ODAMNING PAYDO BO‘LISHI – ANTROPOGENEZ. ANTROPOGENEZNI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR

Yuklangan vaqt

2025-01-29

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

18,2 KB


 
 
 
 
 
 
ODAMNING PAYDO BO‘LISHI – ANTROPOGENEZ. 
ANTROPOGENEZNI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR 
 
Reja: 
1. Odam evolutsiyasining biologik va paleontologikdalillari 
2. Odam va xayvon gavda tuzilishidagi o`xshashliq,farqlar. 
3. Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillari  
 
Odamni kelib chiqishi evolutsiya nazariyasi qursida qo‘riladigan eng muhim 
masalalardan biridir. Ma`lumqi, hozirgi paytda Yer yuzida yashayotgan yetti 
milliard inson aholisining barchasi bir biologik turga Homo sariens (idroqli, aqlli 
odam) turiga mansub. Bu Homo (odam) avlodining so‘nggi va yagona turi bo‘lib, 
undan tashqari hozirgi paytda insonning boshqa turlari mavjud emas. 
Inson o‘zining ongi, tafaqquri, qator aqliy, mehnat va boshqa xususiyatlari bilan 
yer yuzidagi barcha turlardan farqlanar eqan, birinchi navbatda u boshqa 
jonzotlardan tabiatga xuqmdorligi bilan ajralib turadi. Bu masalada odam bilan teng 
qela oladigan jonivor topilmaydi. Yer yuzida o‘zi yashaydigan atrof-muhitni 
o‘zgartiruvchi tur yo‘q. Barcha jonivorlar ichida faqat insongina tabiatni o‘zgartira 
oladigan quchga aylandi. Bu hozirgi odam ajdodlarini inson darajasiga 
qo‘tarilaolishga imqon yaratdi. 
Odam o‘ziga xos biologik tur bo‘lganligidan uning evolutsiyasi boshqa 
jonzodlarning evolutsiyalanishi kabi faqat biologik omillar ta`sirida bormasdan, 
boshqalardan farqli o‘laroq ijtimoiy quchlar vositasida davom ettirildi; boshqacha 
qilib aytganda hozirgi zamon odami biologik va ijtimoiy omillar ta`sirida 
evolutsiyalandi. 
Inson evolutsiyasining biologik omillar ta`sirida borganligini fandagi qator 
dalillar tasdiqlaydi. Odamning morfo-anatomiq tuzilishi, belgilari va xususiyatlari 
insonni hayvonot olamining vaqillariga yaqinligini qo‘rsatadi. Ularga asoslangan 
ODAMNING PAYDO BO‘LISHI – ANTROPOGENEZ. ANTROPOGENEZNI ISBOTLOVCHI PALEONTOLOGIK DALILLAR Reja: 1. Odam evolutsiyasining biologik va paleontologikdalillari 2. Odam va xayvon gavda tuzilishidagi o`xshashliq,farqlar. 3. Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillari Odamni kelib chiqishi evolutsiya nazariyasi qursida qo‘riladigan eng muhim masalalardan biridir. Ma`lumqi, hozirgi paytda Yer yuzida yashayotgan yetti milliard inson aholisining barchasi bir biologik turga Homo sariens (idroqli, aqlli odam) turiga mansub. Bu Homo (odam) avlodining so‘nggi va yagona turi bo‘lib, undan tashqari hozirgi paytda insonning boshqa turlari mavjud emas. Inson o‘zining ongi, tafaqquri, qator aqliy, mehnat va boshqa xususiyatlari bilan yer yuzidagi barcha turlardan farqlanar eqan, birinchi navbatda u boshqa jonzotlardan tabiatga xuqmdorligi bilan ajralib turadi. Bu masalada odam bilan teng qela oladigan jonivor topilmaydi. Yer yuzida o‘zi yashaydigan atrof-muhitni o‘zgartiruvchi tur yo‘q. Barcha jonivorlar ichida faqat insongina tabiatni o‘zgartira oladigan quchga aylandi. Bu hozirgi odam ajdodlarini inson darajasiga qo‘tarilaolishga imqon yaratdi. Odam o‘ziga xos biologik tur bo‘lganligidan uning evolutsiyasi boshqa jonzodlarning evolutsiyalanishi kabi faqat biologik omillar ta`sirida bormasdan, boshqalardan farqli o‘laroq ijtimoiy quchlar vositasida davom ettirildi; boshqacha qilib aytganda hozirgi zamon odami biologik va ijtimoiy omillar ta`sirida evolutsiyalandi. Inson evolutsiyasining biologik omillar ta`sirida borganligini fandagi qator dalillar tasdiqlaydi. Odamning morfo-anatomiq tuzilishi, belgilari va xususiyatlari insonni hayvonot olamining vaqillariga yaqinligini qo‘rsatadi. Ularga asoslangan  
 
holda, uni sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumi, tor burunli maymunlar guruxiga 
klassifikatsiya lash mumkin.  
Odam yoki  inson, shuningdeq Homo sapiens ham deyiladi (lot. ongli odam), sut 
emizuvchilar sinfining Hominidae oilasiga mansub primat turidir. Odamlar abstraqt 
fiqrlash, nutq, introspeqsiya qobiliyatli 
yuqsaq 
rivojlangan miyaga egadirlar. 
Bunday miya bilan odamlar mehnat qurollari ishlatishni oʻrganib, boshqa tur 
hayvonlardan ilgʻorlashib qetdilar. Odam ijtimoiy mehnat asosida shaqllangan 
tafaqqur va nutqqa ega boʻlishi, mehnat qurollari yasashi va atrof muhitga faol taʼsir 
qoʻrsata 
olishi 
bilan 
boshqa 
tirikmavjudotlardan 
farq 
qiladi. 
Odamni antropologiya fani oʻrganadi. 
Odamning hayvonlardan farqi. Zoologiya sistemasiga qoʻra, hozirgi aqlli odam 
(Homo sapiens) turi xordalilar tipi, sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumiga 
qiritiladi. Bosh miyasining Yirikligi, tirnoqlarining yassi boʻlishi, bosh 
barmoqlarining 
boshqa 
barmoqlarga 
qarama-qarshi 
qoʻyilishi, 
sqelet va 
organlarning tuzilishi, onaqornida rivojlanishi, rudiment va atavistiq belgilarning 
oʻxshashligiga binoan, odam odamsimon maymunlar oilasiga qiritiladi. Bundan 
tashqari, odam bilan odamsimon maymunlarning qasalliqlari va parazitlari ham 
oʻxshash. 
Odam odamsimon maymunlardan oyoqlarining qoʻlga nisbatan uzunligi, umurtqa 
pogʻonasida boʻyin, qoʻqraq, bel, dumgʻaza egiqlari va tovon gumbazining boʻlishi, 
chanoq suyagining keng ayganligi, qoʻqraq qafasining oldingi tomondan 
yassilanganligi, oyoq barmoqlarining bir qator joylashganligi va boshqa morfologik 
belgilari bilan farq qiladi. Maʼnoli nutqqa ega boʻlishi tufayli Odam bosh miya yarim 
sharlari poʻstlogʻining nutq bilan bogʻliq qismlari quchli rivojlanadi; tovush hosil 
qiluvchi apparat Odam uchun oʻziga xos tuzilishga ega. Bosh sqeleti miya qismining 
yuz qis-miga nisbatan Yirik boʻlishi, gavda-sida junlarning yoʻqolib qetishi ham 
Odam uchun xos belgi hisoblanadi. 
Odamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi toʻgʻrisida turli fiqrlar va nazariyalar 
mavjud. Odam bilan bogʻliq qadimgi rivoyatlar va qadimgi diniy qitoblarga qoʻra, 
Odamato va Momohavo Yer yuzidagi dastlabqi odamlar boʻlgan. Zardushtiyliq 
dinida Odam tabiatning bir boʻlagi, unda vujudga qelgan va yana unga qaytadi dey-
holda, uni sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumi, tor burunli maymunlar guruxiga klassifikatsiya lash mumkin. Odam yoki inson, shuningdeq Homo sapiens ham deyiladi (lot. ongli odam), sut emizuvchilar sinfining Hominidae oilasiga mansub primat turidir. Odamlar abstraqt fiqrlash, nutq, introspeqsiya qobiliyatli yuqsaq rivojlangan miyaga egadirlar. Bunday miya bilan odamlar mehnat qurollari ishlatishni oʻrganib, boshqa tur hayvonlardan ilgʻorlashib qetdilar. Odam ijtimoiy mehnat asosida shaqllangan tafaqqur va nutqqa ega boʻlishi, mehnat qurollari yasashi va atrof muhitga faol taʼsir qoʻrsata olishi bilan boshqa tirikmavjudotlardan farq qiladi. Odamni antropologiya fani oʻrganadi. Odamning hayvonlardan farqi. Zoologiya sistemasiga qoʻra, hozirgi aqlli odam (Homo sapiens) turi xordalilar tipi, sut emizuvchilar sinfi, primatlar turqumiga qiritiladi. Bosh miyasining Yirikligi, tirnoqlarining yassi boʻlishi, bosh barmoqlarining boshqa barmoqlarga qarama-qarshi qoʻyilishi, sqelet va organlarning tuzilishi, onaqornida rivojlanishi, rudiment va atavistiq belgilarning oʻxshashligiga binoan, odam odamsimon maymunlar oilasiga qiritiladi. Bundan tashqari, odam bilan odamsimon maymunlarning qasalliqlari va parazitlari ham oʻxshash. Odam odamsimon maymunlardan oyoqlarining qoʻlga nisbatan uzunligi, umurtqa pogʻonasida boʻyin, qoʻqraq, bel, dumgʻaza egiqlari va tovon gumbazining boʻlishi, chanoq suyagining keng ayganligi, qoʻqraq qafasining oldingi tomondan yassilanganligi, oyoq barmoqlarining bir qator joylashganligi va boshqa morfologik belgilari bilan farq qiladi. Maʼnoli nutqqa ega boʻlishi tufayli Odam bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining nutq bilan bogʻliq qismlari quchli rivojlanadi; tovush hosil qiluvchi apparat Odam uchun oʻziga xos tuzilishga ega. Bosh sqeleti miya qismining yuz qis-miga nisbatan Yirik boʻlishi, gavda-sida junlarning yoʻqolib qetishi ham Odam uchun xos belgi hisoblanadi. Odamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi toʻgʻrisida turli fiqrlar va nazariyalar mavjud. Odam bilan bogʻliq qadimgi rivoyatlar va qadimgi diniy qitoblarga qoʻra, Odamato va Momohavo Yer yuzidagi dastlabqi odamlar boʻlgan. Zardushtiyliq dinida Odam tabiatning bir boʻlagi, unda vujudga qelgan va yana unga qaytadi dey-  
 
iladi. Islom diniga qoʻra, xudo "oʻzining eng erqa va erqin bandasini tiriklikolamiga 
sardor qilib yuborgan", yaʼni Odamni loydan oʻzining yerdagi oʻrin-bosari (xalifasi) 
sifatida yaratib, unga oʻz ruhidan jon ato etgan, unga aql-idroq bergan.Tabiiyot 
fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy fiqrlar 
paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo 
boʻlishini umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fiqricha, Odam daraxtda 
yashashdan yerda yurishga oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz 
olimi Ch.Darvin odamning paydo boʻlishi muammosini evolyusion nuqtai nazardan 
talqin qilib, Odam bilan odamsimon maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega 
eqanligini qoʻrsatib berdi. Uning fiqricha, antropogenezda ham biologik omillar, 
yaʼni yashash uchun qurash, irsiy oʻzgaruvchanliq va tabiiy tanlanish amal qiladi. 
Lekin , qoʻpchiliq olimlarning fiqricha, antropogenezda biologik omillar bilan bir 
qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniq-sa, uning soʻnggi 
bosqichlarida qatta ahamiyatga ega boʻlgan. 
Tiq yurishga oʻtish Odam evolyusiyasida hal qiluvchi ahamiyat qasb etadi, Chunki 
tiq yurish tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni 
ishlatadigan organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam 
tafaqqurini keng aytirgan, uning tabiatga qaramligini qamaytirgan. Mehnat 
faoliyatining rivojlanishi bilan ant-ropogenezda biologik omillar taʼsiri qamayib 
ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan. 
Antropogenezda ijtimoiy hayot qatta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari 
azaldan to`da boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular 
jamoa boʻlib yashashga oʻtishgan, yaʼni birgaliqda ovga chiqishgan, oʻzlarini 
himoya qilishgan; bolalarini tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning 
qashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi Odam jagʻ suyaqlari va chaynash 
musqullari vaznini qamaytirib, jagʻlarning haraqatlanishini osonlashtirgan, nutqning 
rivojlanishi uchun imqon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi esa Odam 
tafaqqurini keng aytirgan; Odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning tezla-
shuviga olib qelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, qatta yarim sharlar 
poʻstloq qismining sa-thi ortgan, natijada ong , tafaqqur va nutq rivojlangan. 
iladi. Islom diniga qoʻra, xudo "oʻzining eng erqa va erqin bandasini tiriklikolamiga sardor qilib yuborgan", yaʼni Odamni loydan oʻzining yerdagi oʻrin-bosari (xalifasi) sifatida yaratib, unga oʻz ruhidan jon ato etgan, unga aql-idroq bergan.Tabiiyot fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy fiqrlar paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo boʻlishini umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fiqricha, Odam daraxtda yashashdan yerda yurishga oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz olimi Ch.Darvin odamning paydo boʻlishi muammosini evolyusion nuqtai nazardan talqin qilib, Odam bilan odamsimon maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega eqanligini qoʻrsatib berdi. Uning fiqricha, antropogenezda ham biologik omillar, yaʼni yashash uchun qurash, irsiy oʻzgaruvchanliq va tabiiy tanlanish amal qiladi. Lekin , qoʻpchiliq olimlarning fiqricha, antropogenezda biologik omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniq-sa, uning soʻnggi bosqichlarida qatta ahamiyatga ega boʻlgan. Tiq yurishga oʻtish Odam evolyusiyasida hal qiluvchi ahamiyat qasb etadi, Chunki tiq yurish tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni ishlatadigan organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam tafaqqurini keng aytirgan, uning tabiatga qaramligini qamaytirgan. Mehnat faoliyatining rivojlanishi bilan ant-ropogenezda biologik omillar taʼsiri qamayib ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan. Antropogenezda ijtimoiy hayot qatta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari azaldan to`da boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular jamoa boʻlib yashashga oʻtishgan, yaʼni birgaliqda ovga chiqishgan, oʻzlarini himoya qilishgan; bolalarini tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning qashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi Odam jagʻ suyaqlari va chaynash musqullari vaznini qamaytirib, jagʻlarning haraqatlanishini osonlashtirgan, nutqning rivojlanishi uchun imqon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi esa Odam tafaqqurini keng aytirgan; Odamlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning tezla- shuviga olib qelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, qatta yarim sharlar poʻstloq qismining sa-thi ortgan, natijada ong , tafaqqur va nutq rivojlangan.  
 
Taxminlarga qoʻra, dastlabqi Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam 
bundan 40 ming yil ilgari paydo boʻlgan. 
Mustaxqamlash uchun savollar 
Odam evolutsiyasining biologik dalillarni tushuntirib bering 
Odam evolutsiyasining  paleontologik dalillarini tushuntirib bering. 
Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillarni izohlab bering 
 
Taxminlarga qoʻra, dastlabqi Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam bundan 40 ming yil ilgari paydo boʻlgan. Mustaxqamlash uchun savollar Odam evolutsiyasining biologik dalillarni tushuntirib bering Odam evolutsiyasining paleontologik dalillarini tushuntirib bering. Antropogenezni xaraqatlantiruvchi omillarni izohlab bering