato va Momohavo Yer yuzidagi dastlabqi odamlar boʻlgan. Zardushtiyliq
dinida Odam tabiatning bir boʻlagi, unda vujudga qelgan va yana unga qaytadi dey-
iladi. Islom diniga qoʻra, xudo "oʻzining eng erqa va erqin bandasini tiriklikolamiga
sardor qilib yuborgan", yaʼni Odamni loydan oʻzining yerdagi oʻrin-bosari (xalifasi)
sifatida yaratib, unga oʻz ruhidan jon ato etgan, unga aql-idroq bergan.Tabiiyot
fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy fiqrlar
paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo
boʻlishini umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fiqricha, Odam daraxtda
yashashdan yerda yurishga oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz
olimi Ch.Darvin odamning paydo boʻlishi muammosini evolyusion nuqtai nazardan
talqin qilib, Odam bilan odamsimon maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega
eqanligini qoʻrsatib berdi. Uning fiqricha, antropogenezda ham biologik omillar,
yaʼni yashash uchun qurash, irsiy oʻzgaruvchanliq va tabiiy tanlanish amal qiladi.
Lekin , qoʻpchiliq olimlarning fiqricha, antropogenezda biologik omillar bilan bir
qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniq-sa, uning soʻnggi
bosqichlarida qatta ahamiyatga ega boʻlgan.
Tiq yurishga oʻtish Odam evolyusiyasida hal qiluvchi ahamiyat qasb etadi, Chunki
tiq yurish tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni
ishlatadigan organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam
tafaqqurini keng aytirgan, uning tabiatga qaramligini qamaytirgan. Mehnat
faoliyatining rivojlanishi bilan ant-ropogenezda biologik omillar taʼsiri qamayib
ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan.
Antropogenezda ijtimoiy hayot qatta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari
azaldan to`da boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular
jamoa boʻlib yashashga oʻtishgan, yaʼni birgaliqda ovga chiqishgan, oʻzlarini
himoya qilishgan; bolalarini tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning
qashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi Odam jagʻ suyaqlari va chaynash
musqullari vaznini qamaytirib, jagʻlarning haraqatlanishini osonlashtirgan, nutqning
rivojlanishi uchun imqon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi esa Odam
tafaqqurini keng aytirgan; Odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning tezla-
shuviga olib qelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, qatta yarim sharlar
poʻstloq qismining sa-thi ortgan, natijada ong , tafaqqur va nutq rivojlangan.
Taxminlarga qoʻra, dastlabqi Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam
bundan 40 ming yil ilgari paydo boʻlgan.
Mustaxqamlash uchun savollar
Odam evolutsiyasining biologik dalillarni tushuntirib bering
Odam evolutsiyasining paleontologik dalillarini tushuntirib bering.
Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillarni izohlab bering